24. Kafli: Þroski

1. 24. Kafli: Þroski LOL 203: Guðrún Narfadóttir

2. Þroskun líkamans • Líkaminn tekur breytingum svo lengi sem hann lifir • Þroskunarlíffærafræði (developmental anatomy) fjallar um breytingar líkamans frá frjóvgun til fullorðinsára • Fósturfræði (embryology) fjallar um fósturþroskann fyrstu 8 vikurnar • Prenatal skeið er fyrir fæðingu • Fósturvísir (embryo) : vika 0 - 8 • Fóstur (fetus): vika 9 – fæðing • Postnatal skeið tekur við eftir fæðingu

3. Frjóvgun • Við frjóvgun renna einlitna kjarnar eggs og sáðfrumu saman og mynda tvílitna okfrumu (zygote) • Frjóvgun verður oftast í eggjaleiðurum 12–24 klst. eftir egglos • Konan er frjó tveim sólarhringum fyrir og einum sólarhring eftir egglos (sáðfrumur lifa 48 klst. í leggöngum og eggið í 24 klst. eftir egglos) • Áður en sáðfruman kemst að egginu verður hún að fara í gegnum tvö lög: (fig. 24.1) • corona radiata (nokkur frumulög sem umlykja eggið) og • zona pellucida (glycoprótein utan við frumuhimnu) • Eftir að himnur egg- og sáðfrumu hafa runnið saman er aðgengi annarra sáðfrumna hindrað eggið lýkur við meiósu II

4. Myndun kímblöðru (blastula) • Okfruman skiptist í tvennt 24 klst. eftir frjóvgun • Áframhaldandi frumuskiptingar mynda mórúlu sem ferðast niður eggjaleiðarann • Mórúla er frumumassi umlukinn zona pellucida • Á 4.-5. degi hefur kímblaðran (blastula) myndast • Kímblaðran er gerð úr (fig. 24.2) • Ytri næringarhýðisfrumum (trophoblasts) • Innri frumumassa • Kímblöðruholi (blastocyst cavity)

5. Bólfestan (implantation) • Kímblaðran er laus í leginu í 1-2 daga og nærist á vökva sem kemur frá slímukirtlum • Zona pellucide eyðist • Kímblaðran stækkar • Á 6. degi eftir frjóvgun losa næringar-hýðisfrumur ensím sem festa kímblöðruna við legvegginn • Næringarhýðisfrumur (trophoblastar) seyta hCG hormóni sem viðheldur gulbúinu • Fylgjan, sem mun síðar sjá fóstrinum fyrir næringu, þroskast milli innri frumumassans og legslímunnar

6. Myndun líffæra • Á 8. degi eftir frjóvgun hafa frumur í innri frumumassa myndað líknarbelg með líknarbelgsholi sem umlykur frumumassann • Innri frumumassi breytist í fósturdisk úr tveim lögum (fig 24.5) • Útlag (næst líknarbelgsholi) • Innlag (næst kímblöðruholi) • Frumur í innlagi skiptast og blómbelgur (yolk sac) myndast á 12. degi • Næringarhýðisfrumur skipta sér og verða að utanfósturs miðlagi sem fyllir rýmið milli trophoblasta og blómbelgs • Í því myndast utanfósturshol sem þroskast í framhol líkamans

7. Myndun líffæra frh. • Í upphafi 3. viku bætist við fósturmiðlag milli útlags og innlags fósturdisksins og holfóstur (gastrula) myndast • Eftir því sem fóstrið þroskast sérhæfist • innlag í þekju meltingarvegs, öndunarvegs og nokkurra annarra líffæra • miðlag í vöðva, bein og annan stoðvef auk lífhimnu • útlag í epidermis húðarinnar og taugakerfið

8. Utanfósturhimnur • Blómbelgur (yolk sac) • Myndar fósturblóð • Inniheldur frumur sem flytjast í kynkirtla og þroskast í eggmóður- og sáðmóðurfrumur • Verður óvirkur hluti naflastrengs • Líknarbelgur (amnion) • Myndast á 8. degi • Vökvafylltur poki sem umlykur fósturvísi og fóstur • Vökvinn myndast úr blóði móður og þvagi frá fóstri • Er höggdeyfir, temprar hitasveiflur og heldur fóstrinu lausu frá nærliggjandi vefjum

9. Utanfósturhimnur frh. • Æðbelgur (chorion) • Myndast út frá næringarhýðisfrumum og utanfóstursmiðlagi • Þroskast í fósturhluta fylgjunnar • Myndar hormónið hCG • Sameinast líknarbelg í lok meðgöngu • Þvagbelgur (allantois) • Smávaxin æðarík útpokun úr endagörn • Myndar fósturblóð • Verður hluti naflastrengs

10. Fylgja (placenta) • Þroskast á 3. mánuði meðgöngu út frá æðbelg fósturs og legslímu móður • Hlutverk fylgju • Sér um flæði á súrefni og næringarefnum frá móðurblóði til fósturblóðs og flæði á koltvísýringi og úrgangsefnum úr fósturblóði til móðurblóðs • Geymir næringarefni og steinefni • Myndar hormón • Hindrar flæði ákveðinna efna milli móður og fósturs • Mekanísk vernd

11. Naflastrengur • Totur úr æðbelg vaxa inn í legslímuna • Toturnar, sem innihalda háræðar með fósturblóði, eru umluktar háræðastokkum með móðurblóði • Súrefni og næringarefni flæða inn í háræðar totnanna sem sameinast og mynda eina naflabláæð • Úrgangsefni fara frá fóstrinu eftir tveim naflaslagæðum og flæða yfir í háræðastokka fylgjunnar

12. Hormón á meðgöngu • Estrógen- og prógesterón • Styrkur beggja hormóna er hár á meðgöngu • Viðhalda legslímunni og undirbúa brjóstin fyrir mjólkurmyndun • Mynduð af gulbúi fyrstu 3 mán. og síðan af fylgju • hCG (human chorion gonadotropin) • Myndað af næringarhýðisfrumum • Örvar gulbúið til að mynda estrógen og prógesterón fyrstu 3 mán. meðgöngu • Kemur fram í þvagprufu strax á 9. degi eftir frjóvgun (jákvætt þungunarpróf) • hCG toppar á 9. viku og fellur skyndilega á 4.mán. • Morgunógleði er talin vera orsök hCG og prógesteróns

13. Hormón á meðgöngu frh. • Relaxín • Myndað af gulbúi og síðar af fylgju • Eykur liðleika liðamóta í mjaðmargrind og slakar á leghálsi • hCS (human somatomammotropín) • Myndað af fósturhluta fylgjunnar • Undirbýr m.a. brjóst fyrir mjólkurmyndun • CRH (corticotropin releasing hormone) • gegnir hlutverki við tímasetningu fæðingar og við þroskun lungna fóstursins