Katolicka nauka społeczna a etyka pracy

1. Katolicka nauka społeczna a etyka pracy Ks. Krzysztof Mądel SJ Konferencja „Praca w Małopolsce” Kraków Mogiła, 9 czerwca 2010 www.jezuici.pl/~kmadel

2. Teologia pracy Ignacy Loyola (1491-1556): „Bóg mieszka w stworzeniach (habitat in creaturis) : w żywiołach dając im istnienie, w roślinach dając im życie i wzrost, w zwierzętach dając im czucie, w ludziach darząc ich rozumnością. I we mnie także mieszka, dając mi być, żyć, czuć i rozumem mię darząc...” (CD 235).

3. Teologia pracy Ignacy Loyola, „Ćwiczenia duchowe” (1522-24): „Rozważać, jak Bóg działa i pracuje (operatur et laborat) dla mnie we wszystkich rzeczach stworzonych na obliczu ziemi. Znaczy to, że postępuje tak, jak ktoś pracujący (habet se ad modum operantis). I tak w niebiosach, w żywiołach, w roślinach, owocach, trzodach itd., dając [wszystkiemu] istnienie, zachowując, darząc wzrostem i czuciem itd.” (ĆD 236). Michał Anioł, Kaplica Sykstyńska, 1508-12

4. Teologia pracy „Na początku stworzył (bara’) Bógniebo i ziemię.” (Rdz 1, 1) „Bereshit bara Elohim et hashamayim ve’et ha’arets.” Michał Anioł, Kaplica Sykstyńska, 1508-1512

5. Teologia pracy „Bóg widział, że wszystko, co uczynił (’asaw), było bardzo dobre” (Rdz 1,31) Michał Anioł, Kaplica Sykstyńska, 1508-1512

6. Teologia pracy: stworzyć i czynić bara’ (stworzyć) • 1) tocreate, shape, form 1a) (Qal) to shape, fashion, create (always with God as subject) 1a1) of heaven and earth 1a2) of individual man 1a3) of new conditions and circumstances 1a4) of transformations 1b) (Niphal) to be created 1b1) of heaven and earth 1b2) of birth 1b3) of something new 1b4) of miracles 1c) (Piel) 1c1) to cut down 1c2) to cut out 2) to be fat 2a) (Hiphil) to make yourselves fat • Usage: create 42, creator 3, choose 2, make 2, cut down 2, dispatch 1, done 1, make fat 1 ’asah (czynić) • 1) to do, fashion, accomplish, make 1a) (Qal) 1a1) to do, work, make, produce 1a1a) to do 1a1b) to work 1a1c) to deal (with) 1a1d) to act, act with effect, effect 1a2) to make 1a2a) to make 1a2b) to produce 1a2c) to prepare 1a2d) to make (an offering) 1a2e) to attend to, put in order 1a2f) to observe, celebrate 1a2g) to acquire (property) 1a2h) to appoint, ordain, institute 1a2i) to bring about 1a2j) to use 1a2k) to spend, pass 1b) (Niphal) 1b1) to be done 1b2) to be made 1b3) to be produced 1b4) to be offered 1b5) to be observed 1b6) to be used 1c) (Pual) to be made 2) (Piel) to press, squeeze • Usage: do 1333, make 653, wrought 52, deal 52, commit 49, offer 49, execute 48, keep 48, shew 43, prepare 37, work 29, do so 21, perform 18, get 14, dress 13, maker 13, maintain 7, misc 154

7. Poeta quasi creator Maciej Kazimierz Sarbiewski SJ (1595-1640), barokowy poeta łaciński uwieńczony najwyższymi wtedy laurami poetyckim, w traktacie De perfecta poesi, znanym w europejskich kręgach z licznych odpisów (wyd. 1954), nadaje poecie miano „jakby stwórcy” (quasi creator), zaś a dzieło poetyckie nazywa „jakby na nowo stworzonym” na wzór Boga (instar Dei). Lyricorum libri, frontyspis wg szkicu Paula Rubensa, Antwerpia 1632.

8. Teologia pracy: praca jako pokuta za grzech „Obarczę cię niezmiernie wielkim trudem twej brzemienności, w bólu będziesz rodziła dzieci, ku twemu mężowi będziesz kierowała swe pragnienia, on zaś będzie panował nad tobą». „Ponieważ posłuchałeś swej żony i zjadłeś z drzewa, co do którego dałem ci rozkaz w słowach: Nie będziesz z niego jeść - przeklęta niech będzie ziemia z twego powodu: w trudzie będziesz zdobywał od niej pożywienie dla siebie po wszystkie dni twego życia. Cierń i oset będzie ci ona rodziła, a przecież pokarmem twym są płody roli. W pocie więc oblicza twego będziesz musiał zdobywać pożywienie, póki nie wrócisz do ziemi, z której zostałeś wzięty; bo prochem jesteś i w proch się obrócisz!” (Rdz 3) „Dlatego Pan Bóg wydalił go z ogrodu Eden, aby uprawiał tę ziemię, z której został wzięty.” Michał Anioł, Kaplica Sykstyńska, 1508-1512

9. Chrześcijańska etyka pracy Życie monastyczne w Egipcie, Palestynie, Syrii i Kapadocji w IV-VI w.

10. Chrześcijańska etyka pracy Ważniejsze klasztory w Europie do połowy XII wieku.

11. Teologia pracy Dominikanie na początku XIV w.

12. Teologia pracy Franciszkanie na początku XIV w.

13. Teologia pracy Dante Alighieri (1265-1321), Convivium: • „Siedem pierwszych [sfer niebieskich] należy do planet, wyżej znajdują się dwa nieba ruchome, a jeszcze wyżej, ponad wszystkimi jest niebo spokojne. Tym siedmiu pierwszym [sferom] odpowiada siedem nauk trivium i quadrivium, to jest Gramatyka, Dialektyka, Retoryka, Arytmetyka, Muzyka, Geometria i Astronomia. Niebu ósmemu, czyli gwiaździstemu odpowiada wiedza naturalna, zwana inaczej Fizyką, a także wiedza pierwsza, czyli Metafizyka. Dziewiątemu niebu odpowiada wiedza moralna, zaś najwyższemu, spokojnemu niebu odpowiada wiedza boska, która zwie się Teologią.” • Starożytna koncepcja artes liberales spycha pracę manualną poza margines, niemal poza okrąg realnego świata, z drugiej jednak strony, bardzo wysoko wynosi wszystkie akty rozumu, woli i pamięci.

