Bilgisayarda Ses

1. Bilgisayarda Ses Computer Sound

2. Genel Bakış • Bu bölümde aşağıdaki konuları öğreneceksiniz; • Bilgisayarda seslerin yakalanması ve yürütülmesi • Hoparlörler • Ses kartlarının kurulumu • Windows’da ses yapılandırması • Sorun giderme ipuçları

3. Ses Bileşenleri • Ses kartları, analog ve dijital ses dönüşümlerini yapar • Hoparlörler, analog sinyalin fiziksel ortama aktarılmasını sağlar • Mikrofon, fiziksel ses dalgalarını analog sinyallere çevirir • Kaydetme ve yürütme yazılımı ise ses kartının dijital ses kayıt ve dinleme işlevlerinin yönetilmesini sağlar • Bu 4 temel bileşenin dışında, ses kabloları da, ses kartı ile hoparlör ve mikrofonlar arasında bağlantıların kurulmasını sağlar

4. Bilgisayar Açısından Ses Kavramı • Sesler, bir kaynaktan dalgalar halinde çıkar, kulaklarınız bu titreşimi hisseder ve ses duyulur • İnsan kulağı melodileri gürültüden kısıklığa doğru farklı boğuklukta algılar • Bilgisayarlar henüz insan kulağı ve beyni kadar sofistike değildir • Sesleri bilgisayarın yakalayabileceği ve yürütebileceği hale getirmek için net standartlar vardır

5. ADC - DAC Kavramı • Bilgisayarlar analog sinyaller üzerinde direkt işlem yapamazlar • Analog sinyaller üzerinde işlem yapmak gerektiğinde öncelikle bu sinyallerin dijital karşılıkları elde edilmelidir • Aynı şekilde bilgisayar tarafından üretilen dijital sinyallerin analog cihazlarda kullanılması için tersi yönde çevrilmesi gerekir • Bu işlem için kullanılan 2 tip dönüştürücü vardır • ADC: Analog Digital Converter • DAC: Digital Analog Converter • Ses kartları hem dijitalden analoga, hem de analogdan dijitale dönüşüm yaparlar

6. Analog ve Digital İşaretler • Analog işaret zaman içinde süreklidir • Sayısal işaret ise kesikli“0” ve “1” ifadelerinden oluşur • Dijital sinyalin analog sinyale dönüştürülmesinde bu noktaların birleştirilmesi gerektiğinden, noktaların sıklığı önemlidir 1101100010111011001

7. Analog Dijital Dönüşüm İşlemleri • Bir analog sinyalin dijital karşılığının alınmasında iki önemli kriter vardır; örnekleme ve her örnek için kaç bit kullanılacağı • Örnekleme ne kadar sık olursa kayıp o kadar az, dosya boyutu yani dijital kopyanın boyutu da o kadar büyük olur • Dijital sinyal üretilirken alınan örnek noktaları geri birleştirilerek dijitalden analog sinyal üretilir Analog İşaret Sayısal İşaret 111 110 101 100 011 010 001 000

8. Analog Ses Sinyalleri • Bizim ses olarak algıladığımız şey, sensor sistemimizin kulak zarımızdaki çok hızlı titreşimleri yorumlamasıdır • Ses dalgalar halinde, bir elastik ortam yardımıyla iletilir • Örneğin, ses kulak zarımıza hava yada suda seyahat ederek ulaşır • Analog ses sinyalinin temel karakteristikleri vardır • Genlik; sesin yüksekliği • Frekans; sesin tonu • Tını; farklı enstrümanların kalitesi

9. Analog Ses Sinyalinin Yakalanması Ses Kartı Mikrofon Analog Sinyal Ses Dosyası Dijital Sinyal

10. Dijital Ses Kaydının Yürütülmesi Ses Dosyası Dijital Sinyal Ses Kartı Hoparlör Analog Sinyal

11. Sesin Grafiksel Gösterimi • X ekseni: Zaman • Y ekseni: Basınç • A: Genlik / Ses Seviyesi • λ: Dalga Uzunluğu Düşük frekans için baskın frekansın bir çevirimi Yüksek frekans için baskın frekansın bir çevirimi

