Wpływ postępowania upadłościowego na tok innych postępowań sądowych - wybrane zagadnienia

1. Wpływ postępowania upadłościowego na tok innych postępowań sądowych - wybrane zagadnienia sędzia Janusz Płoch

2. Podstawy prawne • ustawa Prawo upadłościowe i naprawcze z 28.02.2003 roku z późniejszymi zmianami –tekst jednolity: Dz. U. nr 175 z 2009 roku, poz. 1361 (zmiany obowiązują od 2.05.2009 roku) • znowelizowane ustawą z 16.12.2006 roku przepisy Kodeksu Postępowania Cywilnego, które weszły w życie w dniu 20.03.2007 roku. „swoisty tryumf statystyki sądowej nad funkcją ochronną procesu cywilnego”

3. Dla przybliżenia problematyki skutków ogłoszenia upadłości wobec innych postępowań sądowych istotne jest ustalenie: - kiedy zostało wytoczone powództwo - co jest przedmiotem postępowania • Powództwo wytoczone: • przed ogłoszeniem upadłości • po ogłoszonej upadłości likwidacyjnej lub układowej • po zakończeniu postępowania upadłościowego • Przedmiotem postępowania jest majątek masy upadłości lub „inny” majątek upadłego

4. Początek postępowania upadłościowego • Data wydania postanowienia o ogłoszonej upadłości jest datą upadłości (bez względu na prawomocność postanowienia i przyjęty kierunek jego przebiegu) art. 52 i 51 ust. 2 • Stwierdzenie prawomocności postanowienia o ogłoszonej upadłości ma znaczenie jedynie w sytuacjach określonych przez ustawodawcę np. w art. 146, 309, 352 puin

5. Kierunki przebiegu postępowania i podstawowe skutki ogłoszenia upadłości wobec upadłego • Upadłość obejmująca likwidację majątku masy - syndyk obejmuje w zarząd majątek masy, a upadły traci prawo zarządu oraz możliwość korzystania i rozporządzania mieniem wchodzącym do masy upadłości (art. 173, 156, 75 i 57 puin) • Upadłość z możliwością zawarcia układu • zarząd sprawuje upadły pod nadzorem nadzorcy sądowego (art. 76, 156 i 180 puin) • upadły zostaje pozbawiony zarządu własnego i wyznaczony zostaje zarządca (art. 76, 156 i 182 puin)

6. Formy zakończenia postępowania upadłościowego • po wykonaniu ostatecznego planu podziału (art. 368 ust. 1 w zw. z art. 337) • po zaspokojeniu wszystkich wierzycieli (art. 368 ust. 2) • po uprawomocnieniu się postanowienia o zatwierdzeniu układu (art. 293) • umorzenie postępowania (art. 361 i art. 289) • uchylenie postępowania (art. 371)

7. Zmiany sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego • jeżeli podstawy zmiany ujawniły się w toku procesu (art. 16 i 17 w zw. z art. 14 i 15 puin) • jeżeli nie doszło do zawarcia układu (art. 286) • po uprawomocnieniu się postanowienia sądu odmawiającego zatwierdzenie zawartego układu (art. 289 w zw. z art. 288)

8. Pojęcie masy upadłości • Z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego staje się masą upadłości i służy zaspokojeniu wierzycieli (art. 61) • W skład masy upadłości wchodzi należący do upadłego w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabyty przez upadłego w toku postępowania, z zastrzeżeniem art. 63 – 67 puin (art. 62) • Domniemywa się, że rzeczy znajdujące się w posiadaniu upadłego w dniu ogłoszenia upadłości należą do majątku upadłego (art. 69 ust. 3)

9. Z punktu widzenia procesowego nie dotyczą masy: • Postępowania o roszczenia niemajątkowe • procesy o prawa stanu (np. rozwód, ustalenie, zaprzeczenie ojcostwa) • o ochronę dóbr i praw osobistych (ochrona czci, co do zasady autorskie prawa osobiste) • Z prawami niemajątkowymi zrównane jest prawo do alimentów, ze względu na szczególny charakter związany z osobistym stosunkiem istniejącym pomiędzy uprawnionym i zobowiązanym; • Postępowania, które odnoszą się do mienia, które nie wchodzi do masy upadłości (art. 63-67)

