Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

1. MODUŁ SZKOLENIOWY CZĘŚĆ 1. CZYM SĄ ZAGROŻENIA PSYCHOSPOŁECZNE I JAKIE SĄ ICH SKUTKI? Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2. CO TO SĄ ZAGROŻENIA ZAWODOWE Mówiąc o „zagrożeniu” mamy na myśli każdy czynnik, który może spowodować wystąpienie szkody. Powszechnie przyjęto podział na zagrożenia fizyczne (biologiczne, biomechaniczne, chemiczne i radiologiczne) i psychospołeczne. Co stanowi kryterium tego podziału? Podział ten opiera się na sposobie oddziaływania zagrożeń na człowieka. Jeżeli oddziaływanie ma charakter bezpośredni, fizykochemiczny, to mówimy o zagrożeniach fizycznych, jeżeli natomiast oddziaływanie ma charakter psychofizjologiczny, za pośrednictwem stresu — mowa o zagrożeniach psychospołecznych. Można więc powiedzieć, że zagrożenia psychospołeczne to „stresory zawodowe” lub inaczej „źródła stresu w pracy”.

3. PSYCHOSPOŁECZNE ZAGROŻENIA ZAWODOWE, czyli STRESORY ZAWODOWE W 1984 r. Międzynarodowa Organizacja Pracy zdefiniowała zagrożenia psychospołeczne jako rodzaj interakcji zachodzącą pomiędzy treścią pracy, organizacją pracy, systemami zarządzania, warunkami a kompetencjami, potrzebami i indywidualnymi właściwościami pracownika (Rysunek 1). I N T E R A K C J A Właściwości indywidualne Organizacja pracy Treść pracy Warunki pracy Kompetencje Potrzeby JEDNOSTKA ORGANIZACJA Zarządzanie Rysunek 1. Uwarunkowania psychospołecznych zagrożeń zawodowych

4. PSYCHOSPOŁECZNE ZAGROŻENIA ZAWODOWE, czyli STRESORY ZAWODOWE Podejście Międzynarodowej Organizacji Pracy stanowi źródło najbardziej aktualnej i powszechnie akceptowanej definicji psychospołecznych zagrożeń zawodowych, według której: PSYCHOSPOŁECZNE ZAGROŻENIA ZAWODOWE to te aspekty organizacji i zarządzania w pracy, wraz z ich kontekstem społecznym i środowiskowym, które potencjalnie mogą powodować szkody psychiczne, społeczne lub fizyczne. Tak jak nie ma jednej obowiązującej definicji stresu, tak nie ma również jednego obowiązującego wykazu stresorów zawodowych. Istnieją natomiast próby porządkowania tego rodzaju zagrożeń w pewne grupy, czy też kategorie.

5. RODZAJE PSYCHOSPOŁECZNYCH ZAGROŻEŃ ZAWODOWYCH Na rysunku 2 przedstawiono najważniejsze, z punktu widzenia działań prewencyjnych, kategorie psychospołecznych zagrożeń zawodowych (Cox w wsp., 2006, 2009; PRIMA-EF, 2009). • Warunki pracy • godziny pracy, zmianowość, przerwy • charakter pracy (odpowiedzialność, izolacja, kontakt z klientem) • rodzaj umowy, zarobki • Czynniki fizyczne • hałas, brud, temperatura • Zadania • zbyt dużo, za trudne • stopień kontroli pracy • stopień zróżnicowania • presja czasu, tempo pracy • Narzędzia i technologia • ergonomia, • brak narzędzi i/lub umiejętności korzystania z nich • złożona technologia CECHY INDYWIDUALNE • Kultura i funkcjonowanie organizacji • komunikacja, • styl kierowania • cele organizacji (niejasne, niezdefiniowane) • atmosfera • Rola w organizacji • konflikt i niejednoznaczność roli • Rozwój zawodowy • możliwość awansu, szkolenia, rozwoju osobistego • Relacje interpersonalne • konflikty, zachowania wrogie, agresja • brak wsparcia PŁASZCZYZNA ZAWODOWA KONTEKST PRACY TREŚĆ PRACY PŁASZCZYZNA POZAZAWODOWA Rysunek 2. Źródła stresu w pracy