12. Ses Örnekleme • Örnekleme, belirli bir ses dalgasının her bir saniyede bir dizi işlemden geçirilerek durumunun ve kalitesinin yakalanmasıdır • Örnekleme oranı saniyedeki kaç bin kez tekrarlandığıyla ölçülür • KHz: Kilohertz • Ses hangi sıklıkta örneklenirse o kadar iyi kaydedilmiş olur • 8 bit (28) 256, 16 bit ise (216) 65.536 farklı karakteristiği saklar • Ayrıca sesler tek veya çift kanallı olmaktadır (mono/stereo) • CD kalitesi yaygın olarak en iyi ses kalitesi kabul edilir • CD: 16 Bit, 44.1 KHz, Stereo / DVD : 24 Bit, 96 KHz, Stereo • Veri Boyutu = Örnek Frekansı x Örnek Derinliği x Kanal Sayısı Güncellendi

13. Kayıtlı Ses Biçimleri • En eski ses saklama formatı darbe kod modülasyonudur (PCM) • Telefon çağrıları için geliştirilmiştir • WAV olarak bilinen dosya formatı PCM biçimidir • Kaliteli ses düzeyine sahip, ancak büyük dosyalar halinde saklanır • Sıkıştırma veya kodlama algoritmaları gereksiz sayılabilecek sesleri göz ardı ederek boyutu küçültmeyi sağlar • Kodlayıcı ve kod çözücü (codec) yazılımlara gereksinim duyulur • En ünlü codec MP3 olarak bilinen MPEG-1 Katman 3 kodudur

14. Seslerin Yürütülmesi / Dinleme • Tüm Windows sürümleri “Media Player ” yazılımı ile gelir • Temel olarak tüm yürütme yazılımları WAV dosyalarını çalabilir • Ancak özel bir algoritma ile sıkıştırılmış ses dosyalarının çalınabilmesi için, ilgili codec yazılımın yüklü olması gerekir • MP3 formatı da neredeyse WAV düzeyinde standartlaşmıştır

15. MIDI • MIDI, kullanımın azalması sebebiyle sadece WAV veya MP3 gibi bir ses formatı olarak bilinir • Asıl olarak müzik aygıtlarının ses kartlarına bağlanması için özel bir arayüzdür (Musical Instrument Digital Interface) • MID dosyasında sesler şu ana kadar gördüğümüz şekilde örneklenmez; MID sadece metin tabanlı bir dosyadır • Dosyada çalınacak nota, aygıtve süre bilgileri tutulur • Ses kartı bu komutalara göre özel bir işlemci ile sesler üretir • Bu seslerin nasıl olacağı ses kartıüzerindeki işlemcide kodludur

16. Yaygın Dosya Formatları • WAV, MP3 ve MIDI formatları, ses dosyalarının çoğunluğunu oluştursa da, yüzlerce ses kayıt formatı vardır • Tabloda yaygın kullanılan diğer ses formatları yer almaktadır

17. Video Dosyalarında Ses • Video dosyalarının neredeyse tümü bir ses katmanı barındırır • Sıkıştırılmış ses formatlarında olduğu gibi, video dosyaları içindeki seslerin yürütülebilmesi için codec yüklü olmalıdır • Çoğu video formatı, kendisine özel bir ses kodlaması tanımlar • Bazı videolar ise standart ses formatlarını kullanır • Bu dosyalarda eğer uygun video codec yok ise yürütme programında açtığınızda sadece ses duyurulur, görüntü ise gelmez

18. Streaming • Streaming, duraksız ortam aktarımı olarak tanımlanabilir • Internet'in yaygınlaşması ile popüler olmuştur • Ses (veya video) dosyaları internet üzerinden tamamen indirilmeden izlenebilir ve yerel olarak depolanmaz • Internet radyo endüstrisinin oluşmasını sağlamıştır • Çoğu MP3 kalitesinde yayın yapmaktadır • Özel sunucular gerektirir ve aşırı bant genişliği harcar

