KÖMÜRLERDE ARAMA ÇALIŞMALARI ARAZİ ÇALIŞMALARI REZERV HESAPLAMALARI

1. Kömür-Rezerv KÖMÜRLERDE ARAMA ÇALIŞMALARI ARAZİ ÇALIŞMALARI REZERV HESAPLAMALARI Kavuşan JEM408 1/42

2. Kömür-Rezerv KÖMÜR ARAMALARINDA SİSTEMATİK ÇALIŞMALAR UYGULANIR. ARAMA SİSTEMATİĞİ DEDÜKTİF ARAMA ÇALIŞMALARI ENDÜKTİF ARAMA ÇALIŞMALARI Kavuşan JEM408 2/42

3. Kömür-Rezerv ENDÜKTİF ÇALIŞMALAR Bu tür aramalarda kömür damarı veya damarları bir lokasyonda mostra vermiştir. Buradan yola çıkılarak yapılan çalışmalar, Yarma açmak Jeofizik log almak Sondaj yapmaktır. Kavuşan JEM408 3/42

4. Kömür-Rezerv DEDÜKTİF ÇALIŞMALAR Bu tür aramalarda kömür damarı veya damarlarına ait mostra vb bir BULGU YOKTUR. Buradan yola çıkılarak yapılan çalışmalar, Tarama çalışmaları yapmak, Değişik ölçekli jeolojik harita almak veya bunu yaptırabilecek veri tabanını oluşturmak Jeofizik log almak Yarma açmak Sondaj yapmaktır. Kavuşan JEM408 4/42

5. Kömür-Rezerv • BÖLGENİN 1/250 000 ÖLÇEKLİ HARİTASI İRDELENİR. • KÖMÜR OLUŞTURABİLECEK OLASILI BASENLER BELİRLENİR. • BU BASENLERDE KÖMÜRLEŞMENİN BEKLENEBİLECEĞİ YAŞ KONAKLARI BELİRLENİR. • BU YAŞ KONAKLARININ SEKANS STRATİGRAFİLERİ BELİRLENİR. • 1/100.000 1/50.000 LİK JEOLOJİ HARİTALARI OLUŞTURULUR VEYA HAZIRLANIR. • VERİLER ARAZİDE VE LİTERATURLE KARŞILAŞTIRILIR. • 1/25.000 ÖLÇEKLİ HARİTALAR ELDE EDİLİR. JEOLOJİK HARİTA ÇALIŞMALARI Kavuşan JEM408 5/42

6. Kömür-Rezerv • ENDÜKTİF VE DEDÜKTİF ÇALIŞMALAR SONUCU VERİLER DEĞERLENDİRİLEREK AŞAMA AŞAMA UYGULANIR. • KÖMÜR DAMARININ EKONOMİK OLARAK İŞLETİLEBİLİR OLMASI ZORUNLUDUR. • DAMAR KALINLIKLARI EN AZ 0.50 CM OLMALIDIR. • KÖMÜRLERİN KÜL ORANI >%50 İSE KÖMÜR OLARAK DEĞERLENDİRİLMESİ TEORİK OLARAK MÜMKÜN DEĞİLDİR. • JEOLOJİK REZERVİ ANLAMLI DERECEDE BÜYÜK OLMALIDIR. • ZUHURUN COĞRAFİ KONUMU SÜREKLİ OLARAK İŞLETİLMEYE UYGUN OLMALIDIR. • DEKAPAJ ORANI EKONOMİK SINIRLAR İÇERİSİNDE OLMALIDIR. PROSPEKSİYON (ARAMA) ÇALIŞMALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Kavuşan JEM408 6/42

7. Kömür-Rezerv • YARMA ÇİZİMLERİNDE: • KUZEY YÖNÜ VEYA DOGRULTU • YATAY-DÜŞEY ÖLÇEK (ÇİZGİSEL) • LİTOLOJİLER • TABAKA İÇİ YAPILAR (VARSA) • ÇATLAK VE KIRIK (VARSA) • POROZİTE • FOSİLLİ SEVİYE • ÖZEL BİLGİ VEREN SEVİYELER • İŞARETLENİR. YARMA Kavuşan JEM408 7/42