10. Wyłączenia z masy upadłości składników mienia nienależących do majątku upadłego (art. 70-74). • Szczególny tryb wyłączenia przed sędzią komisarzem (art. 72 i 73) • W razie oddalenia wniosku przewidziane powództwo o wyłączenie mienia z masy upadłości, które wnosi się do sądu upadłościowego (art. 74)

11. Status syndyka masy upadłości • Syndyk nie jest zastępcą bezpośrednim upadłego. Jako organ postępowania działa w imieniu własnym, ale skutki podejmowanych przez niego czynności dotyczą upadłego (art. 160). • Konsekwencja takiego poglądu jest stanowisko, że w procesach dotyczących masy stroną jest syndyk, a nie upadły reprezentowany przez syndyka. (art. 144) • Syndykowi przysługuje formalna legitymacja do występowania w tych postępowaniach (jest strona procesową formalną) • Stroną w znaczeniu materialnoprawnym jest upadły, ponieważ prowadzenie spraw odbywa się na rzecz upadłego

12. Status syndyka masy upadłości – c.d. • Stroną postępowań dotyczących masy upadłości, w znaczeniu materialnym, jest upadły. Wynika to z tego, że pomimo ogłoszenia upadłości właścicielem całego majątku wchodzącego w skład masy upadłości jest upadły, a więc to jego praw lub obowiązków dotyczy postępowanie. • Upadły nie może jednak, z mocy art. 144, samodzielnie występować w postępowaniu. Tak więc stroną w znaczeniu formalnym postępowań dotyczących masy upadłości jest syndyk.

13. Status syndyka masy upadłości – c.d. • Okoliczność, że w postępowaniu zamiast upadłego występuje syndyk określana jest mianem zastępstwa procesowego (twórcą tej koncepcji jest W. Broniewicz, Następstwo procesowe w polskim procesie cywilnym, Warszawa 1971). • Zastępstwo bezpośrednie – przedstawicielstwo • Zastępstwo procesowe pośrednie – podstawienie procesowe • Podstawienie procesowe oznacza, że w procesie zamiast podmiotu będącego stroną w znaczeniu materialnym występuje jako strona w znaczeniu procesowym inny podmiot, eliminując przy tym w sposób pierwotny albo następczy możność takiego wystąpienia przez stronę w znaczeniu materialnym.

14. Status syndyka masy upadłości – c.d. • Podstawienie procesowe może mieć charakter bezwzględny lub względny. • Przy podstawieniu procesowym względnym legitymację procesową ma zarówno podmiot podstawiony, jak i podmiot, w którego miejsce zachodzi podstawienie. • Przy podstawieniu procesowym bezwzględnym legitymację procesową ma tylko podmiot podstawiony. • Ta ostatnia sytuacja zachodzi w postępowaniu upadłościowym. • W sprawach dotyczących masy upadłości legitymację procesową ma tylko syndyk, który działa na rzecz upadłego, ale w imieniu własnym. Sytuację tę należy więc zakwalifikować jako podstawienie procesowe bezwzględne.

15. Status syndyka masy upadłości – zagadnienia praktyczne • W pismach procesowych i w orzeczeniach nie należy jako strony wymieniać masy upadłości Postanowienie SN z dnia 24 czerwca 1999r., II CKN 358/99, OSNC 1999/12/219 W uzasadnieniu tego postanowienia Sąd najwyższy wskazał, że jako strona powinien być oznaczony syndyk masy upadłości, a nie masa upadłości. Stroną postępowania upadłościowego jest bowiem syndyk masy upadłości spółki z o. o. „X” w „Y”

16. Status syndyka masy upadłości – zagadnienia praktyczne • Problem: czy w pismach procesowych i w orzeczeniach konieczne jest podawanie imienia i nazwiska syndyka? - Nie – ma to tylko znaczenie informacyjno porządkowe (S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze, Komentarz, s. 442). - Tak (orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 4 listopada 2003r., I Acz 2263/2003, cyt. za S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze, Komentarz, s. 442) • Pamiętajmy, • syndyk nie odpowiada za zobowiązania zaciągnięte w imieniu masy (art. 160 ust. 2) • koszty ponosi upadły (art. 231 ust. 2) • w razie zakończenia postępowania w miejsce syndyka wchodzi upadły (art. 367 ust. 2)

17. Status syndyka masy upadłości – zagadnienia praktyczne • Problem: Jak powinno brzmieć żądanie pozwu i rozstrzygnięcie sądu? wyrok SN z dnia 7 października 2004r.,IV CK 86/04, Biul. SN 2005r., nr 2, poz. 15 W sprawie, w której syndyk działa na rzecz upadłego (art. 144 ust. 1) świadczenie dochodzone przez syndyka lub przeciwko niemu podlega zasądzeniu na rzecz upadłego lub od upadłego.