14. Artes liberales Gregor Reisch (1467-1525), Margarita philosophica (Perła filozofii), wyd. 1503. Podręcznik akademicki popularny pierwszej połowie XVI wieku. W siedmiu pierwszych rozdziałach przedstawia sztuki wyzwolone: logikę, retorykę i gramatykę (trivium) oraz arytmetykę, muzykę, geometrię i astronomię (quadrivium), a w kolejnych pięciu dalsze dyscypliny uniwersyteckie: naukę o żywiołach, meteorologię, alchemię, królestwa roślin i zwierząt, optykę, pamięć, niebo, piekło i czyścieć, a w ostatnim rozdziale filozofię moralną.

15. Siena i Grosseto Położona w górzystej Toskanii Siena aż do XVI w. była suwerenną republiką. Okres swojego największego rozkwitu przeżywała w XIII i XIV w., kiedy działali tu Duccio di Buoninsegna, Pietro Lorenzetti i Vecchietta, a władzę nad miastem sprawowała Rada Dziewięciu (gibelini). Życie społeczne ówczesnej Sieny było bardzo intensywne. Nie inaczej jest dzisiaj. W Sienie działają stowarzyszenia mieszkańców zwane kontradami. Przynależność do nich nie jest obowiązkowa, mieszkańcy jednak chętnie do nich wstępują, płacąc ustalone składki. Kontrada obejmuje mieszkańców kilku sąsiadujących ulic, a jej członkowie (contradoi) dobrze się znają. W kontradowym klubie można pogawędzić z sąsiadami, pograć w szachy, przejrzeć gazety, wypić lampkę wina. Często spotykają się tam całe rodziny. Kilka razy do roku spotyka się cała kontrada. Wielkim wydarzeniem społecznym w Sienie jest słynne Palio delle contrade. W pierwszym dniu nowenny przed odpustem Madonny z Provenzano kontrady wstawiają do wyścigu konia z jeźdźcem, choć tak naprawdę, ważny jest sam koń, bo to on wygrywa gonitwę, nawet jeśli jeździec (fantino) spadnie – po czym rozpoczynają się biegi eliminacyjne, kolejne próby i prezentacje, a wreszcie sam bieg finałowy. Po wyścigu rozpoczyna się świętowanie. Zwycięska kontrada zobowiązana jest wystawić kolację całemu miastu.

16. Siena i Grosseto Tymczasem w nieodległym Grosseto nic takiego się nie dzieje. Grosseto jeszcze do niedawna było bardzo małym miastem, położonym na bagiennej równinie nad Morzem Tyrreńskim. Po II wojnie światowej okoliczne ziemie poddano melioracji, a ludność napływająca do szybko rozrastającego się miasta znalazła pracę m.in. w fabrykach włókienniczych i amerykańskiej bazie lotniczej. W Grosseto nie jednak ma kontrad (podejmowano próby ich zawiązania), toteż aktywność społeczna obywateli jest prawie żadna, a więc dokładnie taka na osiedlach naszych polskich miast. Turysta odwiedzający Sienę i Grosseto natychmiast dostrzega różnice w stanie przestrzeni publicznej i oferty kulturalnej w obu miast. Ważniejsze są jednak te różnice, których na pierwszy rzut oka nie widać. Otóż w Sienie prawie nie ma narkomanii, przestępczość jest bardzo niska, nikt też nie dostrzega konfliktu pokoleń, natomiast Grosseto zajmuje jedno pierwszych miejsc w kraju pod względem stopy bezrobocia, ilości popełnianych przestępstw i spożycia narkotyków, ustępując jedynie sycylijskiemu Palermo. Grosseto. Widok miasta z lotu ptaka. Romańska katedra pw. św. Wawrzyńca. Palazzo Aldobrandeschi.

17. Siena i Grosseto Zarówno w Sienie jak i w Grosseto państwo włoskie zapewnia dokładnie takie same świadczenia publiczne każdemu z mieszkańców. Rzecz w tym, że dla mieszkańców Sieny są one jedynie działaniem pomocowym (subsydiaryzm), gdyż główny nurt ich życia społecznego toczy się w ich najbliższym sąsiedztwie, w kontradzie, w mieście, w parafii. Tymczasem mieszkańcy Grosseto wszystkich tych odniesień są pozbawieni. Nic zatem dziwnego, że nie potrafią łatwo znaleźć pracy, częściej popadają w konflikty i patologiczne uzależnienia. Ich życie społeczne jest po prostu ubogie. Państwowe służby publiczne, a więc ochrona zdrowia, oświata, policja, system emerytalny, nie są w stanie im pomóc, gdyż oni sami nie umieją z nich korzystać, a nade wszystko spodziewają się po nich znacznie więcej niż powinni. Dla mieszkańców Grosseto służby państwowe są niemal wszystkim, co posiadają jako obywatele. Tymczasem dla mieszkańców Sieny służby publiczne są jedynie „miłym dodatkiem”. Siena. Panorama miasta. Palio delle contrade na rynku.

