Download
1 / 38
390 likes | 1.11k Vues
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ BAYTARLIQ TƏBABƏTİ VƏ ƏCZAÇILIQ FAKÜLTƏSİ EPIZOOTOLOGIYA, MIKROBIOLOGIYA VƏ PARAZITOLOGIYA KAFEDRASI . FƏNN: İnfeksion xəstəliklərin əsasları MÖVZU: “ Qara-yara və vərəm ”
E N D
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİAZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ BAYTARLIQ TƏBABƏTİ VƏ ƏCZAÇILIQ FAKÜLTƏSİEPIZOOTOLOGIYA, MIKROBIOLOGIYA VƏ PARAZITOLOGIYA KAFEDRASI FƏNN: İnfeksion xəstəliklərin əsasları MÖVZU: “Qara-yara və vərəm” MÜHAZİRƏÇİ: dosent Ələsgərov Zahir Əmir oğlu Gəncə-2010
PLAN • Tarixi məlumat • Xəstəliyin törədicisinin bioloji xüsusiyyətləri • Epizootoloji məlumatlar • Patogenez • Xəstəliyin gedişi və kliniki əlamətləri • Patoloji –anatomiki dəyişikliklər • Diaqnoz • Təfriqi diaqnoz • Müalicə • İmmunitet • Profilaktika və mübarizə tədbirləri.
Istifadə olunan ədəbiyyatlar • R.A.Qədimov, İ.B.Məmmədov, S.Ə.Culfayev- “Xüsusi epizootologiya”. Bakı, Maarif, 1990. • R.A.Qədimov, İ.B.Məmmədov, Z.Ə.Ələsgərov- “Epizootologiya”. Bakı, Maarif, 1998. • Z.Ə.Ələsgərov- “İnsanlar üçün təhlükəli heyvan xəstəlikləri”., 2006. • R.A.Qədimov, Z.Ə.Ələsgərov, Q.Ə.Dünyamalıyev, İ.B.Məmmədov – “Kənd təsərrüfatı heyvanlarının infeksion xəstəliklərinin diaqnostikası və profilaktikasında işlədilən bioloji preparatlar” Gəncə 2002. • Z.Ə.Ələsgərov, E.M.Aqayeva, Q.Ə.Dünyamalıyev– “Baytarlıq virusologiyası” Bakı 2009.
QARA YARA (Anthrax) • Qara yara kəskin gedişli infeksion xəstəlik olub, septisemiya, orqanizmin ağır intoksikasiyası, daxili bədən temperaturasının kəskin yüksəlməsi, şişkinliklər və karbunkulların əmələ gəlməsi, bağırsaqların, ağ ciyərlərin zədələnməsi ilə səciyyələnir. • Xəstəliyə Dünyanın bütün ölkələrində təsadüf olunur. Qara yaraya əvvəllər epizootiya halında təsadüf olunurdusa, hal-hazırda xəstəliyə sporadiya formasında rast gəlinir. • Tarixi məlumat. Qara yara haqqında bizim eradan çox qabaq qeydlər olmuşdur. Hələ qədim dövrlərdə bu xəstəlik «Müqəddəs od», «Fars odu» və s. adlarda məlum idi. Bu xəstəliyə dair ilk tədqiqatlar L.Paster, R.Kox, K.Daven, L.Tsenkovski, C.Andreyevski və başqa məşhur alimlərin adı ilə bağlıdır. Ilk dəfə Brauel (1857) Qarayara törədicisini ayırmış və amilin bəzi bioloji xüsusiyyətlərini öyrənmişdir. Qara –yara törədicisinin əsaslı surətdə tətqiq olunaraq öyrənilməsi, R.Koxa mənsubdur. Məşhur alman alimi R.Kox (1876) xəstəlik törədicisinin təmiz kulturasını əldə edərək, onun düşdüyü mühitdən asılı olaraq spor və kapsula əmələ gətirmək xüsusiyyətini müəyyən etmişdir. • Xəstəliyintörədicisi – Bacillus anthracis-dir. QarayaratörədicisiEubacterialessırasına, Bacillaceaeailəsinəaiddir. Amilhərəkətsiz, qrammüsbət, kapsulavəsporəmələgətirənaerobçöplərolub, ölçüsü 5-8 x 1-1,5 mkm –dir. • Törədicianilinboyalarıilə (Neytralboyalarla) yaxşıboyanır, vegitativçöplərəsasənQramüsuluilə, kapsulaOlt, Romanovski-Gimza, Leflerabısıilə, və s. SporlarPeşkovüsulu, Metilenabısı, Tsilyafuksiniiləvə s. boyanır. Sporlarılyuminissentmikroskopiyavasitəsilədəaşkaretməkolar. Xəstəliyintörədicisi Bacillus anthracis –ə üçformadatəsadüfolunur. Kapsula (xəstəheyvanlarınorqanizmində, yaxudxüsusiqidamühitlərində), Vegetativ (adiqidamühitlərində), sporlu (xaricimühitdə, yaxudqidamühitlərindəuzunmüddətkulturalaşdırılanzaman). Sporlaraerobşəraitdəəsasən 15-420C temperaturahəddindəəmələgəlir. Xəstəliktörədicisininvirulentlikfaktorları- kapsula, aqressinlərvətoksindir.
Bacillus anthracisilaboratoriyaşəraitindəyetişdirməküçünadiqidamühitlərindən ƏPA, ƏPB, ƏPC-dənistifadəolunur, törədicieynizamandasüdvəkartofluqidamühitlərindədəintensivinkişafedir. Bacillus anthracis 37-380C temperaturada, neytralvəzəifqələvi (pH 7,2-7,6) olanmühitlərdəyaxşıinkişafedir. Törədiciəlverişlimühitşəraitində ƏPA mühitindəiri-yastı, kənarlarısaçaqlı, qeyrişəffaf R-formalıbozumtulkaloniyalar, ƏPB mühitindəkulturalaşdırılanzamanpambıqtopasınaoxşayançöküntü, qidamühitininsəthindəisənazikpərdəəmələgəlir, ƏPC-mühitində, mühitəsancılmışiynəninboyuistiqamətində, başıaşağıçevrilmişküknarıxatırladankaloniyalarmüşahidəolunur. Südlüqidalımühitlərdə basil yaxşıinkişafedir 3-4 gündənsonrasüdüçürüdür. Amilcelatiniəridir. Qanlıaqarqidamühitində Bacillus anthracis, formalaşankaloniyalarınətrafındahemolizəmələgətirmir. O cümlədənbuxüsusiyyətinəgörəQara-yaratörədicisiantrokoidlərdəntəfriqolunur. Xəstəliktörədicisinə (Bacillus anthracis) xasolanspesifikkulturalxüsusiyyətlər, xəstəliyinlaboratordiaqnostikasındamühüməhəmiyyətəmalikdir. • Bacillus anthracis-in virulentliştamlarıserumluətpeptonluaqarqidamühitindəyetişdirilənzaman (yerləşdirildiyimühitdəatmosferdə CO2 10-50% olduqda) yarımşəffafhamar S-formalı, yaxudselikli (M-formalı) kaloniyalarəmələgətirir. Qeydolunanşəraitdəkulturalaşdırılanzaman Bacillus anthracisqidamühitlərindəkapsulaəmələgətirir. • Pensillinəlavəedilmişqidamühitlərində, Qara-yarabasillərikulturalaşdırılanzaman, şarformasıəmələgətirirki, bunundamühümdiaqnostikəhəmiyyətivardır.
Ят пептонлу агарда гара йара басиллярининР-формалы колонийалары
Davamlılığı.Törədicininveqetativforması 55-600C-də 40 dəqiqədənsonra, qaynamatemperaturasındaaniolaraqməhvolur. Günəşindüzdüşənşualarıtörədicinibirneçəsaatərzində, mədəşirəsindəisəamil 30 dəqiqəyəməhvolur. Bacillus anthracis-in sporluformasıxaricimühitinmənfitəsiramillərinəçoxdavamlıolmaqla, əlverişsizmühitşəraitindəuzunillər (torpaqdahətta 70 il) yaşayabilir. Sporlutörədicilərqaynamatemperaturasında 45-60 dəqiqəyə, avtoklavlarda 1200C-də 10 dəqiqəyəməhvolur. Sporlarkimyəvidezinfeksiyaedicimaddələrintəsirinədəolduqcadavamlıdır. 1%-li formalin məhluluvə 10%-linatriumqələvisi 2 saata, 10 %-lixlorluəhənqməhlulubirneçədəqiqəyətörədiciniinaktivləşdirilir. Dezinfeksiyaməqsədiləhəmçinin 7%-liHidrogenperoksidməhluluvə 2%-liqlutaraldehidindənistifadəedilir. • Epizootolojiməlumatlar. Qara-yarayatəbiiolaraqbütünnövheyvanlarhəssaslıqgöstərirlər. Qara-yaraxəstəliyininbaşverməsindəheyvanlarınnövü, cinsi, yaşı, orqanizminrezistentliyivəeləcədəxaricimühitamillərininmühüməhəmiyyətkəsbedənroluvardır. Müəyyənedilmişdirki, bəziqoyuncinsləri, xüsusiləƏlcəzaircinsinəmənsubolanqoyunlar, xəstəliyintörədicisinənisbətənazhəssaslıqgöstərirlər. Körpəvəcavanheyvanlarisəyaşlıfərdlərənisbətənxəstəliktörədicisinədahaçoxhəssaslıqgöstərirlər.
Bacillus anthracis –in ətrafmühitəyayılmasında, xəstəlikdənölmüş, lakintələbolunanbaytarlıqqanunuəsasındazərərsizləşdirilməmişheyvancəsədləri, ənqorxulumənbəhesabolunur. Xəstəliktörədicisisporformasında, təbiiamillərlə (yağışvəselsuları, küləkvə s.) sumənbələrinəasanlıqlayayılırlar. Xəstəliktörədicisimənbəyindən, törədicininuzaqməsafələrəyayılmasındavəhşiheyvanların, xüsusilədəquşlarınmüstəsnaroluvardır. • Insanlardayoluxmaəsasənalimentaryollabaşverir. Qara-yaraxəstəliyinəinsanlarxəstəliyətutulmuşvəxəstəlikdənölmüşheyvanlarlatəmasdaolduqdayoluxurlar. Insanlar, həmçinintörədiciiləsirayətlənmiştorpaqlakontaktzamanıdayoluxabilir. Xəstəliyinbaşverməsindəmühümroloynayanamillərdən, törədiciiləyoluxmuşheyvanmənşəliərzaqməhsullarınınistifadəsimüstəsnaəhəmiyyətəmalikdir. Qeydolunanhallardaxəstəliyintörədicisi (Bacillus anthracis) insanorqanizminəmikrotravma, tamlılığıpozulmuştoxuma, yaxudselikqişalarvasitəsilədaxilolabilir. Yoluxmahəmçininlaboratoriyamüayinələrizamanıişçireciminpozulması (təhlükəsizliktexnikasıqaydalarınadüzgünriayətetmədikdə) zamanıdabaşverəbilir. InsanlarınQarayarailəyoluxmasıtransmissiv, həmçininaspirasion (törədiciiləçirklənmişhavanınnəfəsalmadaqəbuluzamanı) mexanizmlərlədəhəyatakeçəbilir. • Insanlarınxəstəliyəyoluxmasıhallarına, xüsusiləheyvandarlıqsahəsiyüksəkinkişafetmişölkələrdətəsadüfolunur. • Torpaq, heyvanvəinsanlarüçüneynidərəcədəinfeksiyamənbəyidir. InsanlarınQara-yaraxəstədiyinətutulması, qara-yarasirəyətetmişheyvanlarıncəsədi, həmçininxəstəliyətutulmuşheyvanxammalının (dəri, yun, sümük, buynuz, dırnaq) emalıiləməşğulolanzamanmüşahidəolunur. • Insanlarınxəstəliyətutulması, yoluxmuşqansoranhəşaratlarınsançıması, dişləməsi (transmissivyol) hallarındadabaşverəbilir.
Patogenez.Qara-yarabasillərizədələnmişdəriörtüyüyaxudselikqişalarvasitəsiləlimfasisteminəsirayətedir, yerlimüdafiəmexanizmizəifləyir, limfadüyünlərindəbasillərsürətləartıbçoxalırvəqandövranısisteminədaxilolur. Bununlaəlaqədarolaraqseptisemiyainkişafedirvəorqanizminintoksikasiyasıbaşverir. Bu zamanqandaoksigeninmiqdarıazalır, turşu-qələvinisbətipozulur, qanlaxtalanmaqabiliyyətiniitirir. Orqanizmdətörədici, kapsulaəmələgətirirvəbununlaəlaqədarolaraq basil faqositozauğramır. Toksinhasiledir, parçalanmışfaqositlərtoxumadaşişəmələgətirir. Amilhəmçininproteazahasiledirki, budahüceyrəzülalınıparçalayır. • Xəstəliyingedişivəklinikiəlamətləri.Xəstəliyininkubasiyadövrüheyvanlarda 1-3 sutka, insanlardaisə 8 gündən 2-3 həftəyədəkdavamedəbilir. Inkubasiyadövrüorqanizminrezistentliyindən, immunobiolojireaktivliyindən, törədicininvirulentliyindənvəorqanizmədaxilolmayolundanasılıolaraqdəyişəbilər. Qara-yaraxəstəliyiildırımvari, iti, yarımiti, həmçininbəzihallardaxronikivəabortivgedişatlaxarakterizəolunur. • Ildırımvarigedişzamanı (qoyunvəkecilər, atlar, qaramalüçünxarakterdir.) həyəcanlanma, daxilibədəntemperaturunyüksəlməsi, tənəffüsvənəbzintezləşməsi, görünənselikqişalarınsianozlaşmasıbaşverməklə, heyvangözlənilmədən, aniolaraqyıxılır, qıcolmadanölür. Bu gedişatzamanıxəstəlikbirneçədəqiqədənbirneçəsaataqədərdavamedir. • Itigedişzamanı (iribuynuzluheyvanlarvəatlarüçünxarakterikdir) daxilibədəntemperaturası 420C-dək yüksəlir, halsızlıq, yemdənimtina, qaramaldalaktasiyanınaniolaraqdayanması, ürəkfəaliyyətininpozulması,əzələlərdətitrəmə, nəbzinvətənəffüsüntezləşməsi, bağırsaqlardaqaztoplanması, ishalvəqəbzlikyaranır. Boğazheyvanlardabalasalma (abort) başverir.
Aqonal(canvermədövrü) dövründəbütünheyvanlardatəbiidəliklərdənqanlı-köpüklümayeaxır. Bu gedişat 2-3 gündavamedirvə 100% ölümlənəticələnir. • Yarımitigedişatzamanıxəstəheyvanlardameydanaçıxankilinikiəlamətlər, itigedişdəolduğukimidir. • Yarımitigedişzamanıbəzən, klinikiəlamətlərbiruzəvermir, xəstəsağalmışkimigörünür. Xəstəliyingedişatı 8 günəqədərdavamedirvəvaxtındamüalicəaparılmasaölümbaşverir. Bu gedişzamanıxırdabuynuzluheyvanlarüçünəsasxarakterikcəhətyelinvəcinsiyyətorqanlarınahiyyəsindədərininhiperemiyasıvəşişkinləiklərinmüşahidəolunmasıdır. • Abortivgedişatformasınatəsadüfihallardarastgəlməklədaxilibədəntemperaturasınınnisbətənzəifdərəcədəyüksəlməsi, xətəliküçünxarakterikolanklinikiəlamətlərinmüşahidəolunmamasıiləxarakterizəolunur, əsasənsağalmailənəticələnir. • Xəstəliyinxronikigedişatınəticəsindəheyvanlardakəskinarıqlamabaşverir. Donuzlardaisəboyunnahiyyəsindəlimfaduyumləriiltihablaşaraq, kəskinböyüyür. Xronikigedişzamanıxəstəlik 2-3 ay davamedəbilir. • Xəstəlikyerli-lokal (karbunkulyozvəseptiki) formalardaözünübiruzəverir. Patolojiprosesinlokalizasiyayerindənasılıolaraq, xəstəliyindəri, bağırsaqvəağciyərformalarımövcuddur. • Karbunkulyoz forma lənqgedirvə 5-7 günçəkəbilir. Bu zamanbədəninmüxtəlifnahiyələrindəkarbunkullarinkişafedir, əmələgələnşişlərbərkkonsistensiyayamalikolmaqla, istivəağrılıolur. Sonraisəhəminşişlərsoyuqvəağrısızolur. Formalaşanşişlərinmərkəzindənekrozlaşmavəyaraəmələgəlir. Xəstəliyinbağırsaqformasıdaxilibədəntemperaturasınınyüksəlməsi, mədə-bağırsaqtraktınınfunksionalfəallığınınpozulması, işgənbəninfəaliyyətinindayanmasıiləxarakterizəolunmaqla, qanlaqarışıqhaldaishalınbaşverməsimüşahidəolunur. Bu zamanqanlaqarışıqsidikifrazıdaxarakterikdir.
Patoloji-anatomikidəyişikliklər.Qara-yaraxəstəliyindənölmüşheyvanlarınyarılmasıqətiolaraqqadağandır. Ölümdənsonracəsədmöhkəmşişirvəsürətləçürüməbaşverir. Təbiidəliklərdənqanlı-köpüklüinfiltrataxır. Dərialtıtoxumadaserozlu-hemorrocimayemüşahidəolunur. Xəstəlikzamanıqanlaxtalanmamışolmaqla, tündqırmızırəngdəmüşahidəolunur. Limfadüyünləriböyüməklə, qaraciyərvəböyrəklərdoluqanlı, ağciyərvəürəkhiperemiyalıolmaqla, üzərindəqansağıntılarımüşahidəolunur. Xəstəliknəticəsindədalaqxarakterikkəskinböyüməklə, pulpasıyumşalmışolur. Nazikbağırsaqşöbəsində, bağırsağınselikqişasıhiperemiyalıvəqansağıntılıolmaqla, bağırsaqmöhtəviyyatıduruvəqanrəngindəmüşahidəolunur. Yoğunbağırsaqdaxarakterikdəyişikliklərnəzərəçarpmır. Bəzənisədüzbağırsağınselikqişalarındakarbunkullarmüşahidəolunur. Başbeyinvəonurğabeyininqansağıntılıvəhiperimiyalıolmasıdiqqəticəlbedir. • Diaqnoz. Xəstəliyəepizootolocixüsusiyyətlərvəklinikiəlamətlərnəzərəalınaraq, laboratoriyamüayinələriəsasındadəqiqdiaqnozqoyulur. • Patoloji material.Bakteriolocianalizməqsədiləlaboratoriyaya, xüsusiyarmaqaydalarınaəməlolunmaqla, heyvanlardanpatolojimateriallargötürülərəkgöndərilir. Bu məqsədləxəstəyaxudxəstəlikdənölmüşheyvanlarınqulağınınsəthiqandamarlarındantəhlükəsizlikqaydalarınaciddiriayətetməklə (aseptikaqaydalarınaciddiəməletməklə), qan-götürülərək (həşaratlardanqorunmaqşərtilə) birneçəəşyaşüşələriüzərindəqalınqanyaxmalarıhazırlanaraq, havadaqurudulub, perqamentkağıza, dahasonrapolietilenvərəqəyəbükülərək, sınmayanqutuya (qaba) qoyulurvəlaboratoriyayagöndərilir. Qandamlasınıadişəkərvətəbaşirəhopdurubgöndərməkdəmümkündür.
Тядгиг олунан материал Асколи реаксийасы НаЪл физиоложи мящлулунда емулсийа Аь сичаны йолухдурма Йахманын микроскопийасы ЯПА 800Ъ-дя 20 дяг гыздырма • Qara yara zamanı patoloji-materialın müayinə sxemi. Чяп ЯПА Чяп Агар Чяп ЯПА (0,01 т.в./мл.) пенсиллин ялавя етмяк (мирвари феномени) Биоложи сынаг (аь чисан йахуд щинд донузу) Културалаш-дырмаг ЯП желатин Сцд Ганлы Агар Ганлы булйон
Təmizkulturanınalınması. Bu məqsədləəvvəlcəpatoloji-materialdannümunəgötürülərək ƏPB qidamühitinəəkilirvəbirsutkadansonra, onu 20 dəqiqə 75-850C temperaturdatermostatdaqızdırmaqməsləhətgörülür. Bu zamanyadmikroorqanizmlərməhvolur, qara-yaratörədiciləriisəsağqalır. Bakteriolocianalizməqsədilənümunəəsasənətpeptonluaqarqidamühitəəkilərək, kulturalaşdırılırvəxəstəliktörədicisinintəmizkulturasıəldəolunur. • Biolojisınaq.Xəstəliyindiaqnostikasıməqsədiləlaboratoriyaheyvanlarının (ağsiçan, hind donuzu, adadovşanı) yoluxdurulmasıolduqcaməqsədyönlüdür. Bu məqsədlətədqiqolunanpatolojinümunədənazmiqdargötürülərəkfiziolociməhluldaduruldurulur, dərialtınaağsiçanlara 0,1 ml, hind donuzlarına 0,3 ml, adadovşanlarınaişə 0,5 ml dozadainyeksiyaedilir. Yoluxdurulmuşlaboratoriyaheyvanları 24-72 saatdansonraölür. Ölmüştəcrübəheyvanlarıizolyasiyaşəraitindəyarılaraq, cidditəhlükəsizliktexnikasıqaydalarınaəməlolunmaqla, bakteriolocianalizaparılırvəxəstəliyədəqiqdiaqnozqoyulur. • Serolocimüayinə.Buməqsədlə Presipitasiyareaksiyası və diffuzpresipitasiyareaksiyası istifadə edilir. E.N.Şlyakovtərəfindən təklif edilmişAntraksin, xəstəliyin allergikdiaqnozundaistifadə olunur. • Hal-hazırda Antraksinvasitəsilə, xəstəliyə yoluxmuşinsanların aşkaredilməsi həyata keçirilir. • Təfriqi diaqnoz.Epizootoloci, klinikivə laboratoriyamüayinə-lərinin nəticələrinə əsaslanaraq, Qara-yaraxəstəliyi Pasterellyoz, Emfizamatozkarbunkul, Yamanşiş, Bradzot, enterotoksemiyavə piroplazmidozlardantəfriq olunur. • Müalicə.Xəstəliyin müalicəsində Qara-yaraəleyhi hiperimmunserum, qammaqlobulin, antibiotiklərdən (pensillin, bisillin, streptomisin, ampisillin, tetrasiklin, eritromisin) kompleksformadamüvafiqdozalardaistifadə olunur. Qara-yaranın karbunkulyozforması zamanı, müalicə yerliiltihabəleyhi olaraqaparılır.Buzamankristall-karbolturşusunun 3-5%-li məhlulunun işlədilməsi effektlinəticə verir. • Qara-yaraəleyhi hiperimmunserumxırdabuynuzlu heyvanlara, donuzvə buzovlara 50-100 ml, iribuynuzluheyvanlaravə atlara 100-200 mldozadavenadaxilinə yeridilir. • Anafilaksiyaşokununmeydanaçıxmaması üçün, qabaqcaserum 0,1-1 mldozadavenadaxilinə vurulurvə 30 dəqiqə keçmiş, tamdozainyeksiyaedilir. • Antibiotiklər müvafikdozalarda, seriumlabirgə işlədilir.Əgər xəstənin temperaturu 12 saatmüddətində aşağı düşmürsə, müalicə kursutəkrar edilməlidir. Qara-yarazamanı müalicə kursu 3-4 gündür.
Qara-yara törədicisinin (Bac. Anthracis) Saprofit basillərdən təfriqi əlamətləri
Immunitet. Qarayaradantəbii sağalmış heyvanlarda, xəstəliyə qarşı uzunmuddətli və gərgin immuntetyaranır. 1940-cı ildə N.Ginsburq STI vaksiniəldə etmişdirki, hazırda buvaksindən baytarlıq və tibbdə genişistifadə edilir. 1989-cu ildə qoyunların Qarayarasına qarşı 55№ ştammdanhazırlanmış yüksək immunogenliyə malikdirivaksintəklif edilmişdir. Yüksək effektlibuvaksinhazırda müvəffəqiyyətlə tətbiq edilir. DENI və STI vaksinləri ilə peyvənd olunmuşheyvanlarda, 10 günkeçmişimmunitetyaranır və qeyrihəssaslıq birilədək davamedir. • Boğazheyvanlar (doğuma 2 ayqalmış), yenidoğmuşlar, arıq və zəif heyvanlar, körpələr və həmçinin başqainfeksionxəstəliklərlə yoluxmuşheyvanlarpeyvənd edilməməlidir. • Passivimmunizasiyaməqsədilə hiperimmunserumdanvə ondanayrılmış qammaqlobulindən istifadə olunur. Insanlardavaksinoprofilaktikaplanauyğunolaraq, diri STI Qarayaravaksiniilə 21 günlükfasilə ilə 2 dəfə dəriustu aparılır. Revaksinasiyaisə hər ilaparılmalıdır.Buməqsədlə əsasən Qara-yaratörədicisinin dirikulturası ilə işləyən, xəstəlik törədicisi ilə sirayətlənmiş patolojimaterialın müayinəsi ilə məşğul olaninsanlar, həmçinin zoobaytarlıq işçiləri peyvənd olunurlar. • Profilaktikavə mübarizə tətbirləri.Qara-yarayaqarşı profilaktiktədbirlər planı, Baytarlıq və komplekstibbi-sanitariyatətbirləri planına bölünərək həyata keçirilir. Buməqsədlə Baytarlıq xidməti həyata keçirilən zaman, Qara-yarayagörə qeyrisağlamməntəqələrin pasportlaşdırılması, k/theyvanlarının planauyğunolaraqimmunizasiyası, meliorasiyavə aqrotexnikatətbirlərinin həyata keçirilməsinə nəzarət, heyvanmənşəli ərzaq məhsullarının hazırlanma texnologiyası, emalı, saxlanılması, transportirovkası baytarlıq-sanitariyası qaydalarına müvafiqolaraqtənzimlənməli və buişlərə ciddibaytarlıq nəzarəti təmin olunmalıdır.Epizootikosaqların düzgünolaraqepizootolocimüayinəsi həyata keçirilməklə, heyvanlardaqara-yaranın vaxtında müasirdiaqnostikametodları ilə araşdırılaraq, xəstələrin xüsusiizolyatorlardayerləşdirərək müalicə olunması, xəstəlikdən ölmüşheyvanların mövcudBaytarlıq qanunununtələblərinə uyğunolaraqzərərsizləşdirilməsi ciddiolaraqxüsusinəzarət formasında həyata keçirilməlidir.Təsərrüfatlarda carivə sondezinfeksiyatədbirlərinin aparılması əhalinin baytarlıq-sanitariya işləri ilə maarifləndirilməsi diqqət mərkəzində olmalıdır.
Insanlararasında qara-yaranın başverməsində, qara-yarailə xəstələnmiş və buxəstəlikdən ölmüşheyvanlar, əsas xəstəlik mənbəyi olmaqamühümrolamalikdir. Onagörə də hər hansı təsərrüfatda qara-yaraxəstəliyi qeydə alınmışsa, dərhal Səhiyyə işçiləri məlumatlandırılmalı və insanların buxəstəlikdən mühafizə olunması məqsədilə müvafiqtədbirlər həyata keçirilməlidir.Ümumiyyətlə insanların təhlükəsizliyi məqsədilə heyvanlarBaytarnəzarəti ilə xüsusiyerlərdə (sallaqxanavə s.) kəsilməlidir.Ət və digər heyvanməhsullarının satılmasında daimciddisanitariyanəzarəti olmalı, istifadəsinə icazə verilməyən ət və başqaheyvanməhsullarının satılması qadağanedilməlidir. • Xəstəlikdən ölmüşheyvanlarda, ölümünsəbəbi müəyyənləşdiriliməmiş dərisinin soyulması və ətinin hər hansı məqsəd üçünistifadəsi qadağanolunmalıdır.
VƏRƏM (Tuberculosis) • Vərəm xroniki gedişli infeksion xəstəlik olub, müxtəlif orqan və toxumalarda spesifik düyünlərin (tuberkulaların) əmələ gəlməsi ilə xarakterlənir. • Xəstəlik üçün ağ ciyərlərin zədələnməsi, orqanizmin intoksikasiyası və allergiyası səciyyəvidir. • Xəstəlik kənd təsərrüfatı heyvanları və vəhşi heyvanlar, quşlar və insanlar üçün təhlükəlidir. • Vərəmlə xəstələnmiş iri buynuzlu heyvanlar, donuzlar və quşlar mühüm epidemioloci əhəmiyyət kəsb edir. • Vərəmlə xəstə insanlardan adətən M.bovis (öküz tipi), bəzi hallarda isə M.avium (quş tipi) ayrılır. • Xəstəlik dünyanın əksəriyyət ölkələrində qeydə alınmışdır. Lakin yüksək inkişaf etmiş ölkələrdə, (əksər Avropa ölkələrində) , bu xəstəlik praktiki olaraq ləğv edilmişdir. • Xəstəlik nəticəsində heyvandarlığa olduqca böyük iqtisadi ziyan dəyir. • Tarixi məlumat. Vərəm haqqında məlumatlar, qədim dövrlərin materiallarında öz əksini tapmışdır. Bizim eradan əvvəl IV əsrdə Hippokrat insanlarda xəstəliyin kliniki əlamətləri haqqında qeydlər etmişdir. «Tuberkulyoz» termini ilk dəfə olaraq Fransız həkim Lennek (1819) tərəfindən işlədilmişdir. Xəstəliyin yolxucu xarakterə malik olmasını I.A.Villemen (1865) sübut etmişdir. • Vərəmin törədicisini 1882-ci ildə R.Kox kəşf etmiş və 1890-cı ildə isə Allerqik diaqnostik preparat olan Tuberkulin hazırlamışdır. • Rus tədqiqatçısı X.I.Helman tuberkulini 1888-ci ildə əldə etmiş, lakin alimin işi 1892-ci ildə dərc olunmuşdur. • Toyuqlarda vərəmi Polof 1868-ci ildə müşahidə etmiş və bunu limfosarkoma adlandırmışdır. Rusiyada quşlarda vərəm 1911-ci ildə M.R.Tartakovski tərəfindən qeyd edilmiş, R.V.Sizov, P.P.Vişnevskiy, R.V.Tuzova tərəfindən isə ətraflı olaraq tədqiq edilmişdir. • 1910-cu ildə A.Fontes ilk dəfə vərəm törədicilərinin süzülən formasını sübut etmişdir. • 1924-cu ildə Kalmett və Qaren insanlarda vərəmin Profilaktikası məqsədilə BSC vaksinini hazırlamışlar. • Vərəmin öyrənilməsində və ona qarşı mübarizə tədbirlərinin işlənib hazırlanmasında S.N.Vişellesskiy, P.P.Vişnevskiy, I.V. Poddubskiy, M.K. Yuskovets. A.V., Akulov, N.A. Naletov, V.I.Rotov və başqaları xüsusi xidmətlər göstərmişlər.
Xəstəliyin törədicisi – (Mycobacterium tuberculosis), Mycobacterium cinsinə aid olan mikroorqanizmlərdir. • Vərəm törədicisinin üç əsas növü məlumdur ki, bunlarda kənd təsərrüfatı heyvanları, insanlar və quşların infeksion patologiyasında mühüm rol oynayır. • M.tuberculosis (insannövu) • M.bovis (öküsnövü) • M. Avium (quşnövü) • Bundanbaşqasicanlardavərəm törədicisi M.murium, soyuqqanlılarda isə M. Poykilothermorumolmaqlaayrı-ayrı növlərdir. • Morfolojivə kulturalxüsusiyyətlərinə görə növlər çoxoxşardırlar. • Mikobakteriyaların öküznövüdahaçoxqaramalüçünpatogenolmaqla, quşlardanbaşqa, digər növkənd təsərrüfatı heyvanları və vəhşi heyvanlardadavərəm xəstəliyini əmələ gətirir. • Mikrobakteriyaların insannövünə, insanlardanbaşqaqara-mal, keçi, donuz, it, pişikvə meymunlarhəssaslıq göstərirlər. • Mikobakteriyaların quşnövüadadovşaqlarında sepsis, hinddonuzlarında isə yalnız yerlipatologiyatörədir. • Insannövühinddonuzlarında yayılmış vərəm, adadovşanlarında isə yerlipatologiyatörədir. • Öküznövüisə hər ikilaboratorheyvanında yayılmış vərəm əmələ gətirir. • Mikobakteriyaların Atipikqrupları məlumdur ki, bunlardatorpaqdavə sudaqidalanaraq, Sapprofithəyat tərzi keçirirlər.
Heyvanorqanizminə düşmüşAtipikmikobakteriyalarTuberkulinə qarşı sensibilizasiyayaradabilirvə bəzən limfadüyülərində vərəmə bənzər dəyişikliklər əmələ gəlir ki, budadiaqnostikanı əsaslı şəkildə çətinləşdirir.Atipikmikobakteriyalarəsasən qaramaldaallergiyaəmələ gətirir.Piqmentəmələ gətirmə, buqrupmikroorqanizmlərin xarakterikxüsusiyyətlərindəndir. • Bütünmikobakteriyalar – qrammüsbətdir, aerobdur, hərəkətsiz olmaqla, sporvə kapsulaəmələ gətirmirlər.Vərəm törədicisi çöpə bənzər formayamalikolub, uzunu 1,5-5 mkm, diametriisə 0, 5 mkm-dir. • Turşu, gələvi və spirtintəsirinə davamlıdır.Buqrupaaidolanbakteriyaların boyanması üçünspesifikmetodlartətbiq olunurki, bunlardandaTsil-Nilsenmetodudahaçoxistifadə edilir. • Tsil-Nilsenüsuluilə mikobakteriyalar, parlaq-qırmızı rəngdə (digər mikroflora–bənövşəyi) boyanırlar. • Vərəm mikobakteriyaları polimorfizmxüsusiyyətinə malikdir. • Patolojinümunədən hazırlanmış yaxmalarda, amiltək-tək, yaxudqruphalında müşahidə olunur. Buzamantörədicilər kokkabənzər, çöpşəkilli, sapşəkilli formalardanəzərə çarpır. • Vərəm mikobakteriyalarının çətin boyanmaxüsusiyyəti, onların sitoplazmasında boyamaddələrini birləşdirən Lipidlərin olması ilə əlaqədardır.Boyanmış vərəm bakteriyaları, turşuların təsirindən rəngini itirmir. Bumikobakteriyaların mühüməlamətlərindən sayılır.Amilikulturalaşdırmaq məqsədilə qliserinli ƏPA və ƏPB, kartofluağar, yumurtalı-nişastalı və sintetikzülalsız mühitlərdən istifadə edilir. • Kulturaləng inkişafetməklə, qidamühitlərində mikobakteriyanın insannövü 20-30 gün, öküznövü – 20-60 gün, quşnövü- 11-15 günmüddətində xarakterikboyverir. • Vərəm törədicilərinin ayrı-ayrı növləri, patogenlikxüsusiyyətlərinə görə müxtəliflik təşkil edir. • Belə ki, amilininsannövünə ( M.tuberculosis) dahaçoxinsanlarhəssaslıq göstərməklə, donuz, pişik, it, qaramal, xəz dərili heyvanlardabunövə həssaslıq göstərirlər.Quşlarisə bunövə həssas deyildir (popuqaylardanbaşqa). • Vərəm törədicilərini kulturalaşdırmaq üçünelektiv (seçici) qidamühitlərindən istifadə etmək məqsədə uyğundur.
Praktikadadiaqnostikaməqsədilə Petranyanimühitidahaçoxistifadə edilir. • Levenşteyn – Yensen, Helberqvə mayeliŞkolnikovmühitlərindən də istifadə etmək məqsədyönlüdür. • Vərəm törədicilərini kulturalaşdırmaq məqsədilə optimaltemperatur 37oS, optimalpH 7,0-7. 2 hesabedilir.( Nümunə adətən termostatda 3 ayadək saxlanılır). • M.bovis-ə xasPetranyanimühitində yaşılımtıl kaloniyainkişafedir. • Mayeliqidamühitlərində isə, mühitinsəthini taməhatə etməyən qalın, bəzən nazik, pərdə əmələ gəlir. • Mikobakteriyaların başqanövlərindən fərqli olaraqM.aviumaxasPetranyanimühitində qızılı rəngdə kaloniyalarəmələ gəlməklə dahatezboyverir. • Bərk qidamühitlərində M.avium-nəmli və selikliərpə bənzər bozumtulağyaxudsarı rəngli kaloniyalarəmələ gətirir. • M.tuberkulosis (insannövü) isə Petranyanimühitində boz-sarımtıl qurukaloniyaəmələ gətirir. • Törədicinin öküznövünə bütünkənd təsərrüfatı heyvanları və vəhşi heyvanlar, xəzdərili heyvanlarvə insanlar, həssas olmaqla, bunövə quşlarqeyri-həssasdırlar. • Törədicinin quşnövünə quşlar, donuzvə təsadüfi hallardaçütdırnaqlı heyvanlarvə insanlarhəssaslıq göstərərək yoluxurlar. • Vərəm törədicisinin növlərinin təfriqi ( biolojisınaq əsasında)
Vərəm çöpləri biokimyəvi cəhətdən fəaldır. • Qələvi və turşmühitlərdə amilproteolitikfermentlər hasiledir. • Mühitdə qliserini, alkoqolu, birsıra şəkərləri, fosfatları, lesitini. Karbamidi, zeytunvə gənəgərçək yağını parçalayır. • Vərəm törədicisi ekzotoksinhasiletmir, lakinbakteriyahüceyrəsi parçalandıqda, yüksək toksikitəsirə malikolanmaddələr ayrılır.Bufaktordanvərəmin diaqnostikasında allergenkimiistifadə edilir. • Vərəm törədicisini vazelinyağı ilə birgə qaynatdıqda yüksək toksikimaddə alınır ki, bununda 0. 001 mqdozası hinddonuzunuöldürür. • Davamlılığı.Bakteriyahüceyrəsində lipidlərin yüksək konsentrasiyadamövcudluğu, hüceyrə qılafı üzərində yağlı mumlumaddənin olması amilinxaricimühitamillərinin təsirinə davamlılığını təmin edir. • Çaysularında törədici 5 ay, torpaqda 1-2 il, nəçisdə və otlaqda 1 il, ətdə 1 ilədək yaşamaqabiliyyətini saxlayır. • Amilqızdırma zamanı süddə 65oS temperaturda 30 dəqiqə, 70oS temperaturda 10 dəqiqə, qaynatmazamanı isə 3-5 dəqiqə müddətində məhv olur. • Dezinfeksiyaedicimaddələrdən 3%-li formaldehidməhlulu (1 saatfasilə ilə); 10%-li birxlorluyodməhlulu, 5%-li fəal xlorən yaxşı dezinfeksiyaedicitəsirə malikolanmaddələrdən sayılır. • 3-5%-li xloraminməhlulu 4-5 saat. 10%-li yodməhlulu 3 saat, 5%-li xlorluəhəng məhlulu amili 6 saatmüddətində məhv edir. • Bundanbaşqa 8%-li fonosmolinemulsiyası, 1%-li liqlutar-aldehidiməhlulu güclütəsirə malikolandezinfeksiyaedicimaddələr hesabedilir. • Patogenmikobakteriyaların süddə və yağda 10 ayadək, dondurulmuşətdə 1 ilədək, yumşaqpendirdə 19 ayadək, bərk pendirdə isə 8 aydançoxmüddətdə sağqalması, epidemiolocibaxımdan diqqət mərkəzində olmalıdır.
Epizootolojiməlumatlar.Vərəmə birçoxnövevheyvanları və vəhşi heyvanlar. Xəsdərili heyvanlarvə quşlar, ocümlədən insanlarhəssasdırlar (55 növdən çoxheyvanvə 25 növdək quş). • Xəstəlik əsasən qaramal, donuz, xəzdərili heyvanvə toyuqlararasında qeydə alınmaqla, bəzən – keçilər, it, ördək və qazlar, təsadüfi hallardaisə qoyun, atvə pişiklər də xəstəliyə tutulurlar. • Təbii olaraqinsanlardaxəstəliyə həssaslıq yüksəkdir.Xəstəlik törədicisinin əsas mənbəyi- xəstə heyvanlardır ki, bunlardamikrobakteriyaları süd, sidik, kal, bəlğəm və bəzən spermavaitəsi ilə xaricimühitə yayırlar. • Xəstəlik törədicisinin keçiricifaktorlarına yem, su, peyin, döşəmə və s. daxildir. • Xəstəliyə həssas heyvanlardayoluxma, alimentaryaxudaerogenyollahəyata keçir. • Körpələrin yoluxması üçünvacibmənbə, törədici ilə sırayətlənmiş südhesabedilir. • Körpə fərdlərdə alimentar, yaşlılarda isə aerogenyoluxmaüstünlüktəşkil edir. • Buzovlardaxəstəliyə anabətnində yoluxmamüşahidə edilmişdir. Xəstə insanlartərəfindən heyvanların yoluxması halı damümkündür. Vərəmin öküznövüilə çirklənmiş südvə südməhsullarından istifadə edən zamaninsanlardayoluxmabaşverə bilir. • Vərəmlə xəstə inəkdən əldə olunmuşsüdnümunəsinin 1ml-də 5 milyonadək mikobakteriyaolabilir. • Qaramaldaağciyərlərin zədələnməsi nəticəsində, xəstəlik törədicilərinin yayıldığı əsas yol. amilinbəlğəm vasitəsilə xaricimühitə atılmasıdır.Belə olduqdayem, su (sumənbələri), torpaq, otlaqsahəsi, peyinvə digər obyektlər mikobakteriyalarlaçirklənir, nəticədə isə yem, su, torpaq, peyinvə s. xəstəlik törədicisinin keçiricifaktorurolunuoynayır.
Otlaqərazilərdə yoluxmanadirhallardamüşahidə olunur. Bupatogenamilə günəş şüasının öldürücütəsiri ilə əlaqədardır. • Xəstəliyin başverməsində, heyvanların antisanitaryiaşəraitində saxlanması və sıx yerləşdirmə mühümrolamalikdir. • Vərəm xəstəliyinin başverməsində heyvanların mənsub olduğunövünvə cinsinmühüməhəmiyyəti vardır.Bəzi cinsheyvanlarvərəmə dahaçoxhəssas, bəziləri isə davamlıdırlar. • Patogenez. Aerogenvə yaalimentaryollaorqanizmə daxilolmuşvirulentlimikobakteriyalarağciyər, bağırsaq yaxuddigər orqanlardaittihabprosesitörədir, hüceyrə proliferasiyası və eksudasiyası formalaşır.Bununlabərabər orqanlarvə regionarlimfadüyünləri zədələnir.Eynizamandailtihabocaqlarında kapilyarqandamarları dazədələnir.Patogenmikobakteriyaların virulentliyivə orqanizminrezistentliyindən asılı olaraq. Vərəm ağır və yüngülformalardagedir. • Orqanizminrezistentliyiaşağı olduqda, vərəmin ilkinagentikapsulaiçərisinə alınmır və amilburadansağlamtoxumalarasırayət edərək, yenixırda düyünlərin (tuberkula) əmələ gəlməsinə səbəb olur. • Bəzi hallardaxırda tuberkulalarbir-biriilə birləşərək irivərəm fokusları əmələ gətirir. • Patolojiprosesdərinləşdikcə ağciyərdə kavernalaryaranır, amilqanavə limfasisteminə keçir (bakteremiya), nəticədə xəstəliyin yayılmış forması meydanaçıxır. • Xəstəliyin yayılmış forması zamanı ölümbaşverir.
Ölümün baş verməsinə səbəb ağ ciyər və digər orqanların ciddi patologiyaya uğraması ilə əlaqədar olaraq, orqanizmdlə qaz mübadiləsinin pozulması, eritropoyezin zəifləməsidir. • Yayılmış formazamanı bağırsaqların iltihabı ilə əlaqədar olaraqsorulmaprosesipozulurvə kəskin arıqlama başverir. • Rezistentliyiyüksək orqanizmdə vərəm törədicisi, epitelivə qiqanthüceyrələri ilə əhatə olunur, hüceyrələr arasına eksudatvə fibrinkütləsi toplanır, buisə qranulemanı törədir və kapsulaiçərisinə alınır. • Qranulemaqandamarlarına malikolmadığına görə, buraqidaelementləri daxilolmurvə nəticədə toxumahüceyrələri məhv olurvə amilintoksikitəsirindən əhəng duzları olanşorvarı kütlə yaranır.Belə kütlə içərisində vərəm törədiciləri yaməhv olur, yaxuduzunmüddət sağqalaraq, orqanizminrezistentliyizəiflədikdə fəallaşaraq, xəstəliyin əmələ gəlməsinə səbəb olur. • Gedişivə klinikiəlamətləri.Xəstəliyin inkubasiyadövrü 2 həftədən 6 həftəyədək davamedir, bundansonraisə Tuberkulinə müsbət reaksiyaformalaşır. • Insanlardaisə inkubasiyadövrü 3-12 həftə davamedir. • Bumüddət ərzində heyvanlarvə insanlartamamilə sağlamgörünürlər.Xəstəliyə xasolanklinikiəlamətlər.Xəstəliyin uzunmüddət gedişindən sonrameydanaçıxır.Vərəmin açıq və qapalı formaları mövcuddur. • Açıq (fəal) vərəm zamanı mikobakteriyalarxəstədən süd, bəlğəm, nəçis vasitəsilə ifrazolunur. Xəstəliyin qapalı (latent) forması zamanı isə xəstəliyin törədicisi xaricimühitə atılmır. • Patolojiprosesinorqanizmdə lokalizasiyayerindən asılı olaraq. Xəstəliyin ağciyər, bağırsaq, yelin, genital, serozörtüklərin vərəmi və yayılmış vərəm formaları mövcuddur.
Iribuynuzluheyvanlarda, vərəm əsasən latentformadagedir. Xəstələrdə təngnəfəslik, öskürək, iştahanın zəifləməsi, bədən temperaturununyüksəlməsi (40oS-dək), görünən selikqişaların solğunlaşması qeydə alınır. Ağciyərlərin auskultasiyası zamanı xırıltılı səslər eşidilir. Bağırsaqların zədələnməsi nəticəsində əvvəlcə fasilə ilə sonraisə daimaolaraqishalmüşahidə olunur. Xəstələrdə dəri elastikliyiitir, heyvanhəddən artıq arıqlayır. • Yelininvərəmi zamanı, yelinətrafı limfadüyünləri zədələnir.Yelininarxahissəsi böyüyür. Əllə palpasiyaetdikdə bərk və ağrılı olur. • Südvə qanşorvarikütlə ilə qarışıq olur. • Cinsiyyət orqanlarının zədələlənməsi zamanı, boğazheyvanlardabalasalmavə qısırlıq, ekrək fərdlərdə isə orxitmüşahidə edilir. • Vərəmin yayılmış forması zamanı bütünsəthi yaxudbirçoxsəthi limfadüyünləri böyüyürvə ağrılı olur. • Donuzlardavərəm əksərən simptomsuzkeçir. Patolojiprosesinağır getməsi ilə əlaqədar olaraq. Səthi limfadüyünləri, xüsusilə də çənəaltı, boyunlimfadüyünlərində abseslərin əmələ gəlməsi diqqəti cəlb edir. • Ağciyərlərin zədələnməsi zamanı xəstələrdə tənəffüsün çətinləşməsi, öskürək, bağırsaqların patologiyayauğraması nəticəsində isə ishalmüşahidə edilir. • Atlardavə qoyunlarda(keçilərdə) xəstəlik təsadüfi hallardaqeydə alınmaqla, vərəm simptomsuzkeçir. • Xəstələrdə ağciyər və bağırsaqların zədələnməsi zamanı öskürək, tənginəfəslik, diareyaxarakterikolaraqmeydanaçıxır. • Quşlardavərəm (dahaçoxtyouqlarhəssasdır) yalnız yayılmış infeksiyafomrasında özünübiruzə vermir. Xəstəliyə tutulmuşquşlardapipiyinsolğunlaşması, yumurtaməhsuldarlığının aşağı düşməsi, döşəzələlərinin atrofiyası müşahidə edilir. • Bağırsaqların zədələnməsi nəticəsində ishal, qusmavə kəskin arıqlama meydanaçıxır. • Xəzdərili heyvanlardavərəm zamanı əsasən bağırsaqların, bəzi hallardaisə ağciyərlərin zədələnməsi ilə əlaəqədar olanəlamətlər meydanaçıxırv ə birqaydaolaraqxəstəliyə körpələr tutulurlar.
Insanlarxəstəliyə yüksək həssaslıq göstərirlər.Xəstəliyə qadınlara nisbətən kişilər dahaçoxtutulurlar. • Insanlardaxəstəliyin başverməsində, aşağı səviyyəli sosial-iqtisadihəyat tərzi, sanitariyamədənyiyətinin zəif olması, lazımi səviyyədə tibbixidmətin göstərilməməsi başlıca amillərdən hesabedilir. • Adətən vərəmlə 3 yaşınadək olanuşaqlardahaçoxxəstələnirlər. • Lakin 60 yaşvə ondanböyükyaşhəddində olaninsanlardaxəstəliyə tutulurlar. • Zoonozvərəmə kənd əhalisi arasında dahaçoxtəsadüf edilirki, budaprofessionalxarakterdaşıyır.(Heyvandarlıq və quşluluqlaməşğul olaninsanlar…) • Insanlardailkinvərəm zamanı əksər xəstələrdə ( 90%-dən çox) spesifikpnevmoniyaocaqları meydanagəlir ki, buzamandamikobakteriyalartənəffüs yoluilə xaricə ifrazolunur. Yayılmış vərəm zamanı amilbağırsaqların zədələnməsilə əlaqədar nəcis, sidik-cinsiyyət orqanları, göz, ağız boşluğununselikqişaları, dəri vasitəsilə xaricimühitə yayılır. • Sümük-oynaqvərəmi zamanı isə mikobakteriyalarxaricimühitə yayılmır. • Insanlardaağciyər vərəmi zamanı əsas simptomlar, qızdırma, öskürək (quruyaxudyüngülbəlğəm ayrılmaqla), qanlı bəlgəm, tənginəfəslik olaraqqeydə alınır. • Patoloji-anatomikdəyişikliklər.Xəstəlik zamanı əsas patoloji-anatomikdəyişikliklər, gövşəyən heyvanlardalimfadüyünlərində, ağciyər, qaraciyər, südvəzifələrində, quşlardaisə buproses – qaraciyər, dalaqvə bağırsaqlarda dahaxarakterikolaraqnəzərə çarpır.Donuzlardapatolojiprosesəsasən limfadüyünlərində lokalizasiyaedir. Vərəm zamanı ağciyərin patologiyası nəticəsində, parenximalardamüxtəlif böyüklükdə tuberkulalarmüşahidə edilir. Xaricdən qalın birləşdirici toxumaqatı ilə əhatə olunmuş, tuberkulaların daxilində şorabənzər, kazeozlunekrotikkütlə diqqəti cəlb edir. Formalaşantuberkulalareynizamandaqaraciyər, dalaqvə sümüklərdə də görünür. • Müayinə zamanı qarın və döşboşluğununserozqişasında xırda, səpələnmiş və küllimiqdardatuberkulalarnəzərə çarpır ki, budavərəmin milyarvə yamirvarifomrası adlanır.
Bağırsaq sistemində patolojidəyişikliklər Peyyerdüyünləri və solitarfollikulalardalokalizasiyaedir. Bununlaəlaqədar prosesə tutulmuşbağırsaq şöbəsində yaralarformalaşır. • Xəstəlik nəticəsində ağciyərdə prosesə tutulmuşsahələrdə kataraliltihab, limfadüyünlərində isə hiperplaziyaxarakterikdir. • Yelində hematogenmetastazın nəticəsi olaraqmilyar, submilyarvə irihəcmli vərəm ocaqları müşahidə edilir. Xəstələrdə südvəzilərinin parenximası kazeozluolur. • Südyollarında vərəm düyünlərinə rastgəlinir, onların divarı qalınlaşmaqla, südəlyənində irinli-nekrotikkütlə müşahidə olunur. • Kazeozluvə qabarçıqlı mastit, vərəmə tutumluşkeçilərdə, mezenteriallimfadüyünlərinin iltihabauğraması isə daycalardaözünübiruzə verir. • Vərəmlə xəstə atlardaisə əsas patologyiaağciyərdə formalaşır. • Patoloji- anatomikbaxımdan, vərəmlə xəstə iribuynuzluheyvanlarda, limfadüyünləri – 100%, ağciyərlər – 99%, qaraciyər – 8%, dalaq – 5%, yelin – 3%, bağırsaq isə 1% zədələnməyə məruz qalır. • Əksər xəstə insanlarda ( 90%-dən çox) ilkinvərəm zamanı, spesifikpnevmonyiaocaqları formalaşır. • Diaqnoz. Vərəmə diaqnoz, epizootolocigöstəricilərin analizinə əsaslanarq, klinikiəlamətlər, allergiyasınağı, patolojianatomiki, histoloci, bakteriolocivə biolojitədqiqatların nəticələrinə əsasən qoyulur.
Patolojimaterial. Patolojimaterialbakteriolocitədqiqat məqsədilə, heyvandiriikən (burunaxıntısı, bəlğəm, süd, xüsusilə yelinətrafı limfadüyünlərinin döyüməsi zamanı, nəcis və bəzən sidik) və öldükdən sonra(zədələnmiş orqanvə toxumalardannümunə, quşçəmdəyi bütövlükdə) təzə olaraqlaboratoriyayagöndərilir.Patolojimaterialı götürən zaman, aseptikaqaydalarına, şəxsi profilaktikayavə təhlükəsizlik texnikasına ciddiriayət etmək vacibdir. • Götürülmüşpatolojinümunənin laboratoriyayagöndərilməsinə şərait yoxdursa, nümunə 30-40%-li qliserinməhlulunda, yaxuddondurulmaqlakonservləşdirilməlidir. Tədqiqatın nəticəsinin etibarlığında bununböyükəhəmiyəti vardır.Histolocimüayinə məqsədilə götürülmüşnümunə 10%-li formalinməhlulunda (10 ml 40%-li formalin + 90 mlsu) nümunə və konservant 1:10 nisbətində yerləşdirilməlidir. • Laboratoriyayaqəbul edilmişnümunələr xüsusimetodlardanistifadə olunmaqlaemaledilirvə işlənir. • Zədələnmiş toxumaxırda hissələrə doğranaraq 1:4 nisbətində sulfatturşusu ( H2SO4) ilə qarışdırılır və 2 qatmarladankeçirilərək filtrasiyaolunur, sentrafuqadankeçirilir, çötüntüayrılaraq fiziolociməhlulla qarışdırılır və yenidən sentrafuqadankeçirilir. Buqaydailə nümunə 2-3 dəfə yuyulur. Sonrayuyulmuşçöküntüqidamühitlərinə əkilir, həmçinin yaxmahazırlanır. • Süd – ( 150 ml) 3000 dövr/dəqiqə 20-30 dəqiqə müddətində setrafuqadankeçirilir. Çöküntü 6%-li sulfatturşusuməhlulu ilə emaledilir, fiziolociməhlulla yuyulurvə sentrafuqalaşdırılır. Ayrılmış çöküntütədqiq olunur. • Nəcis – 50 qramgötürülürvə 18%-li natriumqələvisi məhluluilə qarışdırılır. Tənzifdən süzülərək, sentrafuqadankeçirilirvə çöküntümüayinə edilir. • Yağ- 2-4 qramgötürülürvə sterilmüxbər şüşəsinə qoyulur, üzərinə istisutökülür, rezinprobkailə bağlanır, 5-10 dəqiqə çalxalayaraq, sonraştativə qoyulur, sərin yerdə yerləşdirilir. Yağvə vaxtdonsa, ehtiyatlaprobkaaçılır, məhlul setrafuqadankeçirilir. Müayinə süddə olduğukimiaparılır. • Laboratoriyayaqəbul edilmişpatolojinümunə müvafiqolaraqBakterioskopiki(işıq və lyumenesentmikroskopiya), Bakterioloci (süniqidamühitlərində kulturalaşdırma), bioloji (Hinddonuzu, adadovşanı və toyuqlarüzərində biolojisınaq) və Histolocimetodlarvasitəsilə analizolunur.
Mikroskopiya. Vərəm törədicisi turşu-spirt-gələvi təsirinə davamlı bakteriyalarqrupunaaiddirki, budahüceyrə səthində (onungilafında) stearinturşusuvə digər mumabənzər maddələrin olması ilə əlaqədardır.Bumaddələr mikrobhüceyrəsinə hidrofobluqverirki, belə olduqdamikrobhüceyrəsi suyuvə boyaməhlullarını, turşu, gələvini özündən kənar etmək xüsusiyyətinə malikolur. Bununlaəlaqədar olaraqvərəm bakteriyaları (və paratuberkulyozbakteriyası) boyaməhllularını çətin qəbul edir. Onagörə də buqrupbakteriyaları xüsusimetodlaboyamaqməqsədəuyğun hesabedilirki, bunların sırasında dadahaçoxyayılan, istifadə olunanmetodTsil-Nilsenmetodudur. Bumetodlaboyamadansonramikobakteriyalarcəhrayı-qırmızı rəngdə, qramüsuluilə boyamazamanı isə Qram-müsbət boyanır (sitoplazmadabənövşəyi-göy rəngdə turşuyadavamsız Muxdənələri müşahidə olunur). • Morfologiyasına görə vərəm törədicisi çöpəbənzər formayamalikolub, uzunu 1,5-5,0 mkm, diametri 0,5 mkm-dir. M.tuberculosis-qalın, azcaəyilmiş çöplərdir. • M.bovis-qısa və yoğun, M.avium- digər növlərdən kiçikolmaqla, polimorfizmxüsusiyyətinə malikdir. • Mikobakteriyalarhərəkətsizdir, sporvə kapsulaəmələ gətirmir. • Tədqiq olunanmaterialdanhazırlanmış yaxmalarda, amiltək-tək və çoxdaböyükolmayantopaşəklində yerləşir.Kulturalardanhazırlanmış yaxmadauzunsapşəkilli formalararəst gəlinir.
Kulturalaşdırma və kulturalxüsusiyyətlər.Qabaqcadantədqiq ediləcək patolojimaterialişlənir və sonraElektiv (seçici) qidamühitlərinə: -yumurtalınişastalı, kartoflu-qliserinlivə mühitdə kənar mikroorqanizmlərin inkişafını dayandıran boyaəlavə edilmişqidamühitlərinə əkilir. • Diaqnostiklaboratortəcrübəsində Petranyanimühitigenişistifadə olunur. (Baxtörədicinin kulturalxüsusiyyətlərinə!) • M.tuberculosis-qliserinlibulyonda, qidamühitininsəthində qalın, qırçınlı- qat-qatməxbər şüşəsinin divarını təmamilə əhatə edən həlqavari pərdə əmələ gətirir. • Bərk qidamühitində əmələ gələn kaloniyalarqurusacaqlı və yaqırışlı olmaqla, güyünformalı, filsümüyürəngində olur. • Petranyaniqidamühitində formalaşankaloniyalarbozumtul-sarı rəngdə olur. • M.boris- Petranyanimühitində yaşımtıl kaloniyaəmələ gətirir.Mayelimühitdə nazikpərdə əmələ gəlməklə, torabənzər olurvə qidamühitininsəthini taməhatə etmir. Bərk qidamühitində isə formalaşankaloniyalarquru, xırda, dənəvərvari, bozumtul-ağrəngdə olur. • M.avium-mayelimühitdə əvvəlcə quru, sonramühitinbütünsəthini əhatə edən seliklipərdə əmələ gətirir. • AmilBərk qidamühitində isə nəmli və selikliərp əmələ gətirir.Kaloniyalarbozumtul-ağyaxudsarı rəngdə olmaqla, düyməyəbənzər formanı, bəzən vulkanabənzər yüksəkliyi xatırladır. • Petranyanimühitində qızılı kaloniyalaoformalaşır.M.aviumdigər növmikrobakteriyalarlamüqayisədə dahatezboyverir. • Yağın, südünvə suyunmüayinəsi zamanı, saprofitturşuyadavamlı mikobakteriyaların (M.phleivə s.) qidamühitlərində, patogenmikobakteriyalarlamüqayisədə dahatez (4-7 günərzində) boyverdiyininəzərdə saxlamaqlazımdır.
Ayrılmış zəif verilentli, vərəm mikobakteriyalarının kulturasını, saprofitturşuyadavamlı mikobakteriyalardantəfrig etmək məqsədilə 3 (üç) testdən istifadə edilir. • 1.Katalaza fəallığının təyini. • 2.Formamidaza fəallığının təyini. • 3.Dərman maddələrinə davamlılığının təyini. • (streptomisin, Ftivazid, PAST-paraaminsalisilturşusuvə s.) • Mikobakteriyaların ayrı-ayrı növlərini differensiasiya məqsədilə, hind donuzları, ada dovşanı, toyuqlar üzərində bioloji sınaq qoyulur. Buməqsədlə təcrübə heyvanları qabaqcadanallergikmetodla (tuberkulinizasiya), spontanvərəmə görə yoxlanmalıdır.Yoluxdurmaməqsədilə patolojimaterialdanəldə olunmuşkulturadanistifadə olunur. • Hazırlanmış mikrobemulyası hinddonuzlarına qaşıq nahiyyəsinə adadovşanına isə venadaxilinə 1-2 mldozadayeridilir. • Hinddonuzunda 2-3 həftə keçmişinyeksiyanahiyyəsində şişkinlik (bərkimə) formalaşmaqla, eynizamandaregionarlimfadüyünləri böyüyür. Həmin hinddonuzlarına 2-3 həftə keçmişdərialtı tuberkulininyeksiyaedilirvə buzamangenişyayılmış prosesnəticəsində heyvanlarölür. YoluxmuşAdadovşanları isə septikiprosesnəticəsində spesifiktuberkulalarəmələ gəlmədən tezbirzamandaölür. Ölmüşheyvanlaryarılaraq, bakteriolocianalizaparılır.Tipiktuberkulalardanyaxmahazırlanır və qidamühitlərinə əkilir.Vərəmin serolociüsulladiaqnostikasında KBR, DiffuzPresipitasiyareaksiyası və AR tətbiq edilsədə, bureaksiyalardanistifadə olunması oqədər də məqsədəuyğun sayılmır. Onagörə ki, xəstələrin aşkaredilməsində bureaksiyaların rolu70-80%-ə bərabərdir. • Vərəmlə xəstə heyvanlardatipikklinikiəlamətlər, yoluxmamomentindən birneçə ay, hətta 1 ilkeçmişmeydanaçıxır. Onagörədə heyvandiriikən əsas diaqnostikametodu, allergiyamüayinəsi (dəridaxili, tuberkulinlə venadixilisınaq və oftalmosınaq) hesabedilirki, budaaltturberkulin, həmçinin məməlilər və quşlarüçüntəmizlənmiş quruTuberkulinvasitəsilə həyata keçirilir.
Dəriarasısına-Qaramal, camış, zebu, marallardaboyununortanahiyyəsində; törədici-buğalarda və keçidə quyruqaltı büküşdə, qoyun, itvə meymunlardabudunyaxudqolundaxilisəthində, donuzlardaqulağın arxasəthində, xəzdərili heyvanlardagözünüstqapağında, toyuqlardasaqqalda, ördəklərə altçənənin tüksüzyerindən, hindquşlarına boyunqırışından həyata keçirilir. (Tuberkulinyeridilir). • Vərəmə görə sağlamtəsərrüfatlarda tuberkulinlə spesifikvə qeyrispesifikreaksiyaların differensasiyası məqsədilə, simmultanalergiksınaq işlədilir.Buməqsədlə qurutəmizlənmiş tuberkulinvə atipikmikobakteriyalardanhazırlanmış kompleksallergen (KAM) tətbiq olunur. • Tuberkulinvə KAM heyvanlara (məməlilərə hər birindən 2 ml) və quşlara (hər birindən 1 ml) müxtəlif tərəflərdən yeridilir. • Reaksiyanın oxunmamüddəti və qaydası dəriarası Tuberkulinizasiyadaolduğukimidir. • Təcrübələr göstərmişdir ki, allergiyasınaqları zamanı, bəzi hallardaqeyri-spesifikreaksiyalaryaranır. • Bunları nəzərə alaraq, vərəmə diaqnozqoyduqda, yalnız allergiyasınağından deyil, həmçinin kompleksdiaqnostikaüsullarından istifadə etmək məqsədə uyğundur. • Hazırda vərəmin allergiküsulladiaqnostikasında oftalmosınaq və dəriarası sınaq tətbiq olunur. • Tuberkulin, dəriarası sınaq zamanı bütünməməlilərə birdəfəlik 0,2 mldozada; meymun, xəzdərili heyvanlarvə quşlaraisə 0,1 mldozadayeridilir.
Təfrigi diaqnoz. Bakteriolocimüayinənin nəticəsinə əsaslanaraq, xəstəliyi Psevdotuberkulyozdantəfriq etmək lazımdır. • Müalicə.Vərəmlə xəstə heyvanlarmüalicə edilmir. Xəstələr öldürülürvə zərərsizləşdirilir. • Xəzdərili heyvanların vərəmi zamanı isə müalicə aparılır.Buməqsədlə, hər kqcanlı kütləyə 10 mqrdozada, 2-3 aymüddətində Tubazidyemə qatılaraq heyvanlaraverilir. Vərəmin müalicəsində streptomisin, ftivazid, PAST (Paraaminsalisilturşusu) və s.effektlipreparatlarhesabedilir. • Immunitet. Vərəmzamanıyarananimmunitetqeyri-sterildir. • Qeyri-steril immunitetmikobakteriyalarınorqanizmdənkənaredilməsimərhələsinədəkdavamedir. VərəmdəFaqositoznatamamxarakterəmalikolmaqla, Faqositlərtərəfindənudulmuş (tutulmuş) mikobakteriyalarməhvolmur. Vərəmdəkomplementbirləşdiriciantitellərvəaqqulitininlər, orqanizmin immun müdafiəsindəmühümroloynayır. • XəstələrdəvərəmProsesinininkişafı, Mərkəzi-Sinirsistemininqıcıqlanmasınasəbəbolur. • Onagörədəvərəmtörədicisinəorqanizminhəssalığıspesifikolaraqyüksəlirvəbununnəticəsindəallergiya, mikobakteriyalarınorqanizmədaxilolmasındanbirneçəhəftəsonrabaşverir. Vərəminspesifikprofilaktikasıməqsədiləhazırlanmış BSC vaksini, yüksəkimmunoqenlikxüsusiyyətinəmalikolmaqlatibbdəmüvəffəqiyyətləişlədilir. • Baytarlıqdabuvaksindənistifadəedilmir. Onagörəki, immunizasiyaedilmişheyvanlardauzunmüddətallergikvəziyyətmüşahidəedilirvəbeləheyvanlarıallergiyalıxəstəheyvanlardanfərqləndirməkqeyri-mümkünolur.
Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Təsərrüfatlarınvəfermalarınxəstəlikdənqorunmasıməqsədilə, heyvanlarınyerdəyişməsinə, qruplaşdırılmasınavəeləcədəheyvandarlıqməhsullarınınpaylanmasınaDövlətBaytarlıqxidməticiddinəzarətetməlidir. • Təsərrüfatayenigətirilmişheyvanlar 1 aymüddətindəProfilaktikkarantindəsaxlanılmalı, vərəməgörəallergiyasınağıiləyoxlanılmalıdır. • Vərəmləxəstəinsanların (işçilərin) heyvanlaraxidmətgöstərilməsinəyolverilməməlidir. Vərəməgörəsağlamtəsərrüfatlardavəyaşayışməntəqələrindəhərilklinikimüayinəaparılmalıvəplanauyğunolaraqiribuynuzluheyvanlardaildəikidəfə (yazdavəpayızda) tuberkulinizasiyasınağıqoyulmalıdır. • Ikiaylıqdanetibarənisəbuzovlar, donuzqruplarıvəquşlardaildə 1 dəfəmüayinəaparılmalıdır. • Atların, uzunqulaq, qoyunvəkeçilərinmüayinəsiEpizootolocigöstəricilərəəsasənaparılır. • Aparılanmüayinələrnəticəsindəvərəmləxəstəheyvanqeydəalınantəsərrüfat, qeyri-sağlamelanedilirvəkompleksməhdudlaşmatədbirlərihəyatakeçirilir. • Bununlaeynivaxtdasağlamlaşdırmatədbirləriplanıhazırlanaraqtəsdiqolunur. • Vərəməgörəqeyri-sağlamtəsərrüfatda, tuberkulinsınağınamənfireaksiyavermiş, qaramaldanalınanbalalarizolyasiyaedilir, 2 aylıqdanetibarəntuberkulinizasiyasınağımüsbətnəticəverənlərikökəldirvəkəsiməverirlər. • Mənfinəticəverənləriisə 35-40 günlükfasiləilə 2 dəfəyoxlayır, 3 aydansonraisəhəminheyvanlaryenidənvərəməgörəmüayinəedilir. • Vərəməgörəqeyri-sağlamquşçuluqvədonuzçuluqtəsərrüfatlarında, xəstəquşlarvədonuzlarkəsiməgöndərilir. Digərləriisə 35-40 günlükfasiləiləmüayinəedilir. Sağlamquşlaryumurtadankəsildikdənsonrakəsiməgöndərilir. Alınmışyumurtaçörək-bulkaməmulatlarınınbişirilməsindəistifadəolunur. • Profilaktikaməqsədiləsistematikolaraqdezinseksiyavəderatizasiyatədbirlərihəyatakeçirilməlidir.
Xəstəlikdövründəcaridezinfeksiyanınaparılmasıolduqcavacibdir. Bununüçün 3%-linatriumgələvisi, 3%-liformaldehid, 5%-lixlorluəhəng, 2%-limetafos, 10%-libirxloluyodməhlulundanistifadəetməkməqsədəuyğundur. • TəbabətdəvərəməqarşımübarizədəProfilaktikməqsədilə, ümumDövlətvəxüsusi-tibbitədbirlərininhəyatakeçirilməsibaşlıcavəzifədir. • Ilknövbədəyaşayışşəraitininyaxşılaşdırılması, əməkşəraitininsağlamlışdırılması, vərəmləxəstələrintəcridolunmuşmənzildəyerləşdirilməsi, şəhərlərinvəeləcədədigəryaşayışmassivlərininyaşıllaşdırılmasıqarşıyaqoyulmalıdır. • Dahasonraixtisaslaşdırılmışvərəməleyhidispanserlərinrəhbərliyivəiştirakıiləmüalicə-profilaktikavəsanitar-epidemiolocitədbirlər, planauyğunolaraqhəyatakeçirilməlidir. Şəhərvəkəndlərdəəhaliarasındaildəikidəfə, flyoqrafiyametoduiləkütləviolaraqmüayinəaparılmalıdır. • Uşaqlarda 3 (üç) aylıqdanetibarən, Tuberkulindəallergiyasınağı (Mantusınağı) qoyulmalıdır. • Mənfinəticəzamanı, sınaq 1 ildəikidəfətəkraredilir. 4 yaşadəkolanuşaqlarda, sınaqildəbirdəfəhəyatakeçirilir. • Birqaydaolaraq, tez-tezvəuzunmüddətliqrip, pnevmoniya, itirespiratorxəstəliklər, bronxitzamanı, insanlarrentgenmüayinəsindənkeçirilməlidir. • Vərəmləmübarizədə, uşaqbağcalarıvəuşaqevlərində, internat-məktəblərdə, uşaq-sağlamlıqmərkəzlərindəvə s. çalışan-fəaliyyətgöstərənşəxslərinildə 1-2 dəfəmüayinəolunmasımühüməhəmiyyətkəsbedirvəolduqcavacibdir. • VərəminProfilaktikasıməqsədilə, Sanitar-Epidemiyaəleyhireciməciddiriayətolunması, başlıcavəzifədir. • Orqinazminqeyrihəssaslığınınyüksəksəviyyədətəminolunmasında, əhalininkütləviolaraqdiri BSC vaksiniiləspesifikimmunizasiyasıböyükrolamalikdir. Vərəməqarşıyenidoğulmuşkörpələr 5-7-ci günündəbirdəfəpeyvəndolunur. Revaksinasiya 7 (məktəbin I sinfində), 12 və 17 yaşlarında, hətta 30 yaşadəkolanfərdlərdəhəyatakeçirilir. • Revaksinasiya, Mantusınağınamənfireaksiyaverən, klinikisağlaminsanlardaaparılmalıdır.
