FILOZOFIA NOWOŻYTNA XVIII wiek– pocz. XX wieku

1. FILOZOFIA NOWOŻYTNA XVIII wiek– pocz. XX wieku Historia etyki (z elementami historii filozofii)

2. ETYKA UTYLITARYSTYCZNA Jeremy Bentham (1748-1832)

3. Główne dzieła: Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, 1781, przekł. polski B. Nawroczyński, Warszawa 1958

4. Bentham był przede wszystkim filozofem prawa i polityki. Interesowały go teoretyczne zagadnienia prawodawstwa.

5. Był zdecydowanym krytykiem prawa naturalnego i zwolennikiem pozytywizmu prawnego, teorii głoszącej, iż wszelkie prawo jest nakazem władcy, i jest egzekwowane poprzez stosowanie sankcji i w rezultacie wyrobienia w ludziach nawyku posłuszeństwa.

6. Kryterium dobrego prawa jest jego użyteczność, przez którą rozumie się „tę właściwość jakiegoś przedmiotu, dzięki której sprzyja on wytwarzaniu korzyści, zysku, przyjemności, dobra lub szczęścia (wszystko to w obecnym przypadku sprowadza się do tego samego)

7. lub (co znowu sprowadza się do tego samego) zapobiega powstawaniu szkody, przykrości, zła lub nieszczęścia zainteresowanej strony.

8. Jeżeli przy tym strona ta jest społeczeństwem w ogóle, to chodzić tu będzie o szczęście społeczeństwa; jeżeli pojedynczą jednostką, to o szczęście tej jednostki.” (J.Bentham, Wprowadzenie…, I, III, s.19).

9. Podobnie jak XVII- i XVIII-wieczni filozofowie brytyjscy Bentham uważa, z ludźmi powodują dwa motywy: przyjemność i przykrość. „Natura poddała rodzaj ludzki rządom dwu zwierzchnich władców: przykrości i przyjemności. Im tylko dane jest wskazywać, cośmy powinni czynić, oraz stanowić o tym, co będziemy czynili.

10. Do ich tronu przytwierdzono z jednej strony miarę słuszności i niesłuszności, z drugiej łańcuch przyczyn i skutków. One rządzą nami we wszystkim, co czynimy, mówimy, myślimy; wszelki wysiłek, jaki możemy zrobić, aby zrzucić z siebie to poddaństwo, tylko go dowiedzie i potwierdzi.

11. W słowach ktoś może utrzymywać, że się wyzwolił spod ich jarzma; w rzeczywistości jednak będzie je zawsze dźwigał. Zasada użyteczności uznaje tę podległość i czyni z niej podstawę systemu, którego celem jest wznieść gmach szczęścia rękami rozumu i prawa.

12. Systemy próbujące podać ją w wątpliwość zastępują sens brzmieniem wyrazów, rozum kaprysem, a światło ciemnością.” (J. Bentham, Wprowadzenie…, I, I, s.17).

13. Całość rozważań z zakresu moralności i prawodawstwa jest oparta na zasadzie użyteczności: „/…/ która aprobuje lub gani wszelką działalność zależnie od tego, czy wykazuje ona tendencję do powiększenia czy zmniejszenia szczęścia obchodzącej nas strony;

14. lub, co na jedno wychodzi, tendencję do popierania tego szczęścia lub przeszkadzania mu. Mówię o wszelkim działaniu, a zatem nie tylko o wszelkim działaniu jednostki prywatnej, lecz również o wszelkich posunięciach rządu.” (J. Bentham, Wprowadzenie…, I, II, s.18).

15. Społeczeństwo składa się z jednostek, które zabiegają o swój indywidualny interes. „Interes społeczeństwa to jeden z najbardziej ogólnych terminów, jakie możemy spotkać we frazeologii nauki o moralności, nic więc dziwnego, że często zatraca się jego znaczenie.

16. Jeśli ma ono jakiś sens, to tylko następujący: Społeczeństwo jest rzekomym ciałem, złożonym z indywidualnych osób, które się traktuje, jakby stanowiły jego członki. Czymże jest wobec tego interes społeczeństwa? Sumą interesów składających się na nie jednostek.” (J. Bentham, Wprowadzenie…, I, IV, s.19-20).

17. Użyteczność jakiejś rzeczy dla jednostki polega na przyczynianiu się do powiększania całkowitej sumy jej przyjemności. „Nie można mówić o interesie społeczeństwa nie rozumiejąc, na czym polega interes jednostki.