18. Status zarządcy w postępowaniu upadłościowym z możliwością zawarcia układu • Do pozycji zarządcy w postępowaniach sądowych mają odniesienie identyczne uwagi jak do syndyka masy upadłości. ( art. 139, 160 w zw. z art. 182, 76 i 156 puin)

19. Status upadłego • Ogłoszenie upadłości nie ma wpływu na zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych upadłego (art. 185 ust. 2 puin) • Nie traci statusu przedsiębiorcy • Nie traci majątku, bo nadal jest jego właścicielem • Zgodnie z art. 75 i 76 traci jedynie prawo zarządu oraz możliwość korzystania i rozporządzania majątkiem wchodzącym w skład masy upadłości na rzecz syndyka lub zarządcy (albo ma ograniczone możliwości zarządzaniem majątkiem przy nadzorcy sądowym) • W dalszym ciągu może korzystać z praw odnoszących się do majątku • nie wchodzącego w skład masy up. (art. 63-67 puin) • wyłączonego z masy upadłości (art. 65) • Uwaga! Zgodnie z art. 186 wszelkie uprawnienia upadłego związane z uczestnictwem w spółkach lub spółdzielniach wykonuje syndyk lub zarządca.

20. Status nadzorcy sądowego w postępowaniu upadłościowym z możliwością zawarcia układu • Zgodnie z art. 138 ust. 1 jeżeli ustanowiono zarząd własny upadłego nadzorca sądowy wstępuje z mocy prawa do postępowań sądowych i administracyjnych dotyczących masy upadłości prowadzonych na rzecz lub przeciwko upadłemu. • W sprawach cywilnych nadzorca sądowy ma uprawnienia interwenienta ubocznego, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o współuczestnictwie jednolitym (art. 138 ust. 2 ). • W sprawach tych uznania roszczenia, zrzeczenie się roszczenia, zawarcie ugody lub przyznanie okoliczności istotnych dla sprawy przez upadłego, bez zgody nadzorcy nie wywiera skutków prawnych (art. 138 ust. 3).

21. Problem:Czy nadzorca sądowy wstępuje do wszystkich postępowań czy tylko tych, które dotyczą należności objętych układem? • S. Gurgul wskazuje, że ograniczenie praw dłużnika, przewidziane w przepisach art. 76 ust. 1 i 3 puin dotyczy wszystkich składników majątku, a w konsekwencji również uprawnienia nadzorcy w sferze proceduralnej nie mogą być węższe.

22. Wpływ ogłoszenia upadłości likwidacyjnej na postępowania cywilne

23. Upadły jest powodem • Zgodnie z art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. sąd z urzędu zawiesza postępowanie jeżeli postępowanie dotyczy masy i pozbawiono upadłego zarządu masą przy upadłości układowej albo ogłoszono upadłość obejmującą likwidację majątku powoda, • Przesłanki zawieszenia: • wszczęcie postępowania przed ogłoszeniem upadłości powoda • okoliczność, że postępowanie dotyczy masy upadłości

24. Upadły jest powodem • Zawieszenie postępowania ma skutek od chwili ogłoszenia upadłości (art. 174 § 2 k.p.c.). • Zawieszając postępowanie, sąd z urzędu uchyla orzeczenia wydane po ogłoszeniu upadłości, chyba że ogłoszenie upadłości nastąpiło po zamknięciu rozprawy (art. 174 § 2 k.p.c.). • Sąd zawiadamia syndyka i zarządcę o trwającym postępowaniu wyznaczając im odpowiedni termin do wstąpienia do postępowania. Brak oświadczenia w tym terminie uznaje się za odmowę wstąpienia do postępowania (art. 174 § 3 k.p.c.).

25. Odmowa wstąpienia do postępowania • Zgodnie z art. 65 ust. 1 puin, jeżeli syndyk (zarządca) odmówił wstąpienia do postępowania sądowego lub administracyjnego dotyczącego mienia upadłego lub wystąpił z tego postępowania, domniemywa się, że mienie objęte tym postępowaniem nie wchodzi do masy upadłości. • Po zakończeniu postępowania, o którym mowa wyżej sędzia komisarz może polecić syndykowi (zarządcy) włączenie do masy upadłości mienia zasądzonego upadłemu w tym postępowaniu (art. 65 ust. 2 puin).

