Bilim Tarihimizde Önemli Buluşlar

1. Bilim Tarihimizde Önemli Buluşlar Güneş Saati Yapıyoruz Prof.Dr.Yavuz UNAT TÜBİTAK 2229 “Batı Karadeniz Proje Fikrini Arıyor” Projesi 28.Ocak-4 Şubat 2013 ZONGULDAK web: www.batikaradenizprojefikriniariyor.com

2. Zaman Ölçümü Araçları • Güneş Saatleri - M.Ö. 1490 - 1436 – Eski Mısır • Su Saatleri - M.Ö. 1417-1379 - Eski Mısır • Usturlap – M.S. 150’ler – Antik Yunan • Rubu Tahtası – M.S. 8. yüzyıl – İslam Uygarlığı • Kıblenümalar – M.S. 11. yüzyıl – İslam Uygarlığı • Kum Saatleri – M.S. 1300’ler – İtalya Su Saati Usturlap Kum Saati Kıblenüma

3. Güneş Saatleri • Eski çağlardaki insanlar Güneşin ufuk üstündeki hareketinden, dikey bir çubuğun gölgesini izleyerek zamanı belirleyebiliyorlardı. • Bilinen en eski Güneş saatleri M.Ö.1500 yılında Mısırlılar tarafından kullanılmıştır. Günümüzde yapılan kazılarda bunların pek azına rastlanmıştır. Çinliler, Hun Hanedanlığı zamanında bundan bağımsız olarak daha gelişmiş bir sistem kullandılar. Maya, Aztek ve İnka uygarlıklarında Güneş saati kullanıldığına dair bir kayda rastlanmamıştır. Stonehenge ve Aztekler takvim kullanmışlardır. Yunanlılar Güneş saatini geliştirerek konik Güneş saatleri yapmışlardır.

4. Güneş Saatleri • Güneş saatinin temel çalışma prensibi bir yüzey üzerine çizilmiş olan saat çizgileri ve bir çubuğun bu saat çizgilerinin üzerinde oluşturduğu gölgesi yardımıyla zamanın belirlenmesidir. Güneş gökküresi üzerinde bir tam devrini 24 saatte tamamladığı için (Yer kendi ekseni etrafında 24 saatte döner), yerel ortalama zamanı ve bazı düzeltmelerle bölge ortalama zamanını bulmak mümkün olabilir.

5. Güneş Saatleri • Güneş saatleri düz veya düz olmayan her yüzeye yerleştirilebilir, bununla birlikte düzlemsel olmayan Güneş saatleri oldukça az bulunur ve yapması çok zordur. Düz bir yüzey üzerine yapılan Güneş saatleri yüzeyin dikine eğimine ve yataydaki eğimine bağlıdır. En yaygın olanları dikey Güneş saatleridir.

6. Güneş Saatleri • Özel olarak hazırlanmış bir milin gölgesinin, Güneş’in görünen hareketine uygun olarak yine özel olarak hazırlanmış mermer, taş veya madenî bir zemin (kadran) üzerindeki hareketine göre vaktin tayinine yarayan cihazlardır.

7. Eski Yunanlıların ve Romalıların güneş saati yaptıkları ve kullandıkları bilinmektedir. Eski Yunanlılar bu saatleri Babillilerden öğrenmişlerdir. Efes Müzesi’nde sergilenen M.Ö. 211/218 tarihlerinde yapılmış bir Güneş saati

8. Anadolu’da bilinen en eski güneş saati ise Konya’da Hacı Hasan (Kadı Mürsel) Camîî’nin kıble duvarında bulunmaktadır ve 1409 tarihlidir.

9. Osmanlılarda Güneş Saatleri • Osmanlılar tarafından yapılmış olan ilk güneş saatlerinden birisi ise Fatih’in emriyle yapılmış olan ve Topkapı Sarayı’nın III. avlusundaki bileşik tipten yatay saattir.

10. En parlak devri 18. yüzyılda başlayan ve genellikle camilerin güneş alan avlularında, kıble veya batı duvarlarında bulunan güneş saatlerinin en çok mevcut olduğu şehir İstanbul’dur. • Elde edilen bilgilere göre İstanbul’da 53 güneş saati mevcuttur. Diğer illerle beraber bu sayı 80’e ulaşmaktadır. • Osmanlılar zamanında yapılmış ancak şimdi sınırlarımız dışında olan yerlerde de güneş saatleri mevcuttur. Bunları da eklersek Osmanlılar devrine ait güneş saatlerinin sayısı 95’i bulmaktadır.