18. Mówi się, iż jakaś rzecz służy interesom jednostki lub jest w jej interesie, jeśli przyczynia się do powiększenia całkowitej sumy jej przyjemności lub, co na jedno wychodzi, zmniejsza całkowitą sumę jej przykrości.” (J. Bentham, Wprowadzenie…, I, V, s.20).

19. Działanie jest zgodne z zasadą użyteczności, jeśli wykazuje tendencję do zwiększania szczęścia społeczeństwa.

20. „Można zatem powiedzieć, że jakieś działanie jest zgodne z zasadą użyteczności lub krócej: z użytecznością (w odniesieniu do społeczeństwa w szerokim znaczeniu tego słowa), gdy jego tendencja do pomnożenia szczęścia społeczeństwa jest większa od ewentualnej tendencji do zmniejszenia go.” (J. Bentham, Wprowadzenie…, I, VI, s.20).

21. Oceny działań rządu można dokonać za pomocą zasady użyteczności. „O posunięciach rządu (będących tylko poszczególnym rodzajem działania wykonywanego przez poszczególną osobę lub poszczególne osoby) można powiedzieć,

22. że są zgodne z zasadą użyteczności lub przez nią podyktowane, gdy, podobnie, ich tendencja do pomnożenia szczęścia społeczeństwa jest większa od ewentualnej tendencji do zmniejszenia go.” (J. Bentham, Wprowadzenie…, I, VII, s.20).

23. Etyka Benthama wprowadziła ujęcie ilościowe przyjemności i przykrości. Przyjemności i przykrości są mierzalne i współmierne.

24. Obliczenia przyjemności dla jednostki uwzględniają cztery wymiary: • intensywność • trwanie • pewność/niepewność • bliskość/oddalenie

25. Interesy grupy wymagają uwzględnienia trzech dodatkowych wymiarów: • płodność – szansa, że będą następowały po nich uczucia tego samego rodzaju • czystość – szansa, że nie będą po nich następowały uczucia przeciwnego rodzaju. • rozciągłość – liczba osób, na które rozciągają się przyjemności lub przykrości. (J. Bentham, Wprowadzenie…, IV, I-IV, s.52-54).

26. Szczęście polega na „cieszeniu się przyjemnościami, na zabezpieczeniu od przykrości.” (J. Bentham, Wprowadzenie…, VII, I, s.106).

27. John Austin (1790-1859) Utylitaryzm Pozytywizm prawny

28. Główne dzieła: The Province of Jurisprudence Determined, 1832 Lectures on Jurisprudence, or, The Philosophy of Positive Law, 1873

29. Pozytywizm prawny Austina Prawow sensie jurydycznym to „reguła ustanowiona dla istoty myślącej przez inną istotę myślącą, mającą nad tą pierwszą władzę”, lecz nie mającą żadnej władzy rozkazodawczej nad sobą.

30. Prawo jest rozkazem suwerena, narzuconym groźbą zastosowania sankcji. Suwerenem może być pojedyncza osoba władcy lub grupa (zespół) (podobnie u Hobbesa), którym okazywane jest posłuszeństwo.

31. Różnica między normami prawnymi a moralnymi polega na odmiennych sankcjach i ich odmiennym źródle. Normy moralne nie są egzekwowane za pomocą groźbyzastosowania sankcji. Ich źródłem nie jest rozkaz suwerena.

32. U Austina pozytywizm prawny jest powiązany z krytyką prawa naturalnego. Austin we wczesnym okresie działalności pozostawał pod silnym wpływem Benthama.

33. Według jego interpretacji wola boża jest tożsama z zasadami utylitarystycznymi : „Rozkazy Boga, które objawił, musimy wywnioskować z form w jakich zostały obwieszczone. Rozkaz, którego nie ogłosił, musimy skonstruować wedle zasady użyteczności.” (Lectures on Jurisprudence, 1873: Wykład IV, s.160; The Province of Jurisprudence Determined,1832: Wykład II, s.41).

34. Według niektórych interpretatorów Austin jest uważany za prekursora utylitaryzmu reguł. „Przedmiotem analizy – stwierdza bowiem Austin - nie jest użyteczność poszczególnych działań, lecz klas działań.” (The Province of Jurisprudence Determined,1832,Wykład II, s. 42) Źródło: B. Bix, John Austin ( http://plato.stanford.edu/entries/austin-john/#Bib).

35. „Próbując wywnioskować, dokąd zmierza działanie, /…/ nie powinniśmy rozważać czynu, jakby on był pojedynczy i izolowany, ale powinniśmy zważać na klasę działań, do której ten czyn należy.