19. Ses Düzenleme Yazılımları • Sesleri dinlemek için kullanılan yazılımların dışında, düzenleme ve format dönüşümü yapan yazılımlar da vardır • Bu yazılımlar çoğunlukla sesleri grafiksel olarak size gösterir ve detaylı şekilde müdahale etmenize olanak tanır • Bu şekilde ses dosyasının bir kısmını çıkartabilir, eklemeler yapabilir veya farklı bir kodlamaya göre kaydedebilirsiniz

20. Ses Kartları • Ses kartlarının öncelikli olarak ele alınan 4 özelliği vardır • İşlemci yetenekleri (MIDI işlemcisi ve diğer dönüştürücüler) • Hoparlör desteği • Kayıt kalitesi özellikleri • Bağlayıcı türleri • Ses kartları bir PCI genişleme kartı olabileceği gibi, anakart üzerine yerleşik olarak da gelebilir (onboard) • Yerleşik ses kartlarının kullanımı günümüzde daha yaygındır

21. Ses Kartı Bileşenleri • Analog dijital dönüştürücü, mikrofon vb. bir kaynaktan alınan analog veriyi bilgisayarın kullanabileceği dijital veriye çevirir • Analog to digital converter (ADC) • Dijital analog dönüştürücü, bilgisayardaki dijital veriyi hoparlörün kullanabileceği analog veriye çevirir. • Digital to analog converter (DAC) • Dijital sinyal işlemcisi, surround gibi özelleşmiş dijital seslerin oluşturulması işlemleri gerçekleştirir • DSP: Digital Signal Processor • Jack ve portlar, harici ses aygıtlarının bağlanmasını sağlar

22. Ses İşlemcileri ve CPU • Ses işlemcileri; uygulama, işletim sistemi, CPU ve dönüştürücüler arasındaki haberleşmeden sorumludur • Düşük kalitede ses işlemcileri işlemlerin çoğunu CPU’ya bırakır • Daha iyi ses işlemcileri bunun tersine birçok işlemi kendi yapar ve bir dizi ek özellik ile gelir • Birçok orta dereceli ve yüksek dereceli ses işlemcileri çeşitli üç boyutlu ses standartlarını desteklemektedir

23. Hoparlör Desteği • Her ses kartı iki hoparlörü veya bir çift kulaklığı destekler • Beş veya daha fazla hoparlörü ayrı kanallarla destekleyen ses kartları vardır • Çoklu ses kanalları ve hoparlörler hem oyunlarda, hem de DVD içeriklerinde üç boyutlu ses sağlarlar • Ayrıca bir çok ses kartı subwoofer adı verilen özel bir hoparlör türünü destekler • 5.1 veya 5+1’in anlamı 5 hoparlör ve 1 subwoofer olmaktadır

24. Kayıt Kalitesi • Tüm ses kartları mikrofonu çalıştırmak için bir girişe sahiptir • Yüksek seviyeli kartlar daha düşük seviyede gürültü ile veya diğer yapay dokuları en aza indirerek kaydeder • Giriş portu kalitesi sinyal gürültü oranı (desibel) ile ölçülür • Düşük rakamlar kartın kayıt için kötü olduğunu gösterir • Düşük ve orta seviyeli ses kartı 30 ile 50 desibel • Yüksek seviyeli ses kartları 96 ile 100+ desibel • Kayıt amaçlı bir ses kartı alımında bu özellik kontrol edilmelidir

25. Bağlayıcılar • Çoğu ses kartı; stereo hoparlör, mikrofon ve hat girişi olmak üzere en az üç bağlantı ile gelir • Hat girişi başka aygıtlardan direkt ses alınmasını sağlar • Genellikle stereo hoparlör bağlantısı yeşil, mikrofon bağlayıcısı pembe, hat girişi mavi renktedir • Diğer tür bağlayıcıların renklerinde bir standart yoktur • Artık bir çok kartta olmamakla birlikte, bazı ses kartlarında DB15 türü joystick ve MIDI bağlantı portu da bulunabilir • S/PDIF ise çoklu hoparlör sistemlerinin bağlantısında kullanılır