6. KONSEKWENCJE NARAŻENIA NA PSYCHOSPOŁECZNE ZAGROŻENIA ZAWODOWE Zagrożenia psychospołeczne (stresory) stanowią potencjalne źródło stresu, a stres (utrzymujący się w czasie) zazwyczaj prowadzi do szkody (uszczerbku). Szkoda, jako skutek działania zagrożeń może mieć charakter fizyczny, psychiczny i społeczny (rysunek 3). Psychospołeczne zagrożenia zawodowe FIZYCZNA zmiany w stanie zdrowia fizycznego PSYCHICZNA zmiany w funkcjach psychicznych SZKODA SPOŁECZNA zmiany zachowania i/lub relacji międzyludzkich Rysunek 3. Konsekwencje narażenia na psychospołeczne zagrożenia zawodowe Można więc powiedzieć, że skutki narażenia na psychospołeczne zagrożenia zawodowe należy rozpatrywać na trzech poziomach, na których zazwyczaj ujawnia się działanie stresu — fizjologicznym, psychologicznym i behawioralnym (w zachowaniu) (Cox i wsp., 2006, 2009; Ogińska-Bulik, 2006, 2008; Litzke, Schuh, 2007; Scot, 2010; Potocka, 2010).

7. KONSEKWENCJE FIZJOLOGICZNE Konsekwencje fizjologiczne wynikające z narażenia na psychospołeczne zagrożenia zawodowe: zmiany fizjologiczne ujawniają się pod wpływem stymulacji aktywności autonomicznego układu nerwowego i układu hormonalnego, a w konsekwencji obserwujemy zmiany funkcjonowania układu krwionośnego, oddechowego i immunologicznego. Zmiany te można analizować w oparciu o dwie skale czasowe: skutki natychmiastowe i długotrwałe (rysunek 4). SKUTKI NATYCHMIASTOWE są najczęściej krótkotrwałe i zazwyczaj odwracalne, związane ze stanem pobudzenia podczas reakcji na stres. Mogą powodować niegroźne dolegliwości, a w przypadku częstego powtarzania się same mogą przejść w stan chorobowy (np. schorzenia mięśniowo-kostne). SKUTKI DŁUGOTRWAŁE mogą obejmować stresozależne powikłania chorobowe (choroby stresozależne) i odnosić się tak samo do zdrowia psychicznego jak i fizycznego.

8. KONSEKWENCJE FIZJOLOGICZNE • KRÓTKOTRWAŁE: • symptomy mięśniowe: postawa spięta, zaciśnięte szczęki, napięte mięśnie szyi, pleców, ściągnięte mięśnie mimiczne i brwi; • symptomy oddechowe: oddech spłycony, szybki, czasami „łapanie” powietrza (hiperwentylacja); • reakcje bólowe: bóle głowy, pleców, szyi, żołądka, klatki piersiowej; • reakcje układu trawiennego: biegunka lub zaparcia, niestrawność, brak apetytu lub nadmierny apetyt; • inne objawy: nerwowe ruchy, przyśpieszone, czasami nierówne tętno, drapanie się, zaczerwienienie skóry, pocenie się, suchość w ustach, gęsta ślina, zgrzytanie zębami. • DŁUGOTRWAŁE: • powikłania dotyczące zdrowia psychicznego i zmian w mózgu: zaburzenia snu, depresja stresozależna, zespół stresu traumatycznego, zespół zmęczenia przewlekłego, jadłowstręt psychiczny, żarłoczność psychiczna, zespoły neurodegeneracyjne (choroba Alzheimera, choroba Parkinsona); • powikłania somatyczne: otyłość, cukrzyca typu 2, miażdżyca, nadciśnienie samoistne, zespół metaboliczny, zespół jelita nadwrażliwego, zespoły ginekologiczne (np. cykle bezowulacyjne, niepłodność, zaburzenia miesiączkowania), impotencja, obniżona jakość nasienia u mężczyzn, problemy dermatologiczne. Rysunek 4. Fizjologiczne skutki stresu