18. Teologia pracy Jan Kalwin (1509-1569): • Uzupełnia luterańską zasadę sola Scriptura, sola fide, sola gratia, solus Christus (tylko Pismo, tylko wiara, tylko łaska, tylko Chrystus) przez własną soli Deo gloria (tylko Bogu chwała), akcentując bezinteresowność ludzkich czynów. • Przyjmuje za Lutrem zasadę darmowego usprawiedliwienia grzeszników przez Boga, a jednocześnie kładzie nacisk na uświęcenie tych, którzy zostali usprawiedliwieni. Dokonuje „sekularyzacja świętości”, przemieszczenia „sfery ludzkiej egzystencji w perspektywie uświęcenia boskiego i ludzkiego. Jest to uświęcenie życia, którego główną podporą jest uświęcenie pracy” (A. McGrath). • Tworząc swoistą „ascezę wewnątrzświatową” (M. Weber), sprzyja zanikowi struktur feudalnych i rozwojowi kapitalizmu. Pomnażanie bogactw przestaje być grzeszne, jeśli tylko sprzyja ascezie, wysoką rangę zyskują cnoty społeczne, wstrzemięźliwy styl życia, surowość obyczajów, uświęcenie pracy manualnej traktowanej jako powołanie od Boga, pilność w pracy zawodowej, gromadzenie dóbr nie do konsumpcji, lecz w celu odpowiedniego dalszego wykorzystania.

19. Redukcje paragwajskie W latach 1509-1767 na terenie dzisiejszego Paragwaju, Urugwaju, Brazylii, Argentyny i Boliwii (wtedy ziem portugalskich i hiszpańskich) jezuici założyli ok. 150 osad zwanych redukcjami, w których żyło ok. 150 tys. Indian z plemion Guaraní, Tupi i Chiquitos. Pierwsza redukcja San Ignacio Guazú powstała nad Paraną w r. 1609, tuż po dekrecie Cedula magna, w którym król Hiszpanii stwierdzał, że „Indianie powinni być tak tak samo wolni jak Hiszpanie”. Indianie żyjących w redukcjach mieli obowiązek przepracowania kilku godzin dziennie na plantacjach należących do redukcji. Głównym źródłem dochodów był eksport yerba mate. Ruiny kościoła św. Michała Archanioła w São Miguel das Missões w Płd. Brazylii. Wieś złożono pod koniec XVII w., a barokowy kościół wzniesiono z piaskowca w latach 1735-1745. Po zawarciu Traktatu Madryckiego przez Hiszpanię i Portugalię w 1750 r. redukcja została częściowo zniszczona przez wojsko, a później opuszczona i rozgrabiona.

20. Teologia pracy. Aspekt przedmiotowy Przypowieść o robotnikach w winnicy, Mt 20, 1 • Płaca godna i uczciwa (minimalna?): denar (rzym.), drachma (gr.), szekla (żyd.) • Pełną dniówkę otrzymują wszyscy, także zatrudnieni w ostatniej (jedenastej) godzinie dnia.

21. Teologia pracy. Aspekt podmiotowy S. Köder, „Le repas avec le pécheurs”

22. Teologia pracy „Jeśli cię kto zaprosi na ucztę, nie zajmuj pierwszego miejsca, by czasem ktoś znakomitszy od ciebie nie był zaproszony przez niego (...) i wówczas musiałbyś ze wstydem zająć ostatnie miejsce...” Jezus na uczcie u przywódcy faryzeuszów, Lk 14, 1 S. Köder, „Le repas avec le pécheurs”

23. Teologia pracy „Gdy będziesz zaproszony, usiądź na ostatnim miejscu. Wtedy przyjdzie gospodarz i powie ci: «Przyjacielu, przesiądź się wyżej» – i spotka cię zaszczyt wobec wszystkich współbiesiadników...”

24. Teologia pracy „Gdy wydajesz obiad lub wieczerzę, nie zapraszaj swoich przyjaciół ani braci, ani krewnych, ani zamożnych sąsiadów, aby i oni cię nie zaprosili i wówczas miałbyś odpłatę...”

25. Teologia pracy „Lecz zaproś ubogich, ułomnych, chromych i niewidomych, a będziesz szczęśliwy, ponieważ oni nie mają czym tobie się odwdzięczyć – odpłatę otrzymasz bowiem przy zmartwychwstaniu sprawiedliwych...”

26. Teologia pracy 1. Każda osoba zasługuje na szacunek.2. „Pierwsze miejsce” może wieść na manowce.2. „Ostatnie miejsce” może przywrócić godność.4. „Zapraszanie ostatnich” stanowi wartość obiektywną. 5. „Zapomnienie o sobie” jest korzystne dla wszystkich.

27. Teoria gier Johna F. Nasha John von Neumann iO. Morgenstern są autorami teorii gier dwuosobowych o sumie zero, która zalazła zastosowanie w analizach militarnych. John F. Nash w roku 1950 wprowadził rozróżnienie na gry typu kooperatywnego oraz gry nie-kooperatywne, bardziej podstawowe, w których uczestnicy nie negocjują warunków gry, a następnie opisał je w równaniach matematycz-nych, co pozwoliło na zastosowanie teorii gier w naukach szczegółowych. John Forbes Nash (Nobel 1994) dowiódł, że wieloosobowe, nie-kooperatywne gry posiadają punkt równowagi (Nash equilibrium). Jest nim taki zbiór strategii stosowanych przez różnych graczy, w którym żaden z graczy nie może wygrać jedynie w oparciu o zmianę własnej strategii. Spektakularnym przykładem zastosowania teorii gier była „wielka aukcja” w 1994 r., w czasie której rząd amerykański przekazał większą cześć spektrum elektromagnetycznego użytkownikom komercyjnym, efektywnie relokując zasoby i zarabiając ok. 10 mld dolarów. Z kolei wymownym przykładem zlekceważenia teorii gier była podobna aukcja w Nowej Zelandii, w czasie której rząd uzyskał zaledwie 15% spodziewanej sumy przychodów, pasmo elektromagnetyczne zostało podzielone w sposób bardzo chaotyczny, a jednemu ze studentów udało się nabyć stację telewizyjną za 1 dolara. John F. Nash, Noncooperative Games, Proc. Nat. Acad. Sci. USA 36 (1950) 48-49; John Milnor, John Nash and “ABeautiful Mind”, Notices of the AMS, 45 (1998) 1329-1332.