26. Ekstra Özellikler • Neredeyse tüm ana kartların yerleşik olarak sese sahip olmasından dolayı, ses kartları ileri düzey özelliklere yoğunlaşır • Standart dışı bir çok bağlayıcı türü sunarlar • Ayrıca profesyonel ses işlemleri için gelişmiş özellikler sağlarlar

27. CD Ses Kabloları • Optik sürücüler, işletim sisteminin haricinde ses kartına analog veya dijital olarak ses aktarabilirler • Bu bağlantı genellikle sistemi açmadan veya kullanmadan ses CD’lerinin çalınabilmesini sağlar • Çoğu optik sürücü, bu amaçla bir ses kablosu ile birlikte gelir • İşletim sistemleri özel olarak ayarlanmadığı sürece bu kabloları kullanmaz • Kabloyu kullanmak için aygıt yöneticisinden dijital CD sesinin pasif duruma getirilmesi gerekmektedir

28. Hoparlörler • Stereo hoparlörler, bilgisayar dünyasında göreceğiniz en eski ve halen geçerli olan standart teknolojidir • Biri sağda biri solda olmak üzere iki kolon vardır ve ses kartına tek bir bağlayıcı ile bağlanırlar • Üç boyutlu sesin bilgisayar dünyasına çıkışı ile birçok sayıda hoparlör standardı yaratılmıştır • 2.1 hoparlör sistemi, bir çift standart stereo kolon ve 1 adet subwoofer birleşiminden ibarettir • 2.1 hoparlörler de tek bağlayıcı kullanır

29. Gelişmiş Hoparlör Standartları • Dolby digital ses standardı, beş kanallı sesi desteklemek için tasarlanmıştır (ön-sol, ön-sağ, ön-orta, arka-sol, arka-sağ) • Beş kanalın haricinde 1 tane de subwoofer destekler • DTS (Digital Theatre Systems) de alternatif bir 5.1 ses sistemi olup, dolby digital standartlarını da desteklemektedir • Birçok ses kartı özel S/PDIF (Sony/Philips digital interface) bağlayıcısı ile birlikte gelmektedir • S/PDIF, 5.1 hoparlör sisteminin doğrudan bağlanmasını sağlar

30. Diğer Hoparlör Özellikler • Hoparlörler güç kaynağı, ses kontrolleri ve kulaklık girişi bulundurabilir • Tüm hoparlörlerin ses kontrolörü ve açma/kapama tuşu vardır • Bazı hoparlörler bu işlevler için uzaktan kumanda bulundurur • Bir sistem alınırken, ses kontrollerinin kolayca ulaşılabilir bir yerde olması tercih edilmelidir

31. DirectX ve Ses • DirectX, başta oyunlar olmak üzere pek çok uygulamaya, donanıma tam ve sağlıklı erişim imkanı tanır • Geliştiricilere kolayca kullanılabilir komutlar sunar • Oyunlar 5.1, 6.1 ve 7.1 hoparlörler için özel sesler sunar • DirectX ile bir sesi istenilen kanaldan vermek çok kolaydır • DirectSound3D özelliği, 3D uzayda sesin istenilen aralığa konmasını ve bu sayede yöne bağlı ses verme imkanını sağlar

32. Ses Kartlarının Kurulumu • Ses donanımı anakart üzerinde yerleşik ise, fiziksel kurulum sadece kablo bağlantılarını yapmanızdan ibarettir • Eğer PCI bir ses kartınız var ise, kurulum işlemleri temelde diğer genişleme kartlarının kurulumu ile aynıdır • Yerleşik ses kartları için sadece ses kartının CMOS üzerinden etkinleştirilmiş olup olmadığına emin olun • Ses kartının kurulumu üç temel bölümü içerir • Fiziksel kurulum • Aygıt sürücüsünün kurulumu • Konfigürasyon