8. Kömür-Rezerv • Normal sondaj logu kurallarına ilaveten yapılanlar • 1/200 ölçekli kuyu logu cizilir. • Damar stampı 1/50 ölçeğinde çizilir. • Damar stampı yanındaki kolonlara ultimate ve proksimate analiz değerleri kolon şeklinde değerler yazılır. • Kalınlıklar için eğimli damarlarda gerçek kalınlık kolonu hazırlanır ve oraya gerçek kalınlıklar yazılır. • Karot verim yüzdesi işaretle veya rakamla mutlaka yazılır. • Diğer jeofizik log değerleri varsa yazılır. SONDAJ LOGLARI Kavuşan JEM408 8/42

9. Kömür-Rezerv SONDAJ LOGLARI Kavuşan JEM408 9/42

10. Kömür-Rezerv SONDAJ ve JEOFİZİK LOGLARI Kavuşan JEM408 10/42

11. Kömür-Rezerv REZERV Kavuşan JEM408 11/42

12. Kömür-Rezerv REZERV: Bir bölgedeki bir cevherin miktarını ve endüstriyel özelliklerinin ortaya konulmasıdır. Rezerv aynı zamanda ekonomi için bir tür ekspertiz değerlendirmesidir. Bu değerlendirmenin yapılmadığı kaynaklar ekonomi için bir anlam ifade etmez ve ekonomik gösterge ve değerlendirmeler içerisine sokulamaz. Kavuşan JEM408 12/42

13. Kömür-Rezerv • Değişik kaynaklara bakıldığında değişik adlar ve tanımlar altında rezervlerin açıklandığı görülür. • Bunlardan bazıları ve kömür araştırmalarında karşılaşılan rezerv çeşitleri: • Prognostik rezerv • Jeolojik rezerv • Mümkün rezerv • Muhtemel rezerv • Görünür rezerv • Yerinde rezerv (in-situ reserv)(isgs) • İşletilebilir rezerv (recoverable reserv)(usgs) • Satılabilir rezerv (marketable reserv)(usgs) Rezerv Çeşitleri Kavuşan JEM408 13/42

14. Kömür-Rezerv Bir yörenin veya bir bölgenin yahut bir kıtanın belirli bir cevher için değişik kaynaklardan yararlanılarak bulunan rezervidir. Hata oranı %99-100 olarak kabul edilir. Prognostik rezerv Kavuşan JEM408 14/42

15. Kömür-Rezerv Bir kömür yatağının jeolojik harita ve kesit gibi bulgular doğrultusunda elde edilen verilere dayanılarak belirlenen rezervidir. Hata oranı %90-99,9 arasında değişir. JEOLOJİK REZERV Kavuşan JEM408 15/42

16. Kömür-Rezerv • Teknolojik özellikleri hakkında gayet sınırlı bir bilgiye sahip olunan, • yayılımı işleyen veya kapatılmış ocaklar ile tek başına sondaj veya mostradaki damar stamplarından yararlanılarak veya özel verilerle belirlenebilen, • yeraltındaki jeolojik diğer veriler hakkında (hidrojeoloji vb) hiçbir bilginin bulunmadığı rezervlerdir. • Hata Oranı %50-80 arasındadır. Mümkün Rezerv Kavuşan JEM408 16/42

17. Kömür-Rezerv Sondaj veya yarmalarla 2 boyutu belirlenmiş Arama açısında tabaka doğrultu ve eğimlerinde hala tereddütler bulunan Hidrojeolojik vb özel jeolojik durumları genel hatlarıyla bilinen Numune ve ölçüm noktalarındaki bilgilere dayanılarak yeraltı madenciliğine olanak tanımayan Sondaj ve kuyu vb işlemler sonucunda elde edilen verilerin etkinlik sahasının 250-500 m arasında değiştiği Endüstriyel kullanım konusunda ön bilgilere dayanılarak kaba planlamaların yapılabildiği rezervlerdir. Hata oranı %20-50 civarındadır. MUHTEMEL REZERV Kavuşan JEM408 17/42

18. Kömür-Rezerv Kesin hesabı 3 boyutlu olarak elde edilen verilerle belirlenmiş, Teknolojik tüm testleri yapılmış ve kullanılacağı alanlar belirlenerek bu yönde yapılacak her türlü işlem için yeterli olanağı sağlayan, Yeraltı madencilik faaliyetleri açısından yeterli veriyi sağlayan Yeraltı hidrojeolojik, tektonik ve litolojik özellikler vb diğer özellikleri belirlenmiş olan rezervlerdir. Hata oranı %10-20 arasındadır. GÖRÜNÜR REZERV Kavuşan JEM408 18/42

19. Kömür-Rezerv SONDAJ PROGRAMI Bir yörede kömür armalarında sondajlı çalışma yapılıyorsa sondajlarla ilgili olarak bir plan hazırlanır. Bu plan aşama aşama hangi sondajların mevcut jeoloji haritasına göre yapılacağını belirtir.Sondajlar bu programa göre: Arama İstikşaf (geliştirme) Rezerv olarak gruplandırılır. Kavuşan JEM408 19/42

20. Kömür-Rezerv ARAMA SONDAJLARI Kömür aramalarında olasılı kömür damarını kesme, bölge stratigrafisini, sedimantasyon sekansını belirleme amaçlı yapılan sondajlardır. Derinlikleri ve diğer tüm detayları kuyu mühendisi tarafından belirlenir. Kavuşan JEM408 20/42

21. Kömür-Rezerv İSTİKŞAF (geliştirme) SONDAJLARI Bunlar kömür damarının varlığının saptanmasından sonra yapılan sondajlardır. Kömür damarı/larının yayılımlarını, basenin kömür oluşumu için sınırlandığı fasiyes ve jeolojik koşulları belirleme amaçlıdır. Fayların temel geometrileri ve sistematiği bu evrede belirlenir. Kavuşan JEM408 21/42

22. Kömür-Rezerv REZERV SONDAJLARI Kömür damarlarının yayılım ve genel olarak kalınlık değişimleri, fayların yerleri ile atımları belirlendikten sonra yapılan sondajlardır. Düz ve yayılımında herhangi bir anomalinin bulunmadığı, kalınlığın istikşaf sondajlarında aşırı değişmediğinin belirlendiği sahalarda genel olarak 250 metre sondaj aralıkları yeterli kabul edilir. Ancak faylara yaklaşıldığında, eğimli ve şişmelerin fazla olabileceği kömür damarlarında bu aralık daha küçük mesafelere indirgenebilir. Gerekirse, aralık 25 metreye dahi indirilebilir. İlerlemeler, salt kalınlık, ara kesme ve numune almaya yönelik olması halinde, örtü tabakalarında sediman (cuting) olarak yapılır ve kapalı işletmede kömür tavanına işletme için yeterli bilgiyi verecek mesafeye kadar erişildiktenkarotluyapılır. Düşük baskı ile yeterli devir ayarlanır. Karot kayıp yüzdesi %50’ aşmamalıdır. Aşması halinde sondaj beklenen amaca ulaşmış sayılamaz. Numune alımları mümkün olduğunca kömürün özelliğini temsil edecek düzeye kadar karotların temizlenmesi ve sondaj sirkülasyon sıvısı etkisi gidinceye kadar bekletilip kurutulduktan sonra yapılmalıdır. Litolojik determinasyonlarda ise mümkün olduğunca maseral ve ara kesmelerin 10X lup ile bakılarak gerekli detayları verecek şekilde yapılması zorunludur. Kavuşan JEM408 22/42

23. Kömür-Rezerv REZERV HESAPLAMA METOTLARI Kavuşan JEM408 23/42

24. Kömür-Rezerv KÖMÜR REZERVİ HESAPLANMASINDA İKİ YÖNTEM UYGULANIR: POLİGON METODU İZOPAK METODU REZERV HESAPLAMA METOTLARI Kavuşan JEM408 24/42

25. Kömür-Rezerv POLİGON METODU REZERV HESAPLAMA METOTLARI Kavuşan JEM408 25/42

26. Kömür-Rezerv Poligon (üçgen) yöntemi: Sondaj, kuyu, yarma vb noktalarındaki verilerden kömürün yayılım alanı 1/1000 veya 1/5000 veyahut 1/10000 ölçekteki haritaya çizilir. Her sondajdaki elde edilen gerçek kalınlık değerlerinin REZERV HESAPLAMA METOTLARI Kavuşan JEM408 26/42

27. Kömür-Rezerv Poligon (üçgen) yöntemi: Her noktadaki gerçek kalınlıklar şayet damar veya diğer stamplarda hesaplanmamışsa hesaplanır ve sondaj/yarma yanına yazılır. Sondaj, kuyu, yarma vb noktaların birleştirilmesiyle üçgenler oluşturulur. REZERV HESAPLAMA METOTLARI Kavuşan JEM408 27/42

28. Kömür-Rezerv Poligon (üçgen) yöntemi: Üçgenin alanı A1=((a)*(h))/2 formülünden hesaplanır. (s1s2=s1 ve s2 sondajları arasındaki uzaklık, h= bu doğruya s3 sondaj noktasından inilen dik doğrunun uzaklığı) REZERV HESAPLAMA METOTLARI Kavuşan JEM408 28/42

29. Kömür-Rezerv Poligon (üçgen) yöntemi: Her sondaj/yarma/stamptaki işletilebilecek olan işletilebilir gerçek kalınlık hesaplanır ve yanına yazılır. Bunların her birinden üçgenin ortalama kalınlığı (yani a üçgen prizmasının yüksekliği olan), ortalama işletilebilir gerçek kalınlık değeri bulunur. Buradan: V1=A*Kort formülüyle S1,S2,S3 sondajlarının ararsındaki kömürlü panelin hacmi hesaplanır. REZERV HESAPLAMA METOTLARI Kavuşan JEM408 29/42

30. Kömür-Rezerv Poligon (üçgen) yöntemi: Sondaj, kuyu, yarma vb noktalardan alınan numunelerden laboratuvarda yapılan yoğunluk deneyleri sonuçlarından, üçgen ortalama yoğunluk değeri hesaplanır. Kömür damarlarında yoğunluk değerleri çok kısa mesafelerde değişmez. Bu nedenle birden fazla üçgenden yararlanılarak bulunan değerler kullanılabilir. Şayet varsa sadece 1 adet baseni temsil eden bir numunenin analiz değeri de kullanılabilir Şayet hiçbir yoğunluk deneyi yapılmamışsa, genel uygulama olarak 1.20-1.30 değeri arası bir rakam, kül oranları dikkate alınarak eskale edilebilir. REZERV HESAPLAMA METOTLARI Kavuşan JEM408 30/42

31. Kömür-Rezerv Poligon (üçgen) yöntemi: Bu değerlendirmelerden sonra, A üçgen prizması için rezerv değeri hesaplanır: Arez=Va*Dort REZERV HESAPLAMA METOTLARI Kavuşan JEM408 31/42

32. Kömür-Rezerv Poligon (üçgen) yöntemi: Benzer şekilde tüm üçgenlerin rezervleri hesaplandıktan sonra hepsi toplanarak kömür yatağının rezervi poligon metoduna göre hesaplanmış olur. REZERV HESAPLAMA METOTLARI Kavuşan JEM408 32/42

33. Kömür-Rezerv İZOPAK METODU REZERV HESAPLAMA METOTLARI Kavuşan JEM408 33/42

34. Kömür-Rezerv İzopak (eşkalınlık) yöntemi Kömürlü alan sınırlandırılır. Bunun için kömür kesen/kesmeyan sondajlar ile yarma ve stamplardan yararlanılarak, jeolojik kesitlerden veri değerlendirilerek yapılır. 1/1000; 1/5000; 1/10000 ölçekli rezerv haritası için sondaj lokasyonları yerleştirilir. REZERV HESAPLAMA METOTLARI Kavuşan JEM408 34/42

35. Kömür-Rezerv İzopak (eşkalınlık) yöntemi Her sondaj/yarma/stamp için hesaplanan gerçek işletilebilir kalınlıklar her sondajın yanına yazılır. Birbirleriyle birleştirilerek poligonlar oluşturulur. REZERV HESAPLAMA METOTLARI Kavuşan JEM408 35/42

36. Kömür-Rezerv Her iki uzaklık arasındaki mesafe kalınlığa göre bölünerek 1 m (veya isteğe bağlı olarak 0.50 m) işletilebilir eş kalınlık değeri noktaları belirlenir. 1, 2, 3, 4, 5,… metreyi gösteren değerleri gösteren noktalar birleştirilerek eşkalınlık (izopak) eğrileri çizilir. İzopak (eşkalınlık) yöntemi Kavuşan JEM408 36/42

37. Kömür-Rezerv Eşkalınlık düzlemleri arasındaki kesik koniler İzopak (eşkalınlık) yöntemi Kavuşan JEM408 37/42

38. Kömür-Rezerv Planimetre kullanılarak So, S1, S2,S3, ..,Sn alanları taranarak yüzölçümleri bulunur. Planimetre okumaları için alet ölçeğe göre ayarlanarak 1/1 oranında araziye uyumlu hale getirilir. Planimetre okumaları farklı zamanlarda en az 3 kez yapılarak hata oranı en aza indirilir. İzopak (eşkalınlık) yöntemi Bu okumaların ortalaması alınarak ortalama ve hesaplamaya esas olacak So, S1… yüzölçüm değerleri bulunur. Bulunan okuma değerleri formüllere konularak hacim hesaplanır. Kavuşan JEM408 38/42

39. Kömür-Rezerv Her bir alandaki kalınlığa karşılık gelen yoğunluk analiz değerleri sondaj/damar/yarma stamplarından hesaplanır.Bunun için seviyelere karşılık gelen panel jeolojik kesitleri çizilerek hesaplamaya katılacak olan değerler belirlenebilir. İzopak (eşkalınlık) yöntemi Bundan sonra ise rezerv formülünden yararlanılarak Ro, R1, R2, R3,…Rn ayrı ayrı hesaplanır. Kavuşan JEM408 39/42

40. Kömür-Rezerv Kömür damarının toplam rezervi; her kesik koninin rezervinin toplanmasıyla bulunur İzopak (eşkalınlık) yöntemi Kavuşan JEM408 40/42

41. Kömür-Rezerv • REZERV HESAPLAMALARINDA KULLANILAN HARİTALAR UYGUN ÖLÇEKLİ KULLANILMALIDIR. • SONDAJ VE YARMA LOKASYONLARI DOĞRU YERLEŞTİRİLMELİDİR. • KALINLIKHESAPLAMALARINDA İŞLETİLEBİLECEK KALINLIKTAKİ KÖMÜRLER HESABA KATILMALIDIR. • İŞLETİLEBİLECEK KÖMÜR SEVİYELERİ BELİRLENİRKEN, KÖMÜRLERİN KÜL İÇERİKLERİNE VE DİĞER ENDÜSTRİYEL KULLANIMA ESAS OLABİLECEK PARAMETRELERE DİKKAT EDİLMELİDİR. • YOĞUNLUK DENEYLERİNİN SONUÇLARI KÜLÜ VERECEK OLAN ANORGANİK İÇERİĞİNE IŞIK TUTACAĞINDANBU DEĞERLER DİKKATLİCE İRDELENMELİDİR. • PLANİMETRE OKUMALARINDA GERÇEK DEĞERLERE YAKIN HESAPLAMALAR YAPILMALIDIR. • HER İKİ YÖNTEMLE HESAPLAMA YAPILMALI VE HATA ORANI BULUNARAK NEDENLERİ ARAŞTIRILARAK ORAN DÜŞÜRÜLMELİDİR. REZERV HESAPLANMASINDA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR Kavuşan JEM408 41/42

42. Kömür BÖLÜMÜN SONU Kavuşan JEM408 42/42