28. Teologia pracy. Personalizm Jan Paweł II, „Laborem exercens”, 1981: „Kościół jest przekonany, że praca stanowi podstawowy wymiar bytowania człowieka na ziemi” (LE 4) Podobieństwo człowieka do Stwórcy, por. Rdz 1, 27-28 „praca ludzka stanowi klucz, i to chyba najistotniejszy klucz, do całej kwestii społecznej, jeżeli staramy się ją widzieć naprawdę pod kątem dobra człowieka” (LE 3) • Wymiar przedmiotowy (przechodni) pracy: „panowanie nad ziemią” (LE 5) • Wymiar podmiotowy: „pierwszą podstawą wartości pracy jest sam człowiek - jej podmiot” (LE 6); „praca jest funkcją osoby”; człowiek „jako ‘obraz Boga’ jest osobą, czyli bytem podmiotowym uzdolnionym do planowego i celowego działania, zdolnym do stanowienia o sobie i zmierzającym do spełnienia siebie.” „różne czynności przynależące do procesu pracy, (…) bez względu na ich charakter, mają służyć urzeczywistnianiu się jego człowieczeństwa, spełnianiu osobowego powołania, które jest mu właściwe z racji samegoż człowieczeństwa.”

29. Jan Paweł II, Laborem exercens Przedmiotowy wymiar pracy • Podobieństwo do Stwórcy (homo creator) • Wspólnota losu, miejsca, celów, ale i współzawodnictwo • Współodpowiedzialność (demokracja) Podmiotowy wymiar pracy • Wartości, zagrożenia, solidarność (więcej niż naturalna) • Godność osoby, podmiotowość • Relacje społeczne: rodzina, społeczeństwo, naród • Uprawnienia i zobowiązania cywilne Konflikty • Praca czy kapitał? • Praca czy własność? • Wymiar klasowy i globalny • Idelogiczne interpretacje stosunków społcznych: socjalizm, liberalizm, etc. Elementy duchowości pracy (rozdz. III encykliki) • Praca jako uczestnictwo w dziele Stwórcy • Chrystus człowiek pracy • Praca w świetle Chrystusowego krzyża i zmartwychwstania

30. Pomocniczość Leon XIII, „Rerum novarum”, 1891: • „Chcieć, żeby władza świecka przenikała swym rządem aż do wnętrza domu, jest błędem wielkim i zgubnym. Z pewnością jeśli się jakaś rodzina znajdzie w wielkich trudnościach i bez rady, że sama z nich się wyzwolić nie może, jest rzeczą słuszną, by jej w tych ostatecznościach państwo udzieliło pomocy; rodziny bowiem są cząstkami państwa.” • „Tu jednak winni się wstrzymać kierownicy państw; natura nie pozwala przekraczać tych granic. Władza ojcowska jest tego rodzaju, iż ani zniknąć nie może, ani być pochłoniętą przez państwo; to samo i wspólne z życiem ludzkim ma źródło. (…) Jeśli socjaliści, odsuwając w cień powagę rodziców, wprowadzają w jej miejsce opatrzność państwową, grzeszą przeciw naturalnej sprawiedliwości i rozrywają jedność rodziny” (par. 11).

31. Podmiotowość: kwestia antropologii Jan Paweł II, „Centesimus annus”, 1991: • „Podstawowy błąd socjalizmu ma charakter antropologiczny. Rozpatruje on bowiem pojedynczego człowieka jako zwykły element i cząstkę organizmu społecznego, tak że dobro jednostki zostaje całkowicie podporządkowane działaniu mechanizmu ekonomiczno-społecznego; z drugiej strony utrzymuje on, że dobro jednostki można urzeczywistnić nie uwzględniając jej samodzielnego wyboru i niezależnie od przyjęcia przez nią w sposób indywidualny i wyłączny odpowiedzialności za dobro czy zło.”

32. Solidarność a rola państwa Jan Paweł II, „Centesimus annus”, 1991: • Państwo winno w sposób pośredni i bezpośredni kształtować właściwą kulturę pracy oraz umożliwiać pracownikom pełniejszy udział w życiu przedsiębiorstwa: • „Pośrednio i zgodnie z zasadą pomocniczości, stwarzając warunki sprzyjające swobodnej działalności gospodarczej, która mogłaby zaofiarować wiele miejsc pracy i źródeł zamożności. • Bezpośrednio i zgodnie z zasadą solidarności, ustalając w obronie słabszego pewne ograniczenia autonomii tych, którzy ustalają warunki pracy; a w każdym przypadku zapewniając minimum środków utrzymania pracownikowi bezrobotnemu” (par. 15).

33. Podmiotowość jako inicjatywa gospodarcza Jan Paweł II, „Solicitudo rei socialis”, 1987: „Należy zauważyć, że w dzisiejszym świecie - wśród wielu praw człowieka – ograniczane jest prawo do inicjatywy gospodarczej, które jest ważne nie tylko dla jednostki, ale także dla dobra wspólnego. Doświadczenie wykazuje, że negowanie tego prawa, jego ograniczanie w imię rzekomej „równości” wszystkich w społeczeństwie, faktycznie niweluje i wręcz niszczy przedsiębiorczość, czyli twórczą podmiotowość obywatela. W rezultacie kształtuje się w ten sposób nie tyle równość, ile „równanie w dół”.

34. Pomocniczość i solidarność Jan Paweł II, „Laborem exercens”, 1981: [W kontekście przeciwdziałania bezrobociu:] „Winna to być troska całościowa, która ostatecznie spoczywa na barkach państwa, ale która nie może oznaczać jednokierunkowej centralizacji ze strony władz państwowych. Chodzi natomiast o trafną i celową koordynację, w ramach której być winna zagwarantowana inicjatywa poszczególnych osób, samodzielnych grup, ośrodków i lokalnych warsztatów pracy - zgodnie z tym, co już wyżej powiedziano o podmiotowym charakterze pracy ludzkiej.”

