De voorwaardelijke zin

1. De voorwaardelijke zin

2. 1 REALIS, POTENTIALIS, IRREALIS De PV van een voorwaardelijke zin kan zowel een indicatief als een conjunctief zijn, maar afhankelijk van de gebruikte wijs (en tijd) krijgt de zin een verschillende betekenis.

3. AINDICATIEF Staat de PV van zowel de hoofdzin als de bijzin in de indicatief, dan wordt er enkel een voorwaardelijk verband tussen beide zinnen gelegd (realis). Si hoc dicis, mentiris. Indien je dit zegt, lieg je.

4. B CONJUNCTIEF • Staat de PV van zowel de hoofdzin als de bijzin in de conjunctief praesens, dan wijst dit erop dat het geheel als een mogelijkheid wordt voorgesteld (potentialis). Si hoc dicas, mentiaris. Indien je dit zou zeggen, zou je liegen. De betekenis is hier: ‘Indien je dit zou zeggen -en het is mogelijk dat je dit zegt - , zou je liegen.’

5. Staat de PV van zowel de hoofdzin als de bijzin in de conjunctief imperfectum of plusquamperfectum, dan wijst dit erop dat het geheel als een onwerkelijkheid wordt voorgesteld (irrealis). Het imperfectum wijst op een irrealis in het heden. Het plusquamperfectum wijst op een irrealis in het verleden.

6. Si hoc diceres, mentireris. (irrealis heden) Indien je dit zou zeggen, zou je liegen. Si hoc dixisses, mentitus esses. (irrealis verleden) Indien je dit zou gezegd hebben, zou je gelogen hebben. De betekenis is hier: (heden) ‘Indien je dit zou zeggen – maar dat is niet het geval –, zou je liegen.’ (verleden) ‘Indien je dit zou gezegd hebben – maar dat was niet het geval –, zou je gelogen hebben.’

7. OPMERKINGEN 1 In het Nederlands wordt de weergave met zou(den) in de hoofdzin of bijzin vaak vervangen: • door een OVT voor een potentialis: Indien het regende, zou de weg nat zijn. Indien het zou regenen, was de weg nat. • door een OVT voor een irrealis in het heden: Indien ik geld had, zou ik het jou geven. Indien ik geld zou hebben, gaf ik het jou.

8. door een VVT voor een irreals in het verleden: Indien ik geld had gehad, zou ik het jou gegeven hebben. Indien ik geld zou hebben gehad, had ik het jou gegeven. In het Nederlands worden een potentialis en een irrealis in het heden dus op dezelfde manier weergegeven, en moet men het betekenisverschil uit de context afleiden!

9. 2 Aan een realis, potentialis of irrealis in de bijzin beantwoordt gewoonlijk een realis, potentialis of irrealis in de hoofdzin. Behalve als een aansporing, een verbod, een wens of een overleggende vraag, kan een conjunctief in de hoofdzin dus ook worden verklaard als een potentialis of een irrealis.

10. Een potentialis of irrealis in een hoofdzin kan echter ook voorkomen zonder voorwaarde-lijke zin (‘si’-zin). In het Nederlands wordt een potentialis dan weergegeven met ‘zou(den) kunnen’. Dicat aliquis: ‘Ego non feci!’ Iemand zou kunnen zeggen: ‘Ik heb het niet gedaan!’ Sine amicis vita tristis esset. Zonder vrienden zou het leven droevig zijn.

11. 2 VOEGWOORDEN Het meest voorkomende voegwoord in de voorwaardelijke zin is si. Dezelfde regels als bij si gelden ook voor de voorwaarde-lijke zin die ingeleid wordt door voegwoor-den afgeleid van si, zoals nisi, sivi, sin.

12. - nisi [indien niet; tenzij] Nisi id dixisset, ei credidissent. (irrealis) Indien hij dit niet gezegd had, zouden ze hem geloofd hebben. Id facere nemo possit, nisi Deus adiuvet. (potentialis) Dat zou niemand kunnen doen, tenzij God zou helpen.

13. sive [of indien] Si plures fuissent sive acrius pugnavissent, victoriam tulissent. (irrealis) Indien ze talrijker waren geweest of indien ze feller hadden gevochten, dan zouden ze de overwinning hebben behaald. • sive … sive … [hetzij … hetzij …] Sive sol lucet, sive pluit, agricola agros arat. (realis) De boer ploegt zijn velden, hetzij de zon schijnt, hetzij het regent.

14. sin [maar indien] Si vera dicis, bene est, sin mentiris, poenas dabis. (realis) Indien je de waarheid zegt, is het goed, maar indien je liegt, zal je gestraft worden.

15. OPMERKING Ook de voegwoorden etsi en etiamsi [ook al, zelfs al], die eigenlijk samenstellingen zijn met si maar die een toegevende zin inleiden, volgen dezelfde regels. Etsi vera dico, tamen mihi non credis. (realis) Zelfs al zeg ik de waarheid, toch geloof je mij niet.

16. Etsi vera dicam, tamen mihi non credas. (potentialis) Zelfs al zei ik de waarheid, toch zou je mij niet geloven. Etiamsi vera dicerem, tamen mihi non crederes. (irrealis heden) Zelfs al zei ik de waarheid, toch zou je mij niet geloven. Etiamsi vera dixissem, tamen mihi non credidisses. (irrealis verleden) Zelfs al had ik de waarheid gezegd, toch zou je mij niet geloofd hebben.

17. GEBRUIK VAN SI WIJS TIJD BETEKENIS indicatiefrealis conjunctief praesens potentialis conjunctief imperf. irrealis (heden) conjunctief plusqperf. irrealis (verleden)

18. BETEKENIS VAN DE CONJUNCTIEF IN DE HOOFDZIN TIJD BETEKENIS 1 PRAESENS Eamus. aansporing Laten we gaan. Utinam veniat! vervulbare wens Als hij maar komt! Veniam? overleggende vraag Moet ik komen? (heden) Dicat aliquis: … potentialis Iemand zou kunnen zeggen: …

19. 2 IMPERFECTUM Utinam veniret! onvervulde wens Kwam hij maar! (van het heden) Venirem? overleggende vraag Moest ik komen? (verleden) Sine amicis vita tristis esset.irrealis (heden) Zonder vrienden zou het leven droevig zijn.

20. 3 PERFECTUM Ne veneris! verbod Kom niet! 4 PLUSQUAMPERFECTUM Utinam venisset! onvervulde wens Was hij maar gekomen! (van het verleden) Si hoc dixisses, irrealis (verleden) mentitus esses. Als je dit gezegd had, zou je gelogen hebben.