9. KONSEKWENCJE PSYCHOLOGICZNE Konsekwencje na poziomie psychiki wynikające z narażenia na psychospołeczne zagrożenia zawodowe: konsekwencje na poziomie psychiki obejmują STAN EMOCJONALNY i FUNKCJONOWANIE POZNAWCZE osoby poddanej działaniu stresu. Wiele spośród tych skutków to niegroźne zakłócenia, którym towarzyszy raczej dyskomfort aniżeli silne i negatywne emocje. Ponadto wiele zmian wynikających z narażenia na psychospołeczne zagrożenia zawodowe ma charakter odwracalny, chociaż jeśli utrzymują się przez jakiś czas, u niektórych osób mogą przekładać się na jakość i bezpieczeństwo funkcjonowania. Najczęściej wymieniane psychologiczne skutki działania stresu przedstawiono na rysunku 5.

10. KONSEKWENCJE PSYCHOLOGICZNE • SYMPTOMY • NA POZIOMIE EMOCJI • lęk, niepokój, • rozdrażnienie, impulsywność, • złość i wrogość, • utrata kontroli, • uczucie onieśmielenia, zakłopotanie, • zniecierpliwienie, • nadmierne pobudzenie, podniecenie, niemożność relaksu, • poczucie samotności i izolacji, • zmienność nastroju, • depresja, ogólne poczucie bycia nieszczęśliwym. • SYMPTOMY • NA POZIOMIE POZNAWCZYM • problemy z pamięcią: zmniejsza się ilość zapamiętywanych informacji, trudniej przychodzi przypominanie sobie i rozpoznawanie rzeczy już znanych, • obniżenie koncentracji i rozproszenie uwagi, • nieadekwatna ocena aktualnej sytuacji i jej przyszłych następstw, • obniżony poziom obiektywizmu i krytycyzmu, • gonitwa myśli, • zmniejszenie kreatywności, • trudności z podejmowaniem decyzji. Rysunek 5. Skutki działania stresu na poziomie emocji i procesów poznawczych

11. KONSEKWENCJE W ZACHOWANIU Konsekwencje na poziomie zachowania wynikające z narażenia na psychospołeczne zagrożenia zawodowe: różnimy się między sobą nie tylko ze względu na to, co nas drażni, denerwuje czy martwi, ale również tym, jak się zachowujemy w sytuacji stresu. SYMPTOMY STRESU WIDOCZNE W ZACHOWANIU: • Absencja w pracy, szkole • Często popełnianie błędów • Wypadki • Izolacja społeczna (wycofanie) • Nerwowe nawyki, np.: obgryzanie paznokci • Zakłócenia snu • Nadużywanie używek • Zmiana w sposobie odżywiania (‘zajadanie stresu’ lub powstrzymywanie się od jedzenia) • Pogorszenie relacji z innymi • Niechęć do działania, podejmowania aktywności • Pojawienie się dziwnych, nieznanych do tej pory wzorów zachowań Nierzadko wyżej wymienione zachowania pełnią funkcje radzenia sobie ze stresem, przez co (jeśli trwają przez jakiś czas) mogą stać się wtórnym źródłem stresu. Stres odczuwany przez pracownika wpływa nie tylko na jego samopoczucie i funkcjonowanie, ale również na funkcjonowanie organizacji, w której jest zatrudniony (rysunek 6).