26. Podjęcie zawieszonego postępowania

27. Upadły jest pozwanym – zasada ogólna • Zgodnie z art. 182¹§ 1 k.p.c. jeżeli ogłoszono upadłość obejmującą likwidację majątku pozwanego, a postępowanie dotyczy masy upadłości, sąd wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania. • Zgodnie z art. 145 ust. 2 puin postępowanie sądowe lub administracyjne w sprawie wszczętej przeciwko upadłemu przed dniem ogłoszenia upadłości o wierzytelność, która podlega zgłoszeniu do masy upadłości, o ile odrębna ustawa nie stanowi inaczej, może być podjęte przeciwko syndykowi tylko w przypadku gdy w postępowaniu upadłościowym wierzytelność ta po wyczerpaniu trybu określonego ustawą nie zostanie umieszczona na liście wierzytelności.” • Nie można podjąć skoro zostało umorzone. • Postępowanie może zostać wytoczone ponownie (art. 182¹§ 2 k.p.c.).

28. Ponowne wytoczenie powództwa • Powództwo może być wytoczone ponownie • Zgodnie z art. 182¹§ 2 k.p.c. w przypadku ponownego wytoczenia powództwa w terminie trzech miesięcy po prawomocnej odmowie uznania wierzytelności, uchyleniu, prawomocnym zakończeniu albo umorzeniu postępowania upadłościowego, zachowane zostają skutki jakie ustawa wiąże z poprzednio wytoczonym powództwem. Postępowanie dowodowe nie wymaga powtórzenia.

29. Wytoczenie powództwa po ogłoszeniu upadłości I. Wierzyciel przeciwko syndykowi masy up. - o wierzytelność powstałą przed ogł. up. • o wierzytelność powstałą po ogł. up. (zob. masy) • o wyłączenie mienia z masy upadłości II. Wierzyciel przeciwko upadłemu - o roszczenie związane z masą up. - o roszczenie nie związane z masą up. III. Syndyk przeciwko dłużnikowi (os. trzeciej) - o roszczenie związane z masą up. - o roszczenie nie związane z masą up. IV. Upadły przeciwko dłużnikowi (os. trzeciej) - o roszczenie związane z masą up. - o roszczenie nie związane z masą up. V. Syndyk przeciwko upadłemu

30. I. Wierzyciel przeciwko syndykowi - o wierzytelność powstałą przed ogłoszeniem upadłości • Po ogłoszeniu upadłości właściwy tryb dochodzenia wierzytelności powstałych przed ogłoszeniem upadłości określają art. 236-262 puin • Wierzyciel nie może wytoczyć powództwa. • Problem: co zrobić gdy wierzyciel wytoczy powództwo? • Pozew jako mylnie skierowany powinien być przekazany sędziemu komisarzowi -Tak na gruncie pr.upadł. wyrok SN z dnia 29 września 1967 r., I CR 100/67, OSNC 1968, nr 7, poz. 121; uchwała SN z dnia 25 sierpnia 1994 r., I PZP 33/94, OSNAP 1994, nr 10, poz. 161; postanowienie SN z dnia 27 lutego 1998 r., II CKN 627/97, LEX 50635. We wskazanych wyżej orzeczeniach Sąd Najwyższy jako podstawę przekazania pozwu wskazał art. 201 k.p.c. • Pozew powinien zostać odrzucony – tak, na gruncie pr.upadł. uchwała SN z 30 marca 1992 r., III CZP 22/92, OSNC 1992, nr 11, poz. 188. Pogląd ten w literaturze poparł P. Nazarewicz, Charakter postępowania upadłościowego oraz wpływ upadłości na procesowe postępowania cywilne, PPH 2002, nr 1, s. 13. Z kolei W. Broniewicz w krytycznej glosie do tego orzeczenia wskazał, że w razie wytoczenia przeciwko upadłemu po ogłoszeniu upadłości powództwa o wierzytelność zgłoszoną do masy sprawa podlega przekazaniu sędziemu-komisarzowi w trybie art. 201 k.p.c. – W. Broniewicz, Glosa do uchwały SN z dnia 30 marca 1992 r., III CZP 22/92, PS 1993, nr 9, s. 109 i n. • Problem: wierzyciel wytacza powództwo po zgłoszeniu wierzytelności i po odmowie wciągnięcia jej na listę. (art. 263 a nie art. 145 puin)

31. I. Wierzyciel przeciwko syndykowi - o wierzytelność powstałą po ogłoszeniu upadłości • Wierzytelności powstałe po ogłoszeniu upadłości nie podlegają umieszczeniu na liście wierzytelności i z tego powodu nie ma przeszkód, aby były dochodzone po ogłoszeniu upadłości w procesie wytoczonym przez uprawnionego wierzyciela. • Legitymację bierną w tym postępowaniu ma syndyk masy upadłości.