35. Solidarność jako tworzenie wspólnoty Jan Paweł II, „Centesimus annus”, 1991: „Z chrześcijańskiej koncepcji osoby wypływa natomiast w sposób konieczny właściwa wizja społeczeństwa. Według Rerum novarum i całej nauki społecznej Kościoła, wyrazem społecznej natury człowieka nie jest jedynie państwo, ale także różne grupy pośrednie, poczynając od rodziny, a kończąc na wspólnotach gospodarczych, społecznych, politycznych i kulturalnych, które jako przejaw tejże ludzkiej natury posiadają - zawsze w ramach dobra wspólnego - swą własną autonomię. To właśnie nazwałem ‘podmiotowością’ społeczeństwa, która wraz z podmiotowością jednostki, została unicestwiona przez ‘socjalizm realny’” (par. 13)

36. Teologia pracy Benedykt XVI, „Caritas in veritate”, 2009: • Stosunki społeczne reguluje zasada sprawiedliwości, ale dla chrześcijan pierwszą cnotą jest miłość • Dwumian „państwo-rynek” traci swoją skuteczność, społeczeństwo obywatelskie staje podstawą ładu społecznego i warunkiem rozwoju • Rozwój integralny osoby i społeczności (Paweł VI, „Populorum progressio”) • Nowe formy pracy społecznej, stowarzyszenia obywatelskie zaangażowane w pomoc osobom, respektujące realia rynku, służące jednak przede wszystkim rozwojów i usamodzielnieniu się jednostek. • „Współpraca w rozwoju nie powinna mieć na względzie tylko wymiaru ekonomicznego; powinna stać się wielką okazją do spotkania kulturowego i ludzkiego. Jeśli podmioty współpracy krajów gospodarczo rozwiniętych, jak to się czasami zdarza, nie uwzględniają tożsamości kulturowej własnej oraz innych, składającej się z ludzkich wartości, nie mogą nawiązać żadnego poważnego dialogu z obywatelami krajów ubogich.”

37. $ Praca w kategoriach ekonomicznych popyt 1. Praca jest funkcją wartości płacy do wartości świadczonej usługi. Praca nie zależy od wielkości całkowitego obrotu gospodarki, a tylko od wzajemnej relacji cen i kosztów: im większy popyt na towary i usługi, tym więcej pracy mogą zaoferować przedsiębiorcy. (Popyt pochodny w stosunku do popytu na produkty) 2. Ilość pracy na rynku jest nieograniczona. Praca służy zaspokojeniu ludzkich potrzeb. Ludzkie potrzeby nie są stabilne ani do końca przewidywalne, dlatego na rynku zawsze jest więcej pracy niż ludzi, którzy mogliby ją wykonać. Ograniczanie możliwości pracy emerytom, wcale nie ułatwia startu absolwentom. 3. Tylko wolny rynek jest w stanie ustalić trwałą harmonię między płacą a wydajnością. Bezrobocie ustaje, jeśli rynek sam ustala wysokość cen i płac. Bezrobocie jest wynikiem: (a) postaw społecznych, (b) złych praktyk biznesowych lub (c) wadliwej polityki rządu. Judd W. Patton, The Plain Truth About Unemployment, http://academic.bellevue.edu/~jpatton (September 2004). podaż n

38. Praca w kategoriach ekonomicznych popyt (ilość osób zatrudnionych) podaż (ilość osób chętnych do pracy) $ 5 4 3 2 1 1. Praca jest funkcją wartości płacy do wartości świadczonej usługi. 2. Ilość pracy na rynku jest nieograniczona. 3. Tylko wolny rynek jest w stanie ustalić trwałą harmonię między płacą a wydajnością. płaca minimalna zatrudnieni bezrobotni 1 2 3 4 5 n W świetle naukowych kryteriów nie sposób ustalić czy wzrost płacy minimalnej sprzyja wzrostowi bezrobocia czy nie, większość autorów przyjmuje tezę o nieuchronnym wzroście bezrobocia, opowiadając się zarazem za obniżką płacy minimalnej, aczkolwiek w literaturze ekonomicznej dobrze udokumentowanych kazusów, które świadczą, że może być wprost przeciwnie, tzn. wzrost płacy minimalnej prowadził tam do wzrostu zatrudnienia. Ten brak jednoznaczności wskazuje, że wzroście zatrudnienia decydują nie tylko czynniki ekonomiczne, ale także społeczne, wynikające z zaistnienia nowych relacji międzyludzkich w danej społeczności i odnowionej kultury pracy.

39. Bezrobocie Bezrobocie to problem (a) braku pracy na rynku oraz (b) braku możliwości podjęcia tej pracy, która na rynku już istnieje. Władze publiczne nie mogą bezpośrednio (ad b) zmieniać postaw społecznych, mogą wszakże pomagać obywatelom w uzyskaniu gotowości podjęcia pracy, ich podstawowa kompetencja dotyczy wszakże (ad a) usuwania barier i tworzenia sprzyjających warunków do tworzenia nowych miejsc pracy na rynku. Skuteczne przezwyciężanie bezrobocia domaga się zatem, m.in.: • Rozwoju społeczeństwa obywatelskiego • Minimalizacji kosztów i obciążeń pracy • Uproszczenia procedur administracyjnych • Zwiększenia dostępu do edukacji

40. Bezrobocie. Zagadnienia ustrojowe (1) 1. Budowa społeczeństwa obywatelskiego • Problem. Hypertrofia polityki jako dziedzictwo komunizmu. Obywatele i elity społeczne uwikłani w myślenie stricte polityczne nie są zdolni do profesjonalnego zmierzenia się z rzeczywistymi problemami ekonomiczno-społecznymi. • Brak adekwatnej reprezentacji politycznej parlamencie i życiu publicznym. Silna reprezentacja „budżetówki” i wielkiego biznesu, a więc gałęzi gospodarki, które zatrudniają coraz mniej osób, brak znaczącej reprezentacji sektora usług, który daje zatrudnienie coraz większej grupie osób (80% ogółu zatrudnionych w USA, 70% w UE, ok. 60% w Polsce). • Nazbyt „spontaniczna”, pozbawiona skutecznej kontroli społecznej transformacja ustrojowa (m.in. wadliwa prywatyzacja niektórych przedsiębiorstw), nie zdołała przełamać niektórych monopoli, nie wytworzyła mechanizmu konkurencji, prowadzącego do zróżnicowania cen i wzrostu jakości usług, a w konsekwencji utrudniła powstanie nowych gałęzi gospodarki i wzrostu popytu na pracę. • Zadanie. W celu przełamania wysokiego bezrobocia konieczne jest zatem pełniejsze wyrażenia spraw obywatelskich na forum publicznym (edukacja, media, samorządność, parlament). Stowarzyszenia i ruchy chrześcijańskie powinny zabierać głos w imieniu „nieobecnych” i uczynić ich problemy przedmiotem dialogu społecznego (tzw. adwokatura społeczna). Analogia do „szarej sfery gospodarki”, szacowanej w Polsce ok. 25% wartości rynku, która daje wprawdzie chleb wielu ludziom, jednak w warukach „ukrycia” nie może się skutecznie rozwijać, ani konkurować na szerszym forum. • Przykład społeczeństwa obywatelskiego: Siena i Groseto (verte).