11. Güneş saatlerini, şekillerine, işleyişlerine ve teferruatlılık durumlarına göre üç gruba ayırmak mümkündür. • Yatay Güneş Saatleri • Dikey Güneş Saatleri • Silindirik Güneş Saatleri

12. Yatay Güneş Saatleri • Mermer, taş veya madeni yatay bir kadrana yerleştirilen demir bir milin gölgesi sayesinde zamanı ölçerler. Basit ve bileşik olmak üzere iki çeşittir. • Basit tip yatay Güneş saatlerinde mevsimler ve aylar belirtilmez. Günün saatleri 10, 15, 20 dakikalık zaman dilimleriyle gösterilir. • Bileşik tip Güneş saatlerinde ise mevsimler, aylar hatta gece saatleri de gösterilir. AskeriMüze’ninbahçesindekibasit tip yatayGüneşsaati TopkapıSarayı III. avlusundabulunanbileşik tip yatayGüneşsaati

13. Dikey Güneş Saatleri • Dikey Güneş Saatleri sınıfına giren ikinci tip güneş saatlerinde ise zaman, doğrudan duvar taşlarına veya duvardaki mermer bir levhaya dik olarak yerleştirilen bir milin yere dik olarak gelen güneşin gölgesine göre tayin edilir. • Dairesel, • Dörtgen, • Üçgen, • İkindi ve • Bileşik olmak üzere beş çeşidi vardır. İstanbul Üsküdar Mihrimah Camiinde bulunan dikey güneş saati.

14. İstanbulFerruhKâhyaCamii’ndekidörtgenGüneşsaati Erzurum ŞeyhlerCamii’nde DaireselGüneşSaati SüleymaniyeCamii’ndeüçgenveikindiGüneşsaatleri Halep Osman PaşaCamii’nin ikindiGüneşsaati

15. Silindirik Güneş Saatleri • Üçüncü tip güneş saatleri ise Silindirik Güneş Saatleri’dir. İstanbul Kandilli Gözlemevi’nde muhafaza edilen bir saat bu tipin tek örneğidir. Tahtadan yapılmıştır ve 30 cm yüksekliktedir. Metal bir kapağın altında, tepede kendi ekseni etrafında 360 derece dönebilen metal yatay bir çubuk vardır. Bu çubuğun silindir gövdesinin üzerindeki hareketine göre zaman tayin edilir.

16. Basit bir Güneş saati nasıl yapılır? • Genel olarak rastlanan yatay güneş saati tasarımlarında, dikey olarak yerleştirilmiş bir çubuğun gölgesi, yatay yerleştirilmiş bir yüzeyde günün saatlerini gösteren kadrana düşer. • Güneş gökyüzünde ilerledikçe, çubuğun ucu farklı saat çizgilerine denk gelecek şekilde hareket eder. Bu tasarımlarda çubuğun Dünya’nın dönme eksenine hizalanması gerekir. Dolayısıyla, bu tür bir güneş saatinin doğru zamanı göstermesi için çubuğun, manyetik kuzeyi değil coğrafi kuzeyi gösteriyor olması gereklidir. • Ayrıca çubuğun yatay düzlemle yapacağı açı, saatin bulunduğu coğrafi enleme eşit olmalıdır. Yine de, bu iki özelliğe sahip olmayıp farklı ilkeler çerçevesinde çalışan güneş saatleri de tasarlanabilir.

17. Güneş Saati Malzemeleri • Cetvel • Karton • Makas • Kalem ya da çubuk • Yazmak için kalem • Saat

18. İlk önce kartonu daire şeklinde kesin • Daha sonra cetvel yardımı ile kartonun ortasını işaretleyin. • Kartonun ortasına kalemi ya da çubuğu geçirin. • Sonra çubuğun ya da kalemin gölgesinin düştüğü yeri saat başı işaretleyerek yazın. • 24 saati kartonun üzerine yazdıktan sonra işlem bitmiştir. • Artık güneş saatiniz hazırdır ve saati güneş saatinizden gölgenin üzerinde bulunduğu bölmeden okuyabilirsiniz.

19. İlk olarak dergimizle birlikte verdiğimiz kartondaki güne saati düzlemini belirtilen yerlerden kesin. Düzlemin üzerindeki çizgiler ve saylar saatleri gösteriyor. • Güneş saati çubuğunu da belirtilen yerlerden kesip, katlayın. Sonra bu parçayı güne saati düzleminin üzerine resimdeki gibi yerleştirip yapıştırın. Artık güneş saatiniz hazır.

21. Kaynaklar • http://cse.ssl.berkeley.edu/AtHomeAstronomy/activity_02.html • http://cse.ssl.berkeley.edu/AtHomeAstronomy/index.html • http://www.sundials.co.uk/projects.htm • http://www.renkliweb.com/soru-cevap-2/gunes-saati-nasil-yapilir-video.html • http://www.biltek.tubitak.gov.tr/cocuk/pdf/gunessaati.pdf