12. KONSEKWENCJE W ZACHOWANIU • PODMIOTOWE • Spadek jakości wykonywanej pracy (np.: utrata motywacji, kontroli nad pracą, zapominanie) • Agresywne zachowania (np.: mobbing, złośliwe rozsiewanie plotek, krzyk) • Wycofanie (np.: spóźnienia, unikanie kontaktów, rezygnacja) • Zmiany w zachowaniu/wyglądzie (np.: zwiększona konsumpcja alkoholu, nieumiejętność zrelaksowania się, ryzykanctwo) • Fizyczne objawy (np.: zmęczenie, apatia, trudności w wypowiadaniu się) • Regresja (np.: napady płaczu, kłótnie, niedojrzałe zachowania). • ORGANIZACYJNE • Opór przed zmianami • Wysoki odsetek zwolnień lekarskich • Strajki, zamieszki • Wysoka fluktuacja pracowników • Absencja • Nieadekwatne wykorzystywanie czasu w pracy • Spadek produktywności Rysunek 6. Potencjalne skutki stresu zawodowego

13. OPIS SKALI RYZYKA PSYCHOSPOŁECZNEGO Skala Ryzyka Psychospołecznego jest całościową i spójną metodą do szacowania zagrożeń psychospołecznych i ich skutków dla pracodawców i pracowników. Pozwala na ocenę występowania cech pracy, które mogą być potencjalnym zagrożeniem, oraz na ocenę poziomu ich stresogenności (ocenę przez badanych cech pracy jako stresujące i określenie poziomu tej stresogenności), w powiązaniu z takimi aspektami funkcjonowania zatrudnionych jak: absencja, częstość wypadków przy pracy, zdrowie fizyczne i zdolność do pracy, poziom zadowolenia z pracy, zaangażowanie w pracę, oraz intencja zmiany stanowiska i pracy. Narzędzie to odpowiada na najnowsze wskazania instytucji zajmujących się bezpieczeństwem i zdrowiem pracujących (Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy; Międzynarodowa Organizacja Pracy, Międzynarodowa Organizacja Zdrowia) i uwzględnia „nowe i pojawiające się zagrożenia psychospołeczne” wskazywane w analizach jako najbardziej aktualne i o podnoszącym się poziomie ryzyka (źródło: EU-OSHA „Raport - Prognoza ekspercka dotycząca nowo powstających zagrożeń psychospołecznych związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy”, 2007, „Stres w pracy – fakty i liczby”, 2009, oraz „Przemoc i molestowanie w miejscu pracy: obraz europejski”, 2011). W SRP uwzględnione są cechy pracy występujące we wszystkich sektorach gospodarki, oraz cechy specyficzne dla 15 branż: branży budowlanej, metalowej, energetycznej, chemicznej, górniczej, spożywczej, transportowej, turystycznej, bankowej, handlowej, łącznościowej, ochrony zdrowia, oświaty, kultury, oraz komunikacji. Skala Ryzyka Psychospołecznego składa się z 4 części dotyczących różnych aspektów funkcjonowania pracowników i cech środowiska pracy: A, B, C i D.

14. CZĘŚĆ A Zawiera wstęp i instrukcję dla osób badanych, oraz pytania o dane demograficzne, takie jak: • płeć, • wiek, • wykształcenie, • stanowisko, • staż pracy, • formę zatrudnienia, • wykonywanie pracy zmianowej, • liczbę osób w gospodarstwie domowym

15. CZĘŚĆ B Zawiera pytania dotyczące takich aspektów funkcjonowania w zakresie zdrowia i funkcjonowania zawodowego jak: • częstość korzystania ze zwolnień lekarskich, • liczba dni nieobecności w pracy z powodu własnej choroby, • częstość ulegania wypadkom przy pracy (wraz z liczbą wypadków wymagających interwencji medycznej), • samoocena stanu zdrowia fizycznego, • samoocena zdolności do pracy, • zadowolenie z siedmiu aspektów pracy: rodzaju wykonywanej pracy, sposobu zorganizowania pracy, warunków pracy, wynagrodzenia, możliwości rozwoju zawodowego, relacji z przełożonymi i relacji z kolegami/koleżankami, • poziom zaangażowania w pracę (wraz z motywami tego zaangażowania: emocjonalnym, normatywnym, oraz typu „trwanie”), • chęć zmiany pracy i stanowiska.