33. Fiziksel Kurulum • PCI ses kartları, diğer genişleme kartları gibi slota takılır, kablo bağlantıları yapılır ve sürücüleri yüklenir • Fiziksel kurulumdaki asıl aldatmaca kablo bağlantıları; yani hoparlörlerin, mikrofonun ve diğerlerinin nereye takılacağıdır • Üç boyutlu ses aygıtlarının çok çeşitlilik gösteren fişleri vardır ve bu nedenle ses kartınızın dokümantasyonuna bakılmalıdır

34. Montaj • Montaj öncesi elektrostatik boşalmaya karşı gereken tedbirleri alın ve sistem ünitesinin elektrik bağlantısını kesin • Fiziksel kuruluma müsait olan bir PCI yuvası seçin ve yuvanın arka aralık koruyucusunun çıkarılmış olduğundan emin olun • Kartı hafif bir açı ile slota yerleştirin ve kasaya sabitleyin • İhtiyaç duyulacak ise ses CD’leri için analog veya dijital dahili ses kablosunu bağlayın • Kasanın ön panelinde ses bağlayıcıları var ise, ön panelden gelen kabloları kartın üzerindeki ilgili yerlere bağlayın • Eğer yerleşik bir ses kartıkullanıyorsanız, bu bağlantınoktaları anakart üzerindedir

35. Kablo Bağlantıları • Tipik bir stereo veya 2.1 hoparlör sistemi tek bir fiş kullanır • Bunun için spaeker veya out etiketli fişe bakın • Üç boyutlu ses hoparlörleri genelde S/PDIF kullanırlar • Bazı çoklu hoparlörler ise ayrı ayrı bağlantı gerektirir • Bu durumda hangi fişin hangi renge takılacağı ses kartının kitapçığında belirtilmiştir

36. Sürücülerin Kurulumu • Ses kartını fiziksel olarak kurduktan sonra, sistemi başlatın • Windows kartın sürücüsünü otomatik olarak yükleyecektir • Ancak diğer kartlarda olduğu gibi her zaman kartla birlikte gelen sürücüyü kurmak en iyisidir • Son zamanlarda yaygınlaşan USB bir ses kartı kuruyorsanız, genel USB uyarlarını dikkate alın ve sürücüleri önce kurun • Sürücüler yüklendikten sonra aygıt yöneticisinden kontrol ederek sürücünün doğru şekilde kurulduğuna emin olun

37. Yapılandırma Uygulamaları • Tüm Windows sürümleri yeterli düzeyde ses yapılandırma aracı barındırır ve pek çok yapılandırma buradan gerçekleştirilebilir • Birçok ses kartı ise Windows tarafından desteklenmeyen özelliklerini yapılandırmak için kendi tescilli yazılımlarını yükler • Bu yazılımların en popüler özelliğikablo bağlantılarını otomatik algılamaları ve sizi doğru şekildeyönlendirmeleridir

38. Windows Ses Yapılandırması • Windows üzerinde ses yapılandırması Vista öncesi ve sonrasında önemli farklılıklar sergiler • Windows Vista’ya kadar ses yapılandırmasında ses karıştırıcısı (mixer) uygulamasında fiziksel ses kanalları yapılandırılırdı • Vista ile birlikte bu terk edilmiş ve uygulama bazlı ses yönetimine geçilmiştir

39. Kayıttan Yürütme Aygıtları • Vista’ya kadar Windows’da ses yapılandırmasında kaydetme ve yürütme ayarları olmak üzere 2 profil vardı • Eski ses mixeri görünümündekiçıkış veya yürütme kanalları, ses yapılandırma uygulamasına yürütme aygıtları olarak geçmiştir • Buradan aktif yürütme kanalı (veya aygıtı) seçilir • Ses düzeyleri ise uygulama bazlı karıştırıcı ile belirlenir • Bu şekilde sadece istenilenyazılımların seslerinin kapatılması mümkün olur