41. Bezrobocie. Zagadnienia ustrojowe (2) 2. Zmniejszenie kosztów i obciążeń pracy • Problem. Jedną z przyczyn bezrobocia są wysokie obciążenia publiczne pracy: zarówno wysokie podatki, jak i wysokie, źle zarządzane obowiązkowe płatności ubezpieczeniowe (verte). Rozwiązania ustrojowe w tym zakresie są wynikiem umowy społecznej kształtowanej w procesie politycznym, dlatego… • Zadanie. Chrześcijanie powinni aktywnie wpływać na kształt tej umowy, zwłaszcza, że w krajach pokomunistycznych wciąż nosi ona ślady opcji ideologicznych dawnego reżymu. Tymczasem zwyczajna ludzka odpowiedzialność domaga się, aby obywatel był dobrze poinformowany i posiadał rzeczywisty wpływ na tę część własnego dochodu, która trafia do publicznej kasy (podatki, ubezpieczenia, itp.). • Zadanie. Domy opieki społecznej, szkoły i placówki wychowawcze prowadzone przez kościoły oraz stowarzyszenia obywatelskie już dawno dowiodły, że usługi społeczne świadczone przez podmioty niepubliczne są w końcowym rozrachunku tańsze i lepsze niż usługi świadczone przez państwowego monopolistę. Chrześcijanie powinni zatem dążyć do przenoszenia zadań publicznych do instytucji obywatelskich, aby w ten sposób stwarzać rzeczywistą alternatywę w sektorze usług, co w konsekwencji pozwoli zmniejszyć obciążenia pracy i stworzy na popyt na pracę. • Przykład: reformy podejmowane od 2002 na Słowacji (podatki PIT, CIT, VAT po 19%, rejestr umów gwarantowanych) i w Rosji (podatek liniowy), a wcześniej w Holandii i Irlandii (verte).

42. Wydatki na ubezpieczenia społeczne, % wynagrodzenia

43. Reformy gospodarcze w Irlandii i Holandii Irlandia. W połowie lat 80-tych zmagała się z kilkunastoprocentowym bezrobociem.[4] Gospodarka nie rozwijała się (zaledwie 0,4-0,5% przyrostu PKP), a Irlandczycy masowo emigrowali z kraju w poszukiwaniu pracy, głównie do Stanów Zjednoczonych. W połowie lat 80-tych grupa ekonomistów irlandzkich z tzw. szkoły podażowej (supply side economics) z Charlesem McCreevy'm, późniejszym ministrem finansów Irlandii przeprowadziła głęboką zmianę systemu finansów publicznych, radykalnie obniżając podatki i inne obciążenia publicznoprawne. Podatek dochodowy od osób prawnych obniżono z 50% do 16%, a od 2003 r. nawet do 12,5%. Podatek dochodowy od osób fizycznych wymierzany w Irlandii według 5 stopniowej skali od 35% do 65% zmniejszono do stawek sięgających odpowiednio od 20 do 42%, co praktycznie oznacza, że 4/5 podatników irlandzkich płaci niewysoki, 20% podatek, mieszcząc się w pierwszej grupie podatkowej (do 28 tysięcy euro dochodu rocznego). O połowę obniżono podatek od zysków kapitałowych - z 40 do 20%. Warto przypomnieć, że obowiązkowe składki na ubezpieczenia społeczne w Irlandii wynoszą 16 procent, czyli około 3 razy mniej niż w Polsce. Dzięki zmianom makroekonomicznym niewielka, licząca zaledwie 3,8 mln mieszkańców Irlandia zaczęła się szybko rozwijać, przyciągając od 1/3 do nawet połowy wszystkich inwestycji amerykańskich w Europie. Bezrobocie w Irlandii spadło do poziomu 4%, a Irlandczycy, którzy przez dziesięciolecia wyjeżdżali z kraju w poszukiwaniu pracy, teraz zaczęli do niego wracać. Pod względem wysokości PKB, przekraczającego obecnie 27 tysięcy dolarów na osobę, Irlandia prześcignęła nawet Wielką Brytanię. Wbrew obawom, radykalne zmniejszenie podatków nie zmniejszyła wpływów do budżetu państwa. Wręcz przeciwnie, wpływy podatku od zysków kapitałowych, którego stawka została obniżona o połowę, w ciągu 5 lat wzrosły sześciokrotnie, a wpływy z podatku dochodowego od osób fizycznych w ciągu ostatnich 15 lat wzrosły pięciokrotnie. O dobrej kondycji irlandzkiej gospodarki świadczy to, że niegdysiejszy deficyt budżetowy został zamieniony w 5%-ową nadwyżkę, a zadłużenie sektora publicznego spadło 3-krotnie z prawie 120% w połowie lat 80-tych, do niecałych 39% obecnie. Irlandia w ciągu 30 lat członkostwa w Unii Europejskiej otrzymała fundusze unijne w wysokości prawie 30 mld dolarów, warto jednak pamiętać, że fundusze te trafiły głównie do rolnictwa i ich wpływ na irlandzki sukces był raczej niewielki. Irlandii udało się pokonać bezrobocie dzięki śmiałej reformie finansów publicznych, infrastruktury administracyjnej oraz docenieniu roli edukacji. Holandia. Na początku lat osiemdziesiątych wysokim bezrobociem była dotknięta również Holandia. Dzięki odkryciu złóż gazu na Morzu Północnym Holandia miała wprawdzie pokaźne wpływy do publicznej kasy, ale bezrobocie sięgało kilkunastu procent i a deficyt budżetowy wynosił 7% PKB. [5] Holendrzy długo szukali sposobów na rozwiązanie tego problemu. Po konsultacjach z przedsiębiorcami i ekonomistami Wim Kok, wtenczas szef dużej centrali związków zawodowych, a późniejszy minister finansów i premier Holandii, a doprowadził w 1982 r. do zawarcia szerokiej umowy społecznej w Wassenaar koło Hagi, zezwalającej na liberalizację prawa pracy i całkowitą decentralizację polityki płacowej. Dzisiaj aż 74% Holendrów zdolnych do podjęcia pracy ma pracę (w UE tylko 63%, a w Polsce zaledwie 51%), stopa bezrobocia w Holandii sięga ledwie 2-4% (w UE aż 9%, a w Polsce ponad 20%), zaś roczny przyrost PKB utrzymuje się na poziomie ok. 3%, jest więc znacznie wyższy od średniego w całej Unii (1,7%).