16. CZĘŚĆ C Zawiera 50 pytań dotyczących cech pracy, które stanowią potencjalne zagrożenie psychospołeczne. Cechy te składają się na trzy czynniki: • czynnik treści (inaczej nazywany „czynnikiem twardym”) – obejmuje on cechy pracy związane z: treścią pracy, obciążeniem pracą i czasowymi ramami pracy, • czynnik kontekstu (inaczej nazywany „czynnikiem tła” lub „czynnikiem miękkim”) – obejmuje cechy pracy związane z: kontrolą, kulturą i funkcjami organizacji, stosunkami międzyludzkimi, odpowiedzialnością w organizacji, rozwojem kariery, oraz relacją praca-dom • czynnik patologii – obejmuje występujące w środowisku pracy patologie w relacjach interpersonalnych, takie jak: narażenie na agresję psychiczną i fizyczną, narażenie na mobbing, molestowanie seksualne i dyskryminację. Osoby badane ustosunkowują się do każdej z wymienionych cech pracy na dwóch wymiarach: • czy dana cecha występuje/nie występuje w ich miejscu pracy, oraz • jeśli dana cecha występuje to na ile oceniają ją jako stresującą/nie stresującą (wcale, trochę, czy bardzo).

17. CZĘŚĆ D Posiada 15 wersji i zawiera pytania skierowane do pracowników z 15 branż. Składa się z 9-16 pytań, w zależności od sektora. Dla sektorów wymienianych przez Międzynarodową Organizację Pracy jako najbardziej narażone pod względem zagrożeń psychospołecznych, jak np. sektor ochrony zdrowia, w tej części ankiety zawartych jest więcej pytań. • Podobnie jak w ankiecie ogólnej, osoby badane ustosunkowują się do każdej z wymienionych cech pracy na dwóch wymiarach: • czy dana cecha występuje/nie występuje w ich miejscu pracy, oraz • jeśli dana cecha występuje to na ile oceniają ją jako stresującą/nie stresującą.

18. FORMA BADANIA Badanie on-line z wykorzystaniem aplikacji internetowej do wypełnienia kwestionariusza: w badaniu indywidualnym pracownik wypełnia SRP i natychmiast na ekranie pojawiają się uzyskane wyniki; w badaniu grupowym pracownicy wypełniają SRP i po zakończeniu ustalonego przez aplikację czasu pracodawca uzyskuje wyniki grupowe na temat skali zagrożeń psychospołecznych w badanym miejscu pracy, wraz z propozycjami interwencji zmniejszających poziom ryzyka psychospołecznego, Badanie w formie papierowej: w badaniu indywidualnym pracownik wypełnia SRP, samodzielnie przelicza wyniki zgodnie ze wzorem w podręczniku i uzyskuje wyniki, lub przesyła drogą tradycyjną lub e-mailową wypełnioną SRP do Zakładu Psychologii Pracy Instytutu Medycyny Pracy i zwrotnie drogą e-mailową otrzymuje wyniki; w badaniu grupowym pracodawca przekazuje pracownikom do wypełnienia SRP wraz z czystymi kopertami, następnie wskazana przez niego komórka w firmie zbiera w zaklejonych kopertach wypełnione SRP i dokonuje analizy wyników w oparciu o wzory w podręczniku lub przekazuje wypełnione SRP do Zakładu Psychologii Pracy IMP, który dokonuje obliczenia wyników i drogą tradycyjną lub e-mailową przesyła je pracodawcy.

19. FORMA BADANIA Na każdym etapie i w każdej formie badanie jest anonimowe i dobrowolne.

20. DZIĘKUJEMY ZA UWAGĘ…

21. FORMA BADANIA …I ZAPRASZAMY DO ZAPOZNANIA SIĘ Z POZOSTAŁYMI CZĘŚCIAMI MODUŁU SZKOLENIOWEGO CZĘŚĆ 2. WYPEŁNIANIE SRP W WERSJI PAPIEROWEJ CZĘŚĆ 3. WYPEŁNIANIE SRP W WERSJI ON-LINE CZĘŚĆ 4. OBLICZANIE WYNIKÓW SRP I ICH INTERPRETACJA