V . BÖLÜM DERS NOTLARI: ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ ANALİZLERİ: ARZ VE TALEP MODELLERİ

1. V. BÖLÜMDERS NOTLARI: ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ ANALİZLERİ: ARZ VE TALEP MODELLERİ Öğr. Gör. Elşen BAĞIRZADE Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi Türk Dünyası İşletme Fakültesi Bakü - 2011 Sunumlarda Paul R. Krugman ve Maurice Obstfeld tarafından yazılmış “International Economics: Theory and Policy”ve Halil Seyidoğlu tarafından yazılmış “Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama” isimli ders kitabları temel alınmıştır. Ders: Uluslararası İktisat ve Dış Ticaret Politikası

2. İçindekiler • Giriş ....................................................................................................... 3 • Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu............ 4 • Arz ve Talep Koşullarında Farklılık .................................................... 23 • V. Bölümün temel kavramları ............................................................. 24 • Kaynaklar ............................................................................................ 25

3. Giriş • Şimdiye kadar uluslararası ticareti arz yönünden ele almışız. • Oysa ki, karşılaştırmalı üstünlükler ülkelerarası fiyat farklılıklarına bağlıdır. Bu ise arz ve talep faktörlerinin birlikte etkisine bağlıdır. • Gerçekte alınıp satılan miktarlar ve denge fiyatları, arz ve talep faktörlerinin ikisi tarafından belirlenir. • Uluslararası İktisat Teorisinde göreceli fiyatlar, ticaret hadleri (terms of trade) ismini almakta ve ihraç mallarının ithal mallarıyla değişim oranı olarak tanımlanmaktadır. Bu ise ülkelerin dış ticaret kazançları bakımından önemlidir.

4. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu • Örnek: • Sabit verim • Türkiye ve ABD ticareti • İç maliyet oranları • Türkiye’de 1 buğday: 1/2 kağıt • ABD’de 1 buğday: 2 kağıt • Türkiye ihraç edeceği 1 birim buğday karşılığında ½ birimden daha az miktarda kağıt elde etmeyi öngören bir fiyatdan (ticaret haddinden) dış ticaret yapmak istemez. Çünki o taktirde kağıtı kendisinde üretmesi daha karlıdır. • Aynı durum ABD için de geçerlidir (Bakınız: Grafik 3-1).

5. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu Şekil 3-1. Arz Modeline Göre Karlı Dış Ticaret Alanı Kağıt ABD’nin iç maliyet doğrusu ABD için dış ticaret karlı değil Türkiye’nin iç maliyet doğrusu İki taraf için karlı ticaret alanı Türkiye için ticaret karlı değil Buğday

6. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu • Şekil 3-1 gösteriyor ki, iç maliyet doğrusu Türkiye için karlı ticaret alanının sınırını oluşturur. Benzer bir şekilde, ABD’nin dış ticarete başlayabilmesi için ihraç edeceği 2 birim kağıt karşılığında sağlayacağı buğday miktarının da 1 birimden daha az olmaması gerekir. • Aynı zamanda o da gözükmektedir ki, iç maliyet doğrularının belirlediği karlı ticaret alanı içinde ticaret hadleri, bir ülkenin yurtiçi maliyetlerine ne kadar yaklaşırsa, karşı ülkenin dış ticaret kazançları o derece artar.

7. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu • Rikardo kimi arz modellerile iç maliyet sınırları arasında ticaret hadlerinin gerçekte hangi düzeyde belirleneceği sonucunu çıkarma olanağı yoktur. • Çünki bunu dünya arz ve talep koşulları belirler. • İç piyasada olduğu gibi, dünya piyasalarında da denge fiyatları arz ve talep edilen miktarları, yani ihracat arzı ile ithalat talebini birbirine eşitleyen fiyatlardır. • Şimdi talep yönünden Uluslararası Ticaret Teorisini incelemeye başlayalım.

8. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu • Karşılıklı Talep Kanunu (reciprocal demand law) • İlk defa John Stuart Mill (1806-1873) tarafından ortaya atılmıştır. • Mille göre iki-ülkeli modelde eğer ülkelerden birinin, diğerinin malına karşı talebinin ne derece şiddetli olduğu bilinirse, ticarette denge fiyatları belirlenebilir. • İki-ülkeli bir modelde, bir ülkenin karşılıklı talebi, onun kendi malından vereceği bir birim için, öbürünün malından talep edeceği miktarlarla ölçülür. Diğer ifadeyle, karşılıklı talep, bir birim yabancı mal karşılığında teklif edilen ulusal mal arzına eşittir. • Ülke belirli miktar yerli mal karşılığında ne kadar az yabancı mala razı oluyorsa ithal malına olan karşılıklı talebi o derecede şiddetli demektir.

9. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu • Teklif Eğrileri (offer curves) • Karşılıklı talep teorisi ünlü İngiliz iktisatçısı Alfred Marshall (1842-1924) tarafından geliştirilen ve teklif eğrileri adı verilen grafiklerle incelenmiştir. • Ülkenin belli miktar veya hacimdeki ithal malı karşılığında önerdiği ihraç malı tutarına teklif adı verilir. • Bir teklif, aynı anda şu üç şeyi ifade eder: • İhraç miktarı • İthal miktarı • Uluslararası fiyat oranı

10. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu • Ticaret hacmine bağlı olarak ülkenin teklifleri de değişir. • İthalat her defasında belli miktar artırılırken ülkenin her ilave birim ithal malı karşılığında kendi malından teklif edeceği miktarlar giderek azalır ve hatta bir noktada sıfıra düşer. • İthal malı birer birim artırılırken, bunların karşılığında ülkenin kendi malından önereceği miktarları gösteren eğriye teklif eğrisi denir. • Ya da tersine, teklif edilen ihraç malları birer birim artırılırken talep edilen ithal malı miktarlarını gösteren talep eğrisi de denilebilir.

11. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu Şekil 3-2. Türkiye’nin teklif eğrisi T Kağıt 5 D(10k:5b) C(10k:10b) B(10k:15b) A(10k:20b) Buğday 1 2 O

12. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu • Şekil 3-2’deki teklif eğrisi üzerindeki her nokta, hem teklif ve talep edilen miktarları, hem de bunların birbirine oranı olan uluslararası göreceli fiyatı, yani ticaret hadlerini gösterir. • OT Türkiyenin kağıt karşılığında buğday teklif eğrisidir. • Grafikteki OA veya 10k:20b doğrusu Türkiyenin iç maliyet doğrusunu göstermektedir. Yani, 1b:1/2k. • Teklif eğrisi de iç maliyet doğrusunun altına inemez. • OT eğrisi üzerindeki fiyat doğrularının giderek dikleşmesi ise, ticaret hacmi genişledikce Türkiyenin, ancak buğday fiyatının (kağıt cinsinden) yükselmesiyle ticarete razı olacağı anlamına gelir.

13. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu • Eğriye dikkat ettiğimizde, iç maliyet doğrusundan ayrıldıktan sonra eğri giderek dikleşmekte (eğimi yükselmekte) ve belli bir ticaret hacminden sonra tersine dönmektedir. • Eğimin yükselmekte olduğu kısımda, her yeni ithal malı birimi karşılığında ihraç malından önerilen miktarlar azalmaktadır. Eğrinin tersine döndüğü kısımda ise, daha fazla ithal malı kabül edebilmesi için ülke, teklif ettiği ihraç malının toplam miktarını azaltıyor. • Bunun anlamı şudur: Artan ithal malı miktarlarının ülkeye sağladığı marjinal fayda giderek azalır. Oysa ticaret hacmi genişledikçe ihraç malı arzı daralacağı için önerilen her ihraç malı biriminin doğuracağı marjinal fayda kaybı büyümektedir.

14. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu • Bir teklif eğrisi hem arz, hem de talep eğrisi olmak özelliklerine sahiptir. • ABD’nin buğday karşılığında kağıt teklif eğrisi de aynı yolla elde edilebilir. • Gerçek dünyada denge fiyatları, toplam uluslararası ihracat arzı ile toplam uluslararası ithalat talebini birbirine eşitleyen fiyatlardır. • İki ülkeli model açısından da bu temel koşul aynıdır. • Şöyle ki, bir fiyat oranının denge ticaret haddi olabilmesi için bu fiyattan bir ülkenin ihraç edeceği miktarın diğerinin ithal edeceği miktara eşitlenmesi zorunludur.

15. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu • Eğer iki ülkenin, ayrı ayrı elde edilen teklif eğrileri aynı grafik üzerinde gösterilirse bunlar bir noktada kesişir ve bu noktadan geçen fiyat oranı denge ticaret haddini oluşturur. • Şekil 3-3’de görüldüğü gibi bu OP fiyat oranıdır.

16. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu Şekil 3-3. Teklif eğrileri ve denge ticaret hadleri T Kağıt Türkiye’nin teklif eğrisi U P M ABD’nin teklif eğrisi ABD’nin İç fiyat oranı Türkiye’nin İç fiyat oranı O Buğday L

17. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu • Teklif eğrisi modelinin yararları: • Bir çok temel bilgi vermektedir • Ülkelerin arz ve talep koşulları • Karşılaştırmalı üstünlük yapıları • Ticaret dengesini sağlayan uluslararası fiyat oranı • Malların uluslararası denge ihracat ve ithalat oranları • Her ülkenin dış ticaretten sağladığı toplam kazançlar v.s • Arz ve talep koşullarındaki bir değişmenin etkileri de model yardımıyla kolayca gösterilebilir.

18. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu • Teklif eğrilerinde kaymalar • Teklif eğrileri, ülkelerin arz ve talep koşullarına bağlı olduğuna göre bu faktörlerdeki bir değişmeden de etkileneceklerdir. • Teklif eğrilerinde bir kayma normal olarak iki sonuç doğurur: • Ticaret hadleri etkisi • Ticaret hacmi etkisi • Önce talepteki değişmeyi ele alalım. Türkiyede halkın zevk ve tercihlerinin ithal malı kağıt yönünde değiştiğini varsayalım. • Bu zaman Türkiye, birim miktar kağıt karşılığında daha fazla buğday vermeyi kabül edeceği için Şekil 3-4’de görüldüğü gibi bu ülkenin teklif eğrisi OT1 şeklinde sağa kayar. Bu aynı zamanda Türkiyenin daha fazla ticaret yapma durumunu ifade eder.

19. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu Şekil 3-4. Talepte Kayma ve Teklif Eğrisi T1 Türkiye’nin teklif eğrisi T Türkiye’de zevk ve tercihlerin ithal kağıt yönünde değişmesi durumu Kağıt P M ABD’nin teklif eğrisi ABD’nin İç fiyat oranı P1 Türkiye’nin İç fiyat oranı O Buğday L

20. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu • Dış ticaretteki bu değişmeler Türkiyenin refahı üzerinde birbirine ters iki etki doğurur: • Dış ticaret hacmindeki genişleme refahı olumlu etkiler. • Dış ticaret hadlerinde bozulma ise olumsuz etkiler. • Eğer Türkiyede halkın zevk ve tercihleri ithal malına karşı yönde, yani ihraç malına doğru değişirse teklif eğrisi sola kayar, ticaret hadleri ülke lehine değişir ve dış ticaret hacmi daralır. • Teklif eğrilerini etkileyen arz faktörleri arasında: • Teknolojik gelişme • Faktör artışları • Yönetim bilgisinde ilerleme v.s vardır.

21. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu • Önemsiz olmanın önemi (Küçük ülke avantajı) • Eğer ticaret ortaklarından birisi çok küçük, diğeri çok büyük ülke ise, o taktirde karşılıklı talep kanununun özel bir durumu ortaya çıkar ve uluslararası ticaret, büyük ülkenin iç maliyet oranından ya da ona çok yakın bir fiyattan yapılabilir ve dolayısıyla dış ticaret kazançlarının önemli bir payı ufak ülkeye gider. • Amerika motorda Lüksemburg tereyağında karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olsun. • Lüksemburg bu malların dünya ticaretinde önemsiz bir ülke olduğundan, onun karşılıklı talebi dünya fiyatları üzerinde hissedilir bir etkide bulunmaz. Dolayısıyla dünya fiyatları ABD’nin iç fiyatına eşit veya ona yakın bir düzeyde olur. • Lüksemburg malını ABD’deki yüksek fiyattan ihraç edecek, ithalatını da yine o ülkedeki düşük fiyattan yapacaktır (Şekil 3-5). • Bu çok mallı ve çok ülkeli modelde de böyledir.

22. Uluslararası Göreceli Fiyatların (Ticaret Hadlerinin) Oluşumu Şekil 3-5. Önemsiz olmanın önemi Motor Lüksemburg’un teklif eğrisi ABD’nin teklif eğrisi 5 P ABD’nin dış ticaret kazancı Lüksemburg’un dış ticaret kazancı A(10k:20b) O 1 2 Tereyağı

23. Arz ve Talep Koşullarında Farklılık • Ülkeler arasında dış ticaretin yönü ve hacmi iç fiyat oranlarına bağlıdır. • İç fiyatlar birbirinden uzaklaştıkca ticaret hacmi genişler, tersi durumda ticaret hacmi daralır. • Aşırı bir durum olarak eğer farklı arz ve talep koşulları dolayısıyla ülkeler arasında yurtiçi fiyatların eşitlendiği varsayılırsa, bu durumda ticaret hacmi sıfıra düşer. • Çok ülkeli, çok mallı gerçek dünyada bir ülkenin toplam ticaret hacminin sıfıra düşmesi karşılaşılan bir durum değildir. • Bununla birlikte, eğer tüm ticareti değil de, belirli malları dikkate alırsak bu olasılığın gerçekleşme şansının yüksekliği kuşkusuzdur. • Örneğin, talep koşulları, maliyet farklılıklarını giderecek ölçüde farklı olan mallarda böyle bir durumla karşılaşılır.

24. V. Bölümün temel kavramları • Ticaret hadleri (terms of trade) • İç maliyet doğrusu (domastic cost line) • Karşılıklı Talep Kanunu (reciprocal demand law) • Teklif Eğrileri (offer curves) • Küçük ülke avantajı

25. Kaynaklar • P. Krugman and M. Obstfeld, International Economics: Theory and Policy, Seventh Edition Pearson – Addison Weasley. • James Gerber, International Economics, Third Edition, Pearson Education , 2005. • H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, XV. Baskı, İstanbul, 2007. • R. Karluk, Uluslararası Ekonomi: Teori ve Politika, IX. Baskı, İstanbul, 2009.