44. Bezrobocie. Zagadnienia ustrojowe (3) 3. Skrócenie i uproszczenie procedur administracyjnych • Problem. Ważną przyczyną bezrobocia są w Polsce są wadliwe rozwiązania prawne i administracyjne w zakresie pracy i przedsiębiorczości. Samo tylko ustawodawstwo pracy doczekało się w III RP kilkuset poprawek, co każe wątpić w stabilność całego systemu prawnego. • Nadmiernie regulacje spowalniają ekonomię, zmniejszają konkurencyjność narodowej gospodarki na globalnym rynku, zniechęcają przedsiębiorców do śmiałego inwestowania (a więc także do zwiększania zatrudnienia). Roman Kluska, znany nowosądecki przedsiębiorca, jest przekonany, że polski biznes mógłby rozwijać się znacznie szybciej i zatrudniać znacznie więcej osób, gdyby nie powszechna obawa, że każdy sukces ekonomiczny prędzej czy później zostanie „ukarany” przez zawsze podejrzliwych urzędników. • Zadanie. Chrześcijanie winni zatem tworzyć stowarzyszenia, m.in. własne izby handlowe i gospodarcze, które pozwalałyby im monitorować działanie urzędów publicznych (korzystać z dobrodziejstwa ustawy o jawności informacji publicznej), szybciej poruszać się w gąszczu istniejących przepisów, mieć rzeczywisty wpływ na ich kształtowanie i upraszczanie, a zarazem bronić się przed korupcją i nadużyciami ze strony funkcjonariuszy państwowych Wszystkie te działania doprowadziłby do obniżenia kosztów obsługi prawnej i administracyjnej obywateli, przyczyniając się wydatnie do usamodzielnienia tych ostatnich. • Samodzielność ekonomiczna obywateli. Etyka chrześcijańska zawsze sprzyjała takiemu modelowi rozwoju społecznego, który jest oparty na samodzielności społecznej i ekonomicznej obywateli, a nie tylko na gwarancjach publicznych, często trudnych do spełnienia nawet w bardzo zamożnych krajach..

45. Bezrobocie. Zagadnienia ustrojowe (4) 4. Zwiększenie dostępu do edukacji • Problem. Istotną przyczyną bezrobocia w Polsce jest nie najlepszy stan oświaty szkolnej i pozaszkolnej. Szkoły nie uczą przedsiębiorczości ani przekazują umiejętności potrzebnych do swobodnego funkcjonowania na rynku. • Sukcesy edukacyjne III RP (czterokrotny wzrost liczby studentów) są w dużej mierze wynikiem determinacji samych obywateli, mniej zaś rezultatem świadomej polityki państwa. Polska pod względem szans społecznych jest krajem „trzech prędkości”: wciąż spora grupa obywateli żyje w ubogiej gospodarce przedindustrialnej, liczna jest klasa nisko-wykwalifikowanych robotników, natomiast znacznie mniej liczna, choć wciąż coraz liczniejsza grupa obywateli funkcjonujących swobodnie w nowoczesnej gospodarce opartej na wiedzy. Dwie pierwsze grupy, w przeciwieństwie do trzeciej, dotknięte są wysokim bezrobociem. • Zadanie. Wspólnoty kościelne i obywatelskie powinny promować komunikację między tymi grupami. Winny także starać się o jednolite standardy oceny jakości kształcenia w skali całego kraju (nowa matura, wiarogodne rankingi), motywujące skutecznie do pracy całe środowisko edukacyjne. Stowarzyszenia chrześcijańskie powinny wreszcie rozwijać wszelkie pozaszkolne formy kształcenia, a prowadzonej już działalności nadawać, o ile to możliwe, wymiar edukacyjny, powinny także udzielać pomocy dzieciom i młodzieży, posiadającej utrudniony dostęp do edukacji.

46. Centra społeczne. Przykład z Sycylii • W 1958 r. jezuici sycylijscy otwarli w Palermo Centrum Studiów Społecznych, którego celem było wspomaganie rozwoju kulturalnego, społecznego i gospodarczego wyspy. Centrum realizuje swoje zadania w oparciu od metodę ignacjańską, na którą składają się: krytyczna analiza rzeczywistości społecznej, profesjonalne i szerokie studia oraz efektywna dydaktyka. • Centrum stał się z czasem miejscem formacji dla wielu osób pełniących funkcje publiczne, zatrudnionych m.in. w administracji publicznej na Sycylii i w samym Palermo. • Obok działalności dydaktycznej Centrum włączało się także bezpośrednią formację funkcjonariuszy publicznych poprzez organizowanie konferencji, debat i działalność wydawniczą. • W 1986 jezuici otwarli w Palermo Instytut Formacji Politycznej, którego celem było zapewnienie profesjonalnych umiejętności i solidnej formacji etycznej osobom zamierzającym podjąć działalność publiczną. Instytut otrzymał imię o. Pedro Arrupe, generała Towarzystwa Jezusowego w latach 1965-1983, wielkiego promotora wiary i sprawiedliwości w duchu drugiego soboru watykańskiego. • W 1998 powstaje w Palermo Uniwersytet Ulicy (l’Università della strada). Program formacyjny tej placówki skierowany jest do pracowników społecznych działających w sektorze publicznym i prywatnym.