40. Kayıt Aygıtları • Eski Windows sürümlerinde kayıt kaynağını seçmek için ses mixerinden kaydetme profiline gitmeniz gerekiyordu • Vista’da ise kayıttan yürütme aygıtlarından varsayılan aygıt seçilmekte ve istenilir ise özellikler kısmından ses kayıt seviyesi değiştirilebilmektedir

41. Demo: Windows Ses Yapılandırması

42. Ses Sorunlarının Giderilmesi • Ses problemleri üç grupta incelenebilir • Donanım problemleri • Yapılandırma problemleri • Uygulama problemleri • Donanım sorunları, özellikle ses kartınız uzun süreden beri çalışıyorsa en nadir karşılaşılan sorundur • Doğru kurulmuş ve yapılandırmış ses kartları neredeyse hiçbir zaman ses vermeyi durdurmazlar • Ses sorunları 3 farklı şekilde karşınıza çıkabilir • Hiç ses olmaması • Sesin bozuk veya anlamsız olması • Kayıt işlemlerinde dışarıdan sesin alınamaması

43. Sesin Hiç Çıkmaması Sorunu • Ses kartı sürücülerinin doğru şekilde yüklendiğinden emin olun • Windows’da ses yapılandırma sorunu olmadığını gösteren görsel işaretlerin olup olmadığını kontrol edin • Ses düzeylerinin sıfır seviyesinde olup olmadığına bakın • Doğru ses çıkış aygıtının aktif olarak seçildiğine emin olun • Hoparlörlerin enerji bağlantılarını kontrol edin • Ses kartı ve hoparlörler arasındaki bağlantıları kontrol edin • Mümkünse sağlam olduğunu bildiğiniz bir hoparlör ile test edin veya tersi şekilde hoparlörü ses alınan bir sisteme takın

44. Bozuk veya Anlamsız Ses Durumu • Eğer hoparlör veya kulaklığınızdan Windows’dan beklediğiniz ses geliyor, ancak bozuk veya anlamsız şekilde duyuluyor ise ilk kontrol etmeniz gereken şey bağlantılardır • Jack’lerin fişlere kısmi olarak takılması veya fişlerin lehimlerindeki yıpranma bu durumun başlıca sebebidir • Eğer bağlantılara elle müdahale ettiğinizde ses değişiyor ise, öncelikle aynı fişe farklı bir cihaz takmayı deneyin • Sorun devam ediyorsa lehimleme müdahalesi gerekebilir

45. Kayıt İşlemlerinde Dışarıdan Sesin Alınamaması • İlk olarak mikrofonun çalışır, açık ve doğru şekilde bağlanmış olup olmadığı kontrol edilmelidir • Buna rağmen ses alınamaz ise aktif kayıt aygıtı doğru değildir • Windows Vista öncesi bir sürüm kullanıyorsanız, ses denetim kaydetme kontrollerine gelin ve mikrofonu seçili duruma getirin • Eğer mikrofon bu listede yok ise devre dışı bırakılmış aygıtların da listelenmesini sağlayın

46. Uygulama Problemleri • Uygulama sorunları her zaman en zahmetli sorunlardır • İlk olarak ses dosyasının sağlam olduğundan emin olun • Hata mesajını okuyun ve uygulama destek kaynaklarına bakın • Hata mesajını Google’da aratmak sizi hızlıca çözüme götürebilir • Çoğu ses dosyasını kullanamama sorunu uygun ses codec’lerinin sisteminizde yüklü olmamasıdır • Son çözüm uygulama ve codec’lerin yeniden yüklenmesidir

47. Bölüm Sonu Göstermiş olduğunuz ilgiden dolayı teşekkür ederiz… Niyazi Saral Genel Koordinatör Eğitim İçerikleri Erman Üret Eğitim İçerikleri Seslendirme Eğitim Videoları Hüseyin Yiğit Eğitim İçerikleri Görsel Tasarım Seslendirme Metinleri Video Montaj Gülnaz Kocatepe Seslendirme Fatma Yılmaz Yiğit Ses Montaj Betül Bayrakdar Slayt Senkronizasyon Kontrol