KATI ATIKLAR ve İŞLETME İÇİ KATI ATIK YÖNETİMİ

1. KATI ATIKLAR ve İŞLETME İÇİ KATI ATIK YÖNETİMİ Yrd. Doç. Dr. Görkem Şen AKINCI DEÜ Çevre Mühendisliği Bölümü

2. İçerik • Endüstri İçi Katı Atık Yönetimi • Katı Atıkların Özellikleri • Ambalaj Yönetmeliği • Ege Bölgesi’nde Endüstriyel Faaliyetlerden Kaynaklanan Katı Atıkların Belirlenmesi, Atıkların Azaltılması ve Değerlendirilmesi Olanakları

3. Katı Atıklar • Atığın kaynağı bir yerleşim yeri, bir sanayi tesisi veya bir hastane olabilir. • Atığa ait öncelikli olarak bilinmesi gereken üç temel kavram; • Atığın miktarı, • Fiziksel ve Kimyasal özellikleri, • Bu iki kavramın zaman içinde ne ölçüde değiştiği

4. Endüstrilerde Oluşan Atık Türleri • Evsel Nitelikli Atıklar • Endüstriyel Özel Atıklar • Evsel Atığa Benzer Özellikte Atıklar • Geri Kazanılabilir Atıklar • Geri Kazanılamayan Atıklar • Tehlikeli Atıklar • Geri Kazanılabilir Atıklar • Geri Kazanılamayan Atıklar Bir atığın geri kazanılabilir olması için öncelikle Ticari / Maddi Değere sahip olması gerekir.

5. Endüstrilerde Atık Kaynakları • İdari Bina • İşletme Binası • Hammadde Depoları • Ürün Depoları • Arıtma Tesisleri

6. İdari Bina • Ofisler • Yemekhane/Çay ocakları • Tuvaletler Atık Türleri -Yiyecek atıkları -Ambalaj atıkları -Kırtasiye atıkları - Hijyen atıkları -Tek kullanımlık bardak vs. atıkları - Piller - Kartuşlar

7. İşletme Binası-1 • Ön hazırlama-1- Atık Kaynakları • Giriş • Yıkama/Temizleme/Soyma/ Ayıklama/Sınıflandırma • Parçalama/ Dilimleme/Ezme/Öğütme • Taşıma/Aktarma • Karıştırma • Filtrasyon

8. İşletme Binası-2 • Ön Hazırlama-2- Atık Türleri • Kum, çamur • Hammadde kırpıntıları, kırıkları • Niteliksiz/kullanılamayacak hammaddeler • Hayvan dışkısı • Etrafa saçılanlar • Büyük hammadde ambalajları-koliler, çuvallar, katkı maddesi varilleri • Filtrasyon artıkları • Çalışanların Atıkları

9. İşletme Binası-3 • Prosesleme/İşleme-1- Proses Türleri Fiziksel, Kimyasal ya da Biyolojik işlemler zinciri • Isıtma-Pişirme-Kurutma • Mayalama • Haddeleme • Terbiye • Kalıba dökme-Priz verme • Katkı maddelerinin, koruyucu maddelerin, yada renk vericilerin ilavesi

10. İşletme Binası-4 • Prosesleme/İşleme-2- Atık Kaynakları • Kazanlardan ve tanklardan taşanlar • Aktarma sırasında dökülenler • İşletme hatalarından kaynaklananlar • İşletme kazalarından kaynaklananlar • Kalite Kontrolünü geçemeyenler • Bakım-Onarım-Temizlik artıkları • Tek kullanımlık kalıplar • Kimyasal kapları • İşletmede çalışanlar

11. İşletme Binası-5 • Prosesleme/İşleme-3-Atık Türleri • Ürün / ara ürün/ yan ürün türüne bağlı olarak evsel atığa benzer nitelikli yada tehlikeli • Örn: Domates çekirdeği, kan, kromlu su, boya atığı, çimento tozu, tarım ilacı • Geri Kazanılabilenler • Domates çekirdeği+ • Kan+ • Çimento tozu+ • Geri Kazanılamayanlar/arıtılması –uzaklaştırılması gerekenler • Kromlu su • Boya atığı • Tarım ilacı