36. Prawdopodobnie jednostkowe skutki spełnienia tego pojedynczego aktu, powstrzymania się od niego lub zaniedbania go nie są przedmiotem dociekań.

37. Należy odpowiedzieć na następujące pytanie: jeśli czyny danej klasy byłyby powszechnie wykonywane, powszechnie powstrzymywano by się od nich, lub zaniedbywano je, jaki byłby najprawdopodobniej tego skutek dla powszechnego szczęścia lub dobra.” (J. Austin, The Province of Jurisprudence Determined, London 1832, Wykład II [za:] V. Bourke, Historia etyki, Warszawa 1994, s189)

38. John Stuart Mill (1806-1873) Pozytywizm i utylitaryzm

39. Główne dzieła: System logikidedukcyjnej i indukcyjnej 1843 Zasady ekonomii politycznej 1848 O wolności, Utylitaryzm 1861 Rozważania o rządzie reprezentatywnym 1865 August Comte ipozytywizm 1865 Poddaństwo kobiet 1869

40. Na ukształtowanie poglądów J. S. Milla miały wpływ wychowanie i edukacja domowa, którą zapewnił mu jego ojciec James Mill. Mill ojciec wzrastał w Szkocji, gdzie szkolnictwo stało na znacznie wyższym poziomie niż w Anglii.

41. Można więc przypuszczać, iż niezależnie od osobistej inteligencji i żywości umysłu James Mill przejął rozpowszechnione w Szkocji przekonanie o zasadniczym znaczeniu edukacji i przekazał je synowi.

42. Wykształcenie J. S. Milla obejmowało oprócz języków starożytnych, matematyki i ekonomii, także dyscypliny uniwersyteckie, nie miało ono jednak charakteru zinstytucjonalizowanego.

43. Wiedzę zyskaną od ojca uzupełniały prywatne „lekcje” pobierane u Johna Austina, dyskusje z George’em Grote’em (późniejszym autorem znanej A History of Greece), Charlesem Austinem i Thomasem B. Macaulay’em i liczne lektury, w tym zwłaszcza prac Benthama, empirystów brytyjskich, Reida i Stewarta, a następnie udział w pracach założonego przez siebie Towarzystwa Utylitarystycznego.

44. Brak systematycznego wykształcenia uniwersyteckiego nie przeszkodził mu nie tylko stać się jednym z najbardziej znaczących myślicieli brytyjskich XIX w., lecz także krytykiem ówczesnego systemu brytyjskiej edukacji uniwersyteckiej, postulującym przywrócenie rangi edukacji liberalnej, czyli humanistycznej.

45. Filozofia nauki

46. Kanony Milla – schematy rozumowań indukcyjnych ustalających przyczyny/skutki zjawisk i prawa natury Kanon I, metoda zgodności Jeśli dwa lub więcej przypadków danego zjawiska ma tylko jedną okoliczność wspólną, to okoliczność, co do której wszystkie te przypadki jedynie są zgodne, jest przyczyną (skutkiem) danego zjawiska. AB C a b c AD Ea d e  - przyczyna/skutek

47. Kanon II, metoda różnicy Jeśli rozważymy przypadek, w którym zjawisko badane zachodzi oraz przypadek, w którym badane zjawisko nie zachodzi, i że te dwa przypadki mają wszelkie okoliczności wspólne, wyjąwszy jedną, która zachodzi tylko w przypadku pierwszym, to okoliczność ta jest przyczyną (skutkiem) lub nieodzowną częścią przyczyny danego zjawiska. AB C  ab c B C  b c

48. Kanon III, metoda pośrednia różnicy lub łączna zgodności i różnicy Jeśli dwa lub więcej przypadków, gdzie dane zjawisko zachodzi, ma tylko jedną wspólną okoliczność, podczas gdy dwa lub więcej przypadków, w których ono nie zachodzi, nie ma z sobą nic wspólnego poza tym,

49. że nie ma w nich tej okoliczności, to wówczas ta okoliczność, co do której jedynie te dwa zespoły przypadków się różnią, jest skutkiem albo przyczyną, albo nieodzowną częścią przyczyny danego zjawiska. AB C  ab c AD E  ad e B C  b c D E  d e

50. Kanon IV, metoda reszt Gdy odejmiemy z jakiegoś zjawiska takie jego składniki, jakie, jak wiemy z poprzednich wniosków indukcyjnych, są skutkiem pewnych określonych poprzedników, to reszta tego zjawiska jest skutkiem pozostałych poprzedników. ABab Bb (Bstale występuje przed b)