Gamma: Tussen Alfa en Beta?

1. Gamma: Tussen Alfa en Beta? Rens Bod Universiteit van Amsterdam Institute for Logic, Language and Computation

2. Een tweedeling? • Vaak wordt gesteld dat de sociale wetenschappen zich tussen alfa en bèta bevinden • Alfa: interpreterende en naar motieven-zoekende (vooral historische) aanpak • Beta: verklarende en naar wetmatigheden zoekende (vooral kwantitatieve) aanpak

3. Sociale wetenschappen zouden worden “uiteengereten” tussen alfa en beta • Sociologie: • zowel bloeiende alfa-richting waar prachtige boeken worden geschreven… • alsook bloeiende kwantitatieve richting waar vooral in peer-reviewed tijdschriften wordt gepubliceerd • Ze “communiceren niet met elkaar” • Culturele antropologie: meer aan de alfa-kant • Cognitieve psychologie: meer aan de beta-kant

4. Maar is dit beeld correct? • Deze vraag is mede van belang omdat de druk om richting beta te bewegen zeer sterk is toegenomen • Sociale wetenschappers wordt gevraagd meer te publiceren in peer-reviewed tijdschriften, boeken tellen steeds minder mee • Resultaten moeten kwantificeerbaar en reproduceerbaar zijn, hoewel dat meer ideaal dan realiteit is in de gammawetenschap.

5. De visie op ‘alfa’ is te beperkt • In 2010 heb ik een historisch werk geschreven, De Vergeten Wetenschappen, waarin ik laat zien dat de alfa-tak niet alleen een interpreterende richting, maar vanaf de oudheid eveneens een patroonzoekende richting kent • Daarbij is niet zozeer sprake van kwantitatieve formalisering van patronen (zoals gewoonlijk wordt gebezigd in betawetenschappen), maar van: • logische formalisering • procedurele formalisering

6. Mijn stelling van vandaag • Als men kijkt naar de (recente) geschiedenis van de sociale wetenschappen, dan blijken niet alleen de betawetenschappen als model te hebben gediend voor ‘formaliseringen van patronen’, maar tevens de humaniora. • Vreemdgenoeg zijn deze ‘formaliseringen’ op conto van beta gezet • Men associeert ‘formaliseringen’ eenvoudigweg niet met alfa

7. Voorbeelden van ‘geformaliseerde’ alfawetenschappelijke disciplines • Taalkunde • Stemmatische filologie • Historische bronnenkritiek • Methoden uit de taalkunde, filologie en historische bronnenkritiek worden gebruikt in sociale wetenschappen • Het is de bewustwording en de emancipatie hiervan die ik vandaag wil verdedigen, ja zelfs propageren • Niet alle formele methoden zijn kwantitatief! • Ik zal enkele methoden en formaliseringen van bovenstaande disciplines bespreken, en laten zien hoezeer deze ‘alfa-aanpakken’ deel uitmaken van de sociale wetenschappen

8. Taalkunde:notie van “Grammatica” (600 v. C.) • Een van de grootste ontdekkingen aller tijden is de notie van een regel-gebaseerd systeem voor menselijke taal, ofwel ‘grammatica’ • Met een eindig aantal regels kan een oneindig aantal zinnen worden beschreven en voorspeld • De Indiase taalkundige Panini ontwikkelde in 6e eeuw v. Chr. zo’n regel-systeem voor het Sanskriet aan de hand van Recursie • +voc  +len /- +voc +savarNa • rAma-s- + ShaShTha  rAma-Sh-ShaShTha • ya-t- + nAsti  ya-n-nAsti etc.

9. Recursie in taal • Dankzij recursie kan met eindig aantal regels oneindig aantal verschijnselen worden beschreven • Bv in de zin: Ik zie de man die de kat slaat die door de hond wordt gebeten die door de fotograaf wordt gespot … • Bijzinsregel wordt aangeroepen door de bijzinsregel zelf! • Verder ontwikkeld in 20e eeuwse taalkunde • Echter: hier is geen sprake van een wiskundige formule of vergelijking, maar van een systeem van regels dat bepaalt of een zin als grammaticaal dan wel als ongrammaticaal wordt voorspeld • Procedurele formalisering • Grammatica kan worden getest door sprekers.

10. Systemen van regels (grammatica’s) ook in de sociale wetenschappen • Niet alleen in de theoretische taalkunde maar ook in: • Psycholinguistiek • Bv. W. Levelt: grammatica’s voor versprekingen • Muziekperceptie • Bv. Lerdahl & Jackendoff: grammatica’s voor structuurwaarneming • Visuele perceptie • Bv. Leeuwenberg’s SIT: regels voor Gestaltperceptie • Planning, acting, alle menselijk gedrag • Bv. Newell e.a.: cognitive architecturen als SOAR, ACT-R • Grammatica’s hebben ook model gestaan voor eerste hogere programmeertalen (ALGOL60), en in systeembiologie • Maar het zijn geen wiskundige, kwantitatieve methoden

11. Filologie: Valla, Poliziano, Scaliger, Lachmann • Filologie: aan de hand van overeenkomsten en fouten in varianten van overgeleverde teksten kan het origineel worden gereconstrueerd • Deze filologie is tot bloei gekomen in humanistisch Italie en geperfectioneerd in 19e eeuws Duitsland (K. Lachmann), al is haar oorsprong mogelijk Arabisch • Filologie is zeer relevant voor de geschiedkunde • Men spreekt van filologisch-historische bronreconstructie

12. Bronreconstructie • Bij copieren van teksten ontstaan fouten • Hoe kunnen we de oorspronkelijke tekst reconstrueren? • Methode van Karl Lachmann (19e eeuw): staat ook bekend als Stemmatische Filologie: • Er wordt een stamboom of ‘stemma’ van (tekstuele) overleveringen opgebouwd waarmee de oorspronkelijke tekst kan worden gereconstrueerd

13. Stemmatische filologie • Onderliggend principe: • als een fout ontstaat in een tekstversie – zoals missend woord – dan zullen de afstammelingen van die tekst dezelfde gemeenschappelijke fout bevatten • Dus: alle varianten met een bepaalde fout voeren terug naar de gemeenschappelijke voorouder waar deze fout voor eerst wordt aangetroffen. • Als meer gemeenschappelijke fouten worden vastgesteld, kan op basis hiervan een genealogische stamboom worden getekend.

14. Voorbeeld van een tekst-stemma

16. Gemeenschappelijke fouten wijzen op gemeenschappelijke voorouders • Vergelijk met het vaststellen van de erfelijkheid van een unieke ziekte of een DNA-sequentie die wordt doorgegeven van ouder op kinderen • Het voorkomen van de ziekte, of DNA-sequentie, dient voor het vinden van de familierelaties • Zo’n stamboom van familierelaties is voor het eerst in de filologie ontwikkeld (Lachmann e.a.), en vele jaren later toegepast in de genetica (zie Dawkins 2004)

17. Stemmatische filologie is een van de meest succesvolle alfa-theorieen • Verklarend, probleemoplossend & voorspellend • Ze is niet alleen “vergelijkbaar met de natuurwetenschappen”, maar heeft deze ook beinvloed en bepaald • Bronreconstructie wordt bovendien dagelijks gebruikt • Waarheidsvinding in rechtszaken, Internationaal Strafhof • Ontmaskering van vervalste bronnen in bv. genocideonderzoek • Kabinet Kok II is gevallen door historisch onderzoek naar Srebrenica, aan de hand van bronreconstructie

18. Stemmatische filologie is niet kwantitatief • Stemmatische filologie is gebaseerd op logische inferentie • “Logische formalisering” • Ook toegepast in sociale wetenschappen • Antropologie: verwantschapsrelaties • Sociologie: sociale netwerkanalyses • Psychologie: speltheorie • En natuurlijk in de biologie: cladistiek, evolutietheorie

19. Methoden uit de alfawetenschap worden gebruikt in beta- en gammawetenschap • De geesteswetenschappelijke tak van sociaal-wetenschappelijke praktijken behelst dus niet alleen een interpreterende traditie maar ook een procedurele en logische traditie! • deze traditie (komend uit de taalkunde tot filologie en geschiedkunde) vormt een nomothetische rode draad • Ze is niet-kwantitatief -- maar ook niet louter kwalitatief

20. Kortom, ligt gamma tussen alfa en beta? • Ja, maar alleen als men onder alfa ook de procedurele en logische methoden schaart • Alfa-aanpak blijkt wat men noemt ‘harde gammawetenschap’ op te leveren • Deze methoden zijn ontstaan in de Studia humaniora van de 15e eeuw (filologie, taalkunde), en tot wasdom gekomen in de 19e eeuwse Geisteswissenschaft van Ranke, Lachmann, Schleicher en anderen

21. Dus ga richting alfa, maar dan niet (alleen) de hermeneutische traditie! Dank U!