12. İşletme Binası-6 • Ambalajlama-1 • Kağıt-karton kutuda • Metal kutuda • Cam şişe yada kavanozda • Plastik ambalajda • veya bunların kombinasyonuna sahip malzemelerle • Örn: Sigara Paketi- Aluminyum Folyo, Karton, Plastik Folyo, Bandrol, Açma Bandı

13. İşletme Binası-7 • Ambalajlama-2-Atık Kaynakları • Ambalajlama makinalarının performansı • Yeni ürüne geçiş dönemleri • Ambalaj malzemesindeki değişiklikler (malzeme cinsi yada boyutu) • İşletme hataları • Kalite hataları • İşletmede çalışanlar

14. Hammadde Depoları • Mal Kabul • Depo Alanı • Çalışanların Atıkları

15. Ürün Depoları • Taşıma/Aktarma • Beklerken bozulanlar • Yükleme sırasında • Çalışanların atıkları

16. Arıtma Tesisi • Arıtma Çamurları • Kimyasal Madde Döküntüleri • Kimyasal Ambalajları • Çalışanların Atıkları

17. Atıkların Yönetimi • Atık Türlerinin Belirlenmesi • Atık Türünün Miktarının Kaynakğında Belirlenmesi • Atıkların analizi, bulguların değerlendirilmesi ve evsel - özel- tehlikeli atık olarak sınıflandırılması • Geri Kazanım Araştırmaları • Pazar Araştırmaları • Nihai Bertaraf Yöntemine Karar Verilmesi

18. Dikkat Edilmesi Gerekenler • Farklı Özellikte Olan Atıkları Karıştırmamaya • Atığın kaynağını inceleyerek atığın neden oluştuğunu bulmaya ve bu noktada daha az atık oluşturmaya • Oluşan atığı tanımaya, özelliklerini bilmeye ve o şekilde değerlendirmeye • Tesis içi atık yönetimi prosedürlerine uymaya

19. Çalışma Basamakları • Yönetimde atık yönetimi konusunda kararların alınması, ilk hedeflerin belirlenmesi • Kararların detaylandırılması için teknik destek sağlanması ve çalışma planı oluşturulması • Alınan kararların ve çalışma planlarının çalışanlara bildirilmesi • Çalışanlara konu ile ilgili eğitim ve sorumluluk yüklenmesi • Yönetimin kendini ve çalışanları denetlemesi • Başarı grafiği yükseldikçe ödüllendirmeye gidilmesi • Daha iyi bir atık yönetimi için yeni hedefler belirlenmesi

20. Neden? • Ulusal ve uluslararası alanda firma olarak sadece ürün kalitesi konusunda değil çevre kalitesi konusunda da söz sahibi olabilmek için • Avrupa Birliği’ne katıldığımız gün en azından işletmemiz adına kriterleri sağlamış olmak için • İhracatta daha başarılı olabilmek için • Kendi çevremiz için

21. Atığa Ait Üç Temel Kavram • Atığın miktarı, • Fiziksel ve Kimyasal özellikleri, • Bu iki kavramın zaman içinde ne ölçüde değiştiği ATIK ÖZELLİKLERİ

22. Katı Atık Özellikleri ve Değişimi • Fiziksel Özellikler • Katı Atık Kompozisyonu • Fiziksel Parametreler • Kimyasal Özellikler

23. Fiziksel Özellikler • Örnek olarak domates salçası üreten bir işletme söz konusu olduğunda ise karşımıza fabrikanın çeşitli birimlerinde farklı kompozisyonlar çıkacaktır; • ön işlem bölümünde posa ve ayıklama artıkları, • paketleme bölümünde plastik, cam, metal ve kağıt artıkları gibi. • Atık kompozisyonunu, miktarını ve bunların değişimini etkileyen faktörler çok çeşitlidir. Bunları sırasıyla açıklayalım:

24. Fiziksel Özellikleri Etkileyen Parametreler • Ürünün cinsi- Tütün- Çelik- Süt- Çimento • Kapasite- Ton/gün, m/gün, adet/gün… çalışan sayısı • Ekonomik Durum- atık yönetimine düşen pay • Coğrafi Konum ve İklim- hammadde özellikleri • Sosyal Etkenler- çalışanların özellikleri • Mevsimsellik- çalışma dönemi