47. Richard E. Dodge: Jak pomagać osobom bezrobotnym? Z a w s z e • Utrzymuj regularny kontakt z osobą bezrobotną aż do chwili, kiedy znajdzie ona pracę. • Znajdź takie obszary życia, w których możesz afirmować tę osobę. • Bądź dobrym słuchaczem, tak aby osoba bezrobotna mogła dać ujście swoim frustracjom. • Wyraź swoje zaufanie do tej osoby. • Pomóż jej zachować własny pozytywny wizerunek w czasie kryzysu. • Ustal, jeśli to możliwe, czas wspólnej modlitwy z tą osobą. • Zapewnij ją, że jest kimś bardzo ważnym dla ciebie, dla Kościoła i dla Boga. • Pomóż jej znaleźć zajęcie, która dałoby jej poczucie spełnienia. • Zaproponuj pomoc w postaci pieniędzy, żywności, lekarstw, itp., ale zrób to dopiero wtedy, kiedy nawiążesz z nią dobry kontakt. • Nie zrywaj znajomości z tą osobą, kiedy już znajdzie pracę. N i g d y • Nie słuchaj plotek. • Nie wypytuj na siłę dlaczego straciła pracę. Rozmawiajcie o tym tylko wtedy, kiedy ta osoba jest na to gotowa. • Nie prowokuj negatywnych uczuć, bo one są dodatkowym ciężarem. • Nie nalegaj, żeby natychmiast znalazła pracę. Być może ta osoba potrzebuje czasu na zrewidowanie swoich priorytetów życiowych. • Nie nalegaj, żeby natychmiast przyjęła twoją pomoc w postaci pieniędzy, żywności, ubrania, bo może jeszcze bardziej pogłębić jej kryzys. • Nie próbuj podejmować za nią żadnych decyzji. • Nie zakładaj, że osoba bezrobotna (i jej rodzina) jest nędzarzem. Uważnie wysłuchuj potrzeb i upewnij się czy osoba bezrobotna wie, że twoja pomoc jest jedynie zwyczajnym wyrazem miłości chrześcijańskiej. Richard E. Dodge teaches adults in Sunday School at Una Baptist Church, Nashville, TN, and is Internet producer for materials for adult leaders, LifeWay Church Resources, Nashville, TN.

48. Prof. Aniela Dylus: Dekalog rynkowy chrześcijanina • Bądź obecnym na rynku, ale nie wszędzie • Nie mieszaj środka z celem • Nie myl sukcesu rynkowego z sukcesem życiowym • Dąż do sukcesu rynkowego, ale nie za wszelką cenę • Pamiętaj, że o sukcesie rynkowym decyduje również kapitał ludzki i społeczny, a nie tylko finansowy • Umiejętnie konkuruj, ale nie niszcz • Skrupulatnie obliczaj, ale nie wszystko • Nie mieszaj ekonomii politycznej z ekonomią zbawienia • Bądź kompetentny • Bądź mobilny, ale zakorzeniony

49. Jak przeciwdziałać bezrobociu w swoim środowisku? • Kluby Pracy • Miejsce spotkań, dyskusji i wymiany informacji, także nt. zatrudnienia i duchowości pracy. • Adwokatura społeczna – pomoc osobom bezradnym społecznie. Przykład: działalność Stowarzyszenia Integracji Świata Pracy LABOR – www.ora.et.labora.pl • Centra społeczne o charakterze edukacyjno-integracyjnym Przykład: Stowarzyszenie KANA powstało w 1994 roku w Gliwicach, pod kuratelą biskupa Wiktora Skworca i władz samorządowych Śląska. Grono woluntariuszy KANA organizuje kursy dla pochodzącej z ubogich rodzin tych okolic młodzieży, która po ukończeniu szkoły nie uzyskała pracy. Są to kursy komputerowe, zwykle trzymiesięczne i kursy językowe. W 2002 roku szkolenia KANy ukończyło ponad 4,5 tysiąca osób. 5 września 2004 gliwicka KANA otrzymała Nagrodę im. Alberta Schwietzera, w Klingenthal koło Strasburga. • Ośrodki wychowawcze dla osób najsilniej poszkodowanych bezrobocia Przykład: Fundacja Pomocy Wzajemnej „Barka” w Poznaniu założona przez Barbarę i Tomasza Sadowskich. „Barka” prowadzi imponującą działalność społeczną, której beneficjentem jest ok. 5 tys. osób w skali roku, głównie w Poznaniu i okolicach, a także w innych placówkach na terenie całego kraju. W ramach realizowanego przez „Barkę” programu wspólnot ok. 650 osób codziennie otrzymuje stałą pomoc w postaci mieszkania, utrzymania, pracy i fachowej opieki świadczonej w kilkunastu ośrodkach prowadzonych przez Fundację. W ramach programu szkół socjalno-edukacyjnych setki innych osób uzyskują niezbędne kwalifikacje zawodowe i społeczne, dzięki programowi zatrudnienia socjalnego znajdują faktyczne zatrudnienie, a w ramach rozpoczętego niedawno programu przystępnego budownictwa niezamożne rodziny zyskują możliwość posiadania własnego domu. Działalność „Barki” wielokrotnie spotykała się z uznaniem krajowych i zagranicznych instytucji publicznych, w 2002 r. „Barka” otrzymała nagrodę Banku Światowego za najlepszą inicjatywę społeczną w skali globu. Tomasz Sadowski był doradcą kilku ekip rządowych, a doświadczenia „Barki” dały podstawy do przyjęcia Ustawy o zatrudnieniu socjalnym. Programy „Barki” realizowane są dzisiaj wielu ośrodkach społecznych w Polsce, na Ukrainie, Białorusi, w Niemczech, Francji i Holandii.

50. Chrześcijańskie zasady porządku społecznego „Liberty is not the power of doing what we like, but the right of being able to do what we ought” Lord Acton