Kapittel 7. Noreg i mellomalderen

1. Kapittel 7. Noreg i mellomalderen NYNORSK Elevane skal kunne – gjere greie for samfunnsforhold og statsutvikling i Noreg frå ca. 700 til ca. 1500 og diskutere mogleg påverknad frå andre kulturar, samfunn og statar Påbygging

2. Noregsveldetpå 1200-talet omfatta: – Det norske fastlandet (inkludert Båhuslen) – Island – Orknøyane – Shetland – Færøyane – Hebridene (Suderøyane) – Isle of Man Kongemakta styrka makta si over samanes område i nord gjennom skattlegging og bygging av militære utpostar. Påbygging

3. Levekåra til bøndene – Færre enn 30 % åtte si eiga jord rundt 1300. – Kyrkja, kongemakta og adelen åtte det meste. – Folk som rydda nytt land i allmenningen, blei leiglendingar. Påbygging

4. Byarog byfolk – Byane avløyste marknadsplassane. – Byar som oppstod på 1000-talet: Borg (Sarpsborg)   Oslo   Tønsberg   Bergen   Nidaros (Trondheim) Påbygging

5. Byarog byfolk – Handel (korn, tørrfisk, handverk, trelast). – Administrative senter. – Bylova av 1276 definerte faste grupper i bybefolkninga: - «Husfaste menn» som åtte eigne bygardar - Handverkere, skipperar - Fleirtalet var arbeidarar og andre småkårsfolk Påbygging

6. Kongemakta Lov og rett: – Kongemakta tok gradvis over dommarrolla. – Iverksette dommane og kravde inn bøter. – Overtok etter kvart retten til å lage lover. – Magnus Lagabøtes Landslov av 1274 og Bylova av 1276. Påbygging

7. Forsvaret: – Leidangen blei omgjort til ein skatt i fredstid. – Hirda, elitesoldatane til kongen, blei til ein slags adel. Påbygging

8. Kyrkjasom statsmakt – Kyrkja samarbeidde med kongen i rikssamlinga. – Økonomisk uavhengig gjennom store jordeigedommar. – Erkebiskopen i Nidaros mektigast. – Ca. 2000 «tilsette» (prestar, nonner og munkar). – Usemje om kor mykjekyrkjaeigentleg påverka folk. Påbygging

9. Kvaslags stat?  – Føydalismen i Europa var eit hierarkisk system med kongen på toppen. – Kongen bytta jord mot truskapen til vasallane. – Færre trinn i den norske «samfunnspyramiden». – Den norske adelen var statens tenarar. – Bøndene hadde einmeirsjølvstendig posisjon i forhold til adelen. Påbygging

10. Svartedauden – Spreidd via lopper som levde på rotter. – Blåsvarte byllar - «svartedauden». – Lungepest. Påbygging

11. Folketapet – Vanskelig å vite nøyaktig, men det var stort, opp til 2/3 av befolkninga. – Verknader  - for bøndene (ledig jord)  - for adel og kirke (mista makt) - for staten (fattigare) Påbygging

12. Auka utanlandsk påverknad – Innvandra adel frå Sverige og Danmark – Hanseatane - tysk handelsforbund: Hansa-forbundet - eige tysk samfunn i Bergen Påbygging

13. Inn i unionane – Med Sverige: Svenskekongen Magnus Eriksson arva den norske trona etter Håkon 5. Magnusson. – Med Danmark: Håkon 6. Magnussonfekk Noreg etter faren sjølv om han berre var nest eldst, og sonen hans, Olav, arva Noreg og blei vald til konge i Danmark.  – Etter ein kort periode under Margrete blei Erik av Pommern vald til konge i alle dei tre rika: Kalmarunionen. – Noreg var den svake parten. Påbygging

14. Krisa i 1536–1537 – Reformasjonen – Borgarkrig i Danmark – Olav Engelbrektssons opprør i Noreg - Det norske riksrådet blei oppløyst etter dette oppgjeret - Kristian 3. sigra Påbygging