32. I. Wierzyciel przeciwko syndykowi - o wyłączenie z masy upadłości • Zgodnie z art. 70 pr.upadł. i napr., składniki mienia nie należące do majątku upadłego podlegają wyłączeniu z masy upadłości. • Zgodnie z art. 72 pr.upadł. i napr., osoba, do której należy mienie podlegające wyłączeniu, może żądać jego wydania lub wydania świadczenia wzajemnego za jednoczesnym zwrotem wydatków na utrzymanie tego mienia lub na uzyskanie świadczenia wzajemnego, poniesionych przez upadłego lub z masy upadłości. • Zgodnie z art. 74 § 1 pr.upadł. i napr., dopiero w razie oddalenia wniosku o wyłączenie z masy upadłości wnioskodawca może w drodze powództwa żądać wyłączenia mienia z masy upadłości.

33. II. Wierzyciel przeciwko upadłemu - o roszczenie związane z masą up. • Pozew wniesiony przeciwko upadłemu o należność związaną z masą upadłości ulega oddaleniu. Wynika to z treści art. 144 ust. 1 puin, który jest normą o charakterze procesowym. Wyłączona została możliwość wszczęcia jakiegokolwiek postępowania z udziałem upadłego. • Art. 144 ust. 1. Jeżeli ogłoszono upadłość obejmującą likwidację majątku upadłego, postępowania sądowe i administracyjne dotyczące masy upadłości mogą być wszczęte i dalej prowadzone jedynie przez syndyka lub przeciwko niemu.

34. II. Wierzyciel przeciwko upadłemu - o roszczenie nie związane z masą up. • Proces dopuszczalny, ale podobnie jak przy braku zdolności procesowej, należałoby przeprowadzić z urzędu badania co jest przedmiotem sporu. Jeżeli okazałoby się , że sprawa toczy się z udziałem upadłego o majątek masy, to zgodnie z art. 71 kpc postępowanie takie należałoby znieść. • W razie wątpliwości trzeba wyznaczyć termin do wykazania, że sprawa nie dotyczy takiego majątku, pod rygorem odrzucenia pzowu (art. 199 1 pkt 3 kpc)

35. III. Syndyk przeciwko dłużnikowi (os. trzeciej) • o roszczenie związane z masą up. • zgodnie z art. 173 i 311 puin syndyk w ramach czynności likwidacyjnych zobligowany jest do windykacji należności od dłużników upadłego i realizacji innych jego praw majątkowych • spór może dotyczyć również wierzytelności do masy powstałych po ogłoszonej upadłości • o roszczenia nie związane z masą up. • syndyk nie posiada legitymacji procesowej zarówno w znaczeniu materialnej jak i formalnej

36. IV. Upadły przeciwko dłużnikowi (os. trzeciej) - o roszczenie związane z masą up. - o roszczenie nie związane z masą up. • Sytuację tę traktujemy analogicznie do poprzedniego przykładu.

37. Wpływ „zakończenia” postępowania upadłościowego na prowadzone postępowania sądowe • Formy zakończenia postępowania – slajd nr 6 • Zgodnie z ust. 2 art. 367 upadły wchodzi w postępowania w miejsce syndyka i zarządcy po uprawomocnieniu się postanowienia o ukończeniu, umorzeniu lub uchyleniu postępowania upadłościowego. Będzie to automatyczne wejście jak w art. 194 2 kpc • Jeżeli upadły traci byt prawny w związku z zakończeniem postępowania z art. 368 ust. 1 to będzie podstawa do umorzenia postępowania • Nie dotyczy to procesów o uznanie za bezskuteczne czynności upadłego dokonane ze szkodą dla wierzycieli, ponieważ zgodnie z art. 367 ust. 1 postępowania te ulegają umorzeniu