AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ ZOOBAYTARLIQ VƏ ƏMTƏƏŞÜNASLIQ FAKULTƏSİ

1. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ ZOOBAYTARLIQ VƏ ƏMTƏƏŞÜNASLIQ FAKULTƏSİ ƏCZAÇILIQ VƏ MORFOLOGİYA KAFEDRASI FƏNN:BALIQLARIN MORFOLOGİYASI VƏ FİZİOLOGİYASI. MÖVZU :BALIQLARIN MƏNŞƏİ VƏ TƏKAMÜLÜ MÜHAZİRƏCİ: ABDULHƏLIMOV N.A. GƏNCƏ - 2009

2. MÜHAZİRƏNLN PLANI SİLUR VƏ DERON DÖVRLƏRİNDƏ MÜŞAHİDƏ EDİLƏN EDİLƏN BALIQ PALENTOLOJİ QALIQLAR. ZƏHƏRLİ BALIQLARİN TƏKAMÜLÜ. QİĞIRDAQLI BALIQLARİN TƏKAMÜLÜ STEQOSELACHİ QRUPUNUN TƏKAMÜLÜ. ƏSL AKULAKİMİLƏRİN TƏKAMÜLÜ. MÖVCUD QİGİRDAQLI BALIQLARIN PROQRESİV XÜSU-SİYYƏTLƏRİ. balıq

3. ƏDƏBİYYAT 1.İ.Ə.ƏBDÜRRƏHİMOV. BALIQLAR. BAKI 1966. 2.T.C.РАССА. ЖИЗНЬЖИВОТНЫХ ТОМ 4. МОСКВА 1983. balıq

4. Balıqların ən ilk paleontoloji qalıqları kicik pulcuklar balıq-lar şəkılındə ancaq üst silur dövründə tapılmışdır.Alt de-vonda müxtəlif qruplara aid olan coxlu miqdarda balıqlar meydana cıxırlar.Balıqlar silur dövrünün dərinliyində mey-dana gəlməli idilər,ancaq onların bilavasitə əcdadı bizə məlum deyildir və balıqların mənşəyi məsələsi hələaydınlaşmış qalır.Palentoloji meterialın olmaması müəyyən dərəcədə nəzəri mülahizələrlə doldurula bilər.Nə-zəri mülahizələrbelə göstərir ki,balıqlar cənəsizlər ilə ümy-mi bir əcdadan əmələ gəlmışdir.Bu ümumi əcdad iki müxtə-lıf istiqamət üzrə təkamül etmışdir.Bunlardan birinin təka-mülü entoderma mənşəlıqəlsəmə kisələrinin üst səthində yerləşən tor şəkilli mürəkkəb qəlsəmə skeletinin,cənəsiz ağzın və s. Inkişafı yolu ilə gedərək qalxancaqlıları yolu ilə balıq

5. Gedərək qalxanciqları və dəyirmiağızlıqları (agnatha) əmə-lə gətirmişdir.İkinci budağın təkamülü əntoderma mənşəli qəlsəmələrin əmələ qəlməsi qəlsəmə qövslərinin buğum-masıön qəlsəmə qövslərinin tutucu cənələri cebrilməsi,be-yinin və hiss( qoxu,eşitmə,görmə) orqanlarının proqresssıv inkişafı və ehtimal ki,bədən yanları ilə uzanan cut üfqi qat-lardan cüt üzgəclərin inkişaf etməsi yolu ilə getmış və cənə-lılər (Gnathostomata) qrupuna verilmişdir ki,balıqlar da bu qrupun ibtidai quruluşlu nümayəndələridir. Zirehli balıqlar və ya Pleacodermi ayrica yer tuturlar və onları qığırdaqlı baliqlarla,xüsusən sümüklü balıqlarla əla-qələndirmək cox cətindir.Bu balıqların daxili skeleti giğirdaq dan olmuşdir,bədənlərinin ön hissəsi ağır zureh ilə örtülmüş dürki,o bir- birilə hərəki surətdə birləşən iki hissədən ibarət olmuşdur,bu hissələrdən biri başı o biri isə gövdənin qabaq balıq

6. Hissəsini örtmüşdür.Sümükdən əmələ cənələr olduqca xüsusi quruluşa malik olmuş,onların kənarları cox iti və kəsici olmuş,özləri isə böyük sümük dişiciklərlə silahlanmış-dır.Bir cox formaları ön ( bəzən həm də dal)ətraf cıxıntəla-tiların malik olmuşlar ki,bu cıxıntılar bəsi növlərdə sümük plastinkalarla örtülü olmuşdur.Bu cüt cıxıntının başqa balıq-lardakı ətraf ilə homoloq olması aydın deyildir.Yastılaşmış qalıqları və yuxarıya doğru cevrilməş gözləri olmasına görə belə nəticəyə gəlmək olar ki,Placoderminin əksəriyyəti suyun dibində yaşamışdır. Qiğırdaqlı balıqların təkamülü.devon dövründə o zaman üc əsas grupu olan chondrichihues meydana gəlmışdir.Bu qruplar bunlardır.Acanthodi,stegoselachti(zirehli akulalar) və Proselachi(ilk akulalar) Acanitnodi-yə əksər hallarda oxlov şəkilli bədəni olan xirda balıq

