Samræmt könnunarpróf

1. Samræmt könnunarpróf Íslenska 26. september 2013 Stafsetning

2. Um n/nn í lýsingarorðum • Lýsingarorð sem enda á in/inn: Þar eru jafnmörg n og í greininum. Dæmi. Ég sá lítinn fugl (tvö • n: kk.et.þf. (ég sá hinn góða fugl/ég sá fuglinn minn). • Lýsingarorð sem enda á -an: alltaf eitt n: Dæmi Góðan daginn. • Spurning: Hvers vegna er eitt n í vondan en tvö í úldinn í setningunni: Rebbi át vondan, • úldinn fisk. • Svar: vondan er lýsingarorð sem endar á -an: alltaf eitt n. En úldinn er lýsingarorð sem endar • á -in/-inn og lagar sig í fjölda n-a að greininum: fiskinn minn/hinn úldna fisk. • Æfing: Ég sá svartan hund og lítinn grís.

3. Um n/nn í kvenkyns nafnorðum • Aðalregla: Kvenkynsnafnorð eru með einu n-i (þau eru leidd af sögnum): huggun (af hugga); • menntun (af mennta). • Spurning: hvers vegna er eitt n í huggun en tvö n í hygginn í setningunni: Hygginn maður • veitti henni huggun. • Svar: Orðið huggun er kvenkynsnafnorð (leitt af sögninni hugga) og því með einu n-i. En • hygginn er lýsingarorð sem endará in/inn og stendur hér í kk.et.nf. Lýsingarorð sem enda á • in/inn laga sig í fjölda n-a að greininum (hinn hyggni maður/maðurinn minn).

4. Frh. Um n/nn í kvenkyns nafnorðum • Spurning: hvenær er hyggin(n) með einu n-i og hvenær er það með tveimur n-um? • Svar: það fer eftir því í hvaða kyni, tölu og falli orðið stendur. Það lagar sig að fjölda n-a að • greininum (muna líka minn/mín-regluna).

5. Um n/nn í karlkynsnafnorðum • Karlkynsnafnorð sem enda á -inn, -ann og -unn hafa tvö n í nefnifalli og eitt í þolfalli. • Dæmi: Þórarinn horfði á heiðan himininn. • Spurning: Hvers vegna eru tvö n í Þórarinn? • Svar: Af því að orðið stendur hér í nefnifalli. • Spurning: Hvers vegna eru þrjú n í himininn? • Svar: Seinni tvö n-in sýna greininn sem hér er í kk.et.þf. (á hinn bláa himin; himininn minn). • En fyrsta n-ið tengist því að þetta karlkynsnafnorð stendur í þolfalli. • Undantekning. Sum karlkynsnöfn eru skrifuð með einu n-i í nefnifalli: Kjartan, Natan, Kjaran • og Kvaran.

6. Um hv- og kv-. • Tiltölulega fáir Íslendingar (þeir búa á Suður- og Suðausturlandi) gera greinarmun á hv- og kví • framburði. En í stafsetningu þurfa allir að greina hér á milli. • Spurnarorð byrja gjarnan á hv. • Dæmi: Hvaða bóndi kvað rímur á skemmtuninni? • Spurning: Hvers vegna er orðið kvað í setningunni hér að ofan skrifað með kv-? • Svar: Af því að orðið tengist sögninni að kveða og nafnorðinu kvæði (alls ekki um spurnarorð • að ræða). • Leggjum á minnið algeng orð sem skrifuð eru með hv: hvalur, hvammur, hvítur, hver • (goshver), hver (spurnarorð), hvaða, hvílíkur, í hvívetna.

7. Um j • Best er að muna regluna um að j er milli g eða k annars vegar og a eða u hins vegar ef j • heyrist í framburði: ánægja/ ánægju; krækja/ krækju. • Skólavefurinn | Vanda málið | Upprifjun 4 • Svo þarf að muna að j á eftir g eða k ef i fer á eftir: segi/ þegi/ kræki/ nægi. • Spurning: Hvers vegna er ekki j í segi og kræki? • Svar: Af því að i fer á eftir. • Svipuð er reglan um j á eftir ý: Skrifað er j milli ý annars vegar og a og u hins vegar ef j heyrist • í framburði: nýjan/ nýjum/ hlýjan/ hlýjum.

8. Frh. Um J • En ef i fer á eftir er ekki skrifað j: nýi/ hlýi/ skýi/ dýi. • Æfing: Dýin dúa. Ég er á nýjum buxum. Nýi bíllinn er í eigu Guðnýjar. Nýja Ísland er í Kanada. • Ég segi alltaf satt en þeir segja ekki sannleikann.

