INDELING

1. Ondersteuning bij verlies en rouw bij bewoners met een ernstig meervoudige handicap.Maria ter Engelen, Klerken

2. INDELING • Inleiding • Enkele uitgangspunten • Soorten verlieservaringen • Doelgroep 1 : ontwikkelingsleeftijd 0-18 maanden • Uitgangspunten • Voorbeelden • Hoe gaan we hier als team mee om ? • Doelgroep 2 : ontwikkelingsleeftijd 18-36 maanden • Uitgangspunten • Voorbeeld • Hoe gaan we hier als team mee om : stappenplan • Ons ondersteuningsmateriaal • Contactgroep ‘ondersteuning bij verlies en rouw’

3. INLEIDING Een tijd geleden is mijn mama gestorven. Ik kan het niet verwoorden, alleen laten aanvoelen hoe verdrietig ik mij voel. Wil je zoeken hoe je mij door deze periode heen kunt helpen?

4. ENKELE UITGANGSPUNTEN Vuistregel bij bewoners met een beperking: Laat ze alles meebeleven. Maar er bestaan geen kant-en-klare recepten voor het begeleiden van een bewoner met een verlieservaring. Iedere situatie moet individueel bekeken worden. Dit blijft moeilijk.

5. ENKELE UITGANGSPUNTEN Zoektocht • Hoe kunnen wij als begeleiders de bewoner uit die doelgroepen ondersteunen? Groeiproces • Naast de theoretische kennis is leren uit ervaring heel belangrijk. Remmingen • Niet alle neuzen in dezelfde richting • Onbegrip van ouders of familie

6. Soorten verlieservaringen • Ouder/grootouder/familielid • Medebewoner • Andere verliessituaties (veranderen van leefgroep, wegvallen van een vertrouwde begeleider, veranderen van vertrouwde kamer, een nieuwe bewoner in de leefgroep, dier)

7. DOELGROEP 1 Ontwikkelingsleeftijd 0-18m : uitgangspunten • Rekening houden met de emotionele ontwikkeling naast de cognitieve leeftijd • De betekenins van de hechtingsrelatie • Er is geen doodsbesef • Begrijpen niet wat dood en sterven is • Reageren schijnbaar niet of weinig op het verlies • Reageren op spanning is mogelijk

8. VOORBEELDEN Verlies van een medebewoner: • Mieke, een bewoner uit een belevingsgerichte leefgroep, is gestorven. De begeleiders uit de leefgroep zijn door het verlies zeer aangedaan. Door hun ontwikkelingsniveau begrijpen de andere bewoners niet dat Mieke gestorven is. Toch zijn er bewoners die de spanning in de leefgroep ervaren. Andere verliessituatie: • Sofie verandert van leefgroep. Bieke, de maatschappelijk werker, komt binnen en ziet dat Sofie hevig weent. Zij wil haar troosten maar het lukt haar niet. Plots schiet het haar te binnen dat Sofie vrijdag naar huis gaat. Bieke zegt: mama komt jou vrijdag naar hier halen. Sofie houdt op met wenen! Verlies van een ouder: • Mama komt Marijke wekelijks de vrijdagavond halen. Plots sterft mama. Als de vrijdagavond de deur van de leefgroep opengaat, kijkt Marijke in de richting van de deur.

9. Hoe gaan we daar als team mee om ? • In team overleggen: • individueel bekijken • aandacht voor hebben • erkennen van de signalen en ze benoemen • ruimte scheppen voor emoties • warme, liefdevolle aandacht en zorg • troosten • nabijheid • knuffelmoment • sfeersituatie scheppen • herinneringshoekje maken

10. DOELGROEP 2 Ontwikkelingsleeftijd 18-36m : uitgangspunten • Rekening houden met de emotionele ontwikkeling naast de cognitieve leeftijd • De betekenis van de hechtingsrelatie • Er is geen doodsbesef • Begrijpen niet wat dood en sterven is • Mogelijk ervaren zij het gemis pas veel later. Uitgestelde rouw • Dit kan gepaard gaan met een verandering in gedrag.

11. VOORBEELD Tineke heeft een hechte relatie met haar ouders. Zij gaat elke week naar huis. Papa is niet meer zo jong en wordt ernstig ziek. Hij wordt opgenomen in het ziekenhuis en na enkele weken sterft hij. Daardoor gaat Tineke onregelmatig naar huis. De vrijdagavond hangt de foto van naar huis gaan niet meer elke week op het communicatiebord. De laatste maanden toont Tineke aan dat ze het jammer vindt om niet meer naar huis te gaan. Dit door “onopvallend” te wenen, het communicatiebord goed in de gaten te houden.

12. Hoe gaan we daar als team mee om ?Stappenplan • STAP 1 : Boodschap meedelen aan de bewoner • In overleg met de familie. • Wie deelt de boodschap mee? • Waar deel je dit mee? • In overleg met de logo voor visuele ondersteuning. • STAP 2 : Boodschap meedelen aan de medebewoners • STAP 3 : Boodschap meedelen aan het netwerk van de bewoner.

13. STAP 4 : Bezoek aan het funerarium • In overleg met de familie: indien nodig motiveren. • In overleg met de begrafenisondernemer: • Tijdstip: (evt. buiten de openingsuren) • Zien van de kist en de kisting • Afspraken maken over crematie of begrafenis • In overleg met de logo voor visuele ondersteuning • In overleg met het team: wie gaat mee met de bewoner? • Hoe gaan we dat doen? (bloemetje, een tekening...) • foto’s nemen • Indien de bewoner daarvoor kiest: ga nog eens naar het funerarium • Ga eventueel nog eens langs bij de familie

14. STAP 5 : Bijwonen van de begrafenis of crematie • In overleg met de familie • In overleg met de logo voor visuele ondersteuning • Indien haalbaar en aangewezen, aanwezig zijn wanneer de kist wordt toevertrouwd aan de aarde of bij het plaatsen van de urn • Foto’s nemen • Rouwmaaltijd bijwonen • STAP 6 : Nazorg : aandacht voor uitgestelde rouw

15. Ons belangrijk ondersteuningsmateriaal • Verliescirkel voor de begeleiders • Foto’s • Via de logo: visualisaties van het gebeuren (met daarbij het gebruik van de • smoggebaren) • Herinneringen van de overledene. • Herinneringen uit het ouderlijk huis • Ontwikkelen van een herinneringsdoos • Werken met een herinneringsboek • Persoonlijke ondersteuning aan de hand van het ondersteuningsmateriaal. • Verdrietkoffer • Branden van een troostkaarsje • Aanwezigheid bij de ziekenzalving • Laten leegstaan van de kamer • Lege stoel in de leefgroep • De “Stille Plek” waar de naam van de gestorven bewoner of een personeelslid in dienst toen hij stierf een plaats krijgt. • Een herinneringsmoment na de uitvaart in de kapel. • Kerkhofbezoek • Indien mogelijk de structuur van het naar huis gaan van de bewoner behouden UIT DIT MATERIAAL KAN GEKOZEN WORDEN EN INDIVIDUEEL AFGESTEMD WORDEN

16. Contactgroep ondersteuning bij verlies en rouw • Wie ? Frequentie van samenkomen ? • Doelstelling : • Informeren van elkaar • Evalueren • Verbeterpunten vastleggen • Hiermee gaan we aan de slag, het zijn hulmiddelen bij het ondersteunen van bewoners met een ernstig meervoudige beperking die afscheid moeten nemen en dit in de ruime zin van het woord. • We hebben zeker de waarheid niet in pacht, het is een moeilijke opdracht waarbij we ons soms heel onmachtig voelen…