7. Balıqlar aid idi. Bu balıqların bədəni bir-birinə yaxın düzül-müş kicik kvadrat şəkilli plastinkalardan əmələ gəlmış sərt zireh ilə örtülü olmuşdur.Üzgəclırin qaidələri cox genış olmuş və hər bir üzgəcin qabağında böyük bir iz yerləşmış-dir İlk devon formalarının bir coxlarında döş və qarın üz-gəcləri arasında əlavə ezgəclər olmuşdir.Cənələr bir necə hissədən əmələ dəlmış və üst cənələr müstəqil surətdə kəllə qutusu ilə birləşmişdir,daha doğrusu cənə qövsü istər özünün buğumlu quruluşuna ,istərsədə ox skileti ilə birləş-mə üsuluna gğrə hələ başqa visseral qövslərə oxşardır. Acanthodi-nin qigirdaqlı balıqlara aid olması hec bir çübhə doğurmursa da ancaq buqruplar sümüklü balıqlar iləbəzi ox şarlıq əlamətlərinə malik olmuşlar.Acantnodi bir tərəfdən nisbətən yüksək quruluşlu akula balıqlarını digər tərəfdən isə sümüklü balıqları əmələ gətirən blr qrup olmuşdur. balıq

8. 2.Steqoseiachi daxili qiğirdaq skileti və bundan başqa sü-mük zirehə malik olmuş və buna görə də o Acanihodu vəProselachii arasında kecid yer tutur.Proselachi-nin son-rakı devon qatlarında tipin nümayəndəsi yaşamış və gla-doselace adlanan qrupu plakoid pulcuqlar ilə örtülü olmuş-dur.Onun primitiv əlamətlərindən cüt ətraf xüsusı diqqətə layiqdirlər.Bu qitliğin ən dal hissəsi quyruğun yanları üzrə yerləşmış cüt cıxıntılar şəkilində qalmışdır.Daha sonra rost-rum və fəqərə cisimciklərinin olmamasını göstərmək olar. Əsl akulakimilər.(Elastobranchi birinci dəfə olaraq daş kö-mür dövründə meydana gəlmişlər və onları Proselachi-dən əmələ gəlmiş hesab etmək ücün bizdə hər bir əsas vardır. Ximerlər yalnız triasdan məlumdur.Bu balıqların sayı hec zaman cox olmamış və onlarınmənşəyi aydın deyildir. balıq

9. Ola bilsin ki,onlar öz mənşələrini polezoyda yaşamış qığırdaq balıqlardan(Brodyodonti)almışlar ki,bu qrupunpaleontoloji qalıqları ancaq dışılərə görə məlumdur. Hazirda yaşayan qığırdaqlı balıqların proqressıv xüsusiyyətləri. Yüksək quruluşlu əsl sümüklü balıqlar ilə yanaşı olaraq,hazırda olduqca primitiv qrup olan qiğirdaqlı balıqların indiki şəraitə uyğunlaşmaları ilə izah oluna bilər.Embrionların yaşayıb qalmaları faizini olduqca artıran müxtəlif uyğunlaşma-lar bu xüsusiyyətlər icərisində birinci yer tutur.Bu uyğunlaşma lar bunlardır.1.Daxili mayalanan yumurtanın qidalandırıcı. 2.Sarı ilə zəngin olması.3.Sərt yumurta kapsulunun olması. 4.Bala doğma və s.həmcının nisbətən yaxşı inkişaf etmış. 5.Beyin və ali hiss orqanlarının olmasıdır. balıq

10. Əsl sümüklü baliqların mənşəyi. Orta devonda birdən-birə sümüklü balıqların üc böyük bu-dağı meydana gəlir.paleonissidlər,fırcaüzgəclilər və iki cür tənəffüslulər .Hec bir şübhə etmək olmaz ki,bu baliqlar Aca-ntnoidi-yə yaxın olan qədim qığırdaqlı baliqlardan əmələ gəlmışlər.Acanthodu-nun pulcuqlu chodrichthues-un plakoid pulcuğu ilə ibtidai Osteichthyes-un qanoid pulcuqu arasında yer tutur.Bu iki sümüklü baliqların əldə etmış olduqları başlıca proqressiv əlamətlər:kəllə qutusunu yün-güləşdirən və qəlsəmə canağı tərkibinə daxil olan coxlu miqdarda 1.örtük sümüklərinin olmasindan ibarətdir.Bunun nəticəsində 2.beyin hiss orqanları və qəlsəmələr cox yaxşı mühafizə olunmuşlar. balıq