9. Um y og i • Ef u, jó, jú eða au er í skyldum orðum má búast við y, ý eða ey. Dæmi: Þynnri (skylt þunnur); • skyggja (skylt skuggi); mér sýnist (skylt sjón); flýgur (skylt fljúga); reykur (skylt rauk). • Mikilvæg regla: ef í, ei eða i finnast í skyldum orðum er skrifað einfalt i. Dæmi skína (sbr. • skein, skinum); bíða (sbr. beið, biðum); andlit (skylt líta, leit); bit (skylt bíta, beit); slit (skylt • slíta, sleit). • Dæmi: Sólin skein inn í hjólhýsið.

10. Frh. Um y og i • Spurning: hvers vegana er einfalt ei í skein og ý í hjólhýsið. • Svar: Af því að i og í finnast í orðum sem eru skyld orðinu skein. Og orðið hýsi er skylt orðinu • hús. • Mötuneytið (skylt njóta – naut) er í eystra (skylt austur) húsinu. Þeir nýta (skylt njóta) sér ytri • (skylt utar) skálann. Ég leit (skylt líta, leit) út á eyrina (skylt aur). Hann sleit (skylt slíta, slit) • snærið. Mýsnar (skylt mús) angruðu kýrnar (skylt kú). Ég lýsti (skylt ljós) upp skálann.

11. Frh. Um y og i • Mikilvæg regla: Ef ja eða jö finnst í skyldu orði (klofning) er skrifað einfalt i. • Dæmi: firði (skylt fjörður/fjarðar); kili (skylt kjölur/kjalar); hirti (skylt hjörtur/hjartar); birni • (skylt björn/bjarnar; stirna (so), tvístirni (skylt stjarna/stjörnu) Nirði (skylt Njörður/Njarðar). • Æfing: • Fleytan (skylt flaut) lá á firðinum. Fiðrið (skylt fjöður) var notað í koddann. Hirti (skylt hjörtur) • var kalt. Birnan (skylt björn) lá í leyni (skylt laun/launung).

12. Um sérhljóða á undan ng og nk • Aðalregla: Skrifum grannan sérhljóða á undan ng og nk. • Skólavefurinn | Vanda málið | Upprifjun 5 • Dæmi: langur gangur (sumir Vestfirðingar bera þetta fram með a-hljóði); svangi Mangi; langi • tangi; vettvangur, fang; hanki, banki, Ranka, söngur, löng, drengir, lengi, langatöng. • Undantekningar: kóngur, Steinka (af Steinunn) og örfá önnur orð. • Æfing: Eftir strangan vetur sem lengi var að líða fór loks að lifna yfir Manga og Möngu.

13. Samhljóðar sem heyrast illa • Orð eins og skerpt og eflt eru erfið í stafsetningu af því að framburðurinn hjálpar okkur ekki. • Þá er best að leita að skyldum orðum eins og skerpa og efla. • Fleiri dæmi: ég hef skyggnst um (skylt skyggnast); við þörfnumst þess (skylt þarfnast); ég hef • teflt illa (tefla); það skefldi yfir slóðina (skylt skefla, skafl); þetta skelfdi mig mjög (sbr. skelfa/ • skelfing) húnvetnsk stúlka (skylt vatn, sbr. Húnavatn).

14. Frh. Samhljóðar sem heyrast illa • Æfing: Það hefur rignt mikið í dag. Svo lygndi með kvöldinu. Konan lygndi aftur augunum. • Þeir sigldu til eyjarinnar og fylgdu fyrirmælum. Ég fylgdi honum til Skaftafells. Það er • einfeldni að halda þetta. Það er manngengt yfir ísinn (skylt ganga). Húsið er gegnt búðinni • (skylt gagnvart). Sálmar eru sungnir. • Spurning: Hvort segið þið „með annarri stelpu“ eða „með annari stelpu“?

15. Stór og lítill stafur. • Aðalatriðið er að greina á milli lýsingarorða eins og reykvískur og nafnorða (sérnafna) eins og • Reykjavík. Fleiri dæmi: skagfirskur (lo), Skagfirðingur; færeyskur, Færeyingur; sænskur, Svíi. • Munum að heiti yfir tungumál eru með litlum staf: sænska, íslenska o.s.frv. (-sk-reglan er • nokkuð örugg: ef -sk- er í orðinu er nokkurn veginn öruggt að það sé skrifað með litlum staf).

16. Frh. Stór og lítill stafur • Hátíðisdagar eru skrifaðir með litlum staf: hvítasunna, páskar, jól. (Undantekningar: • Jónsmessa, Þorláksmessa.) • Æfing: Ég fór með skaftfellsku stúlkunni norður á Sauðárkrók. Í sænskri bók lærði ég sitthvað • um Pólverja. Hjá Námsmatsstofnun eru samræmdu prófin samin. Sagt er að finnska sé erfitt • tungumál. Á hvítasunnu eru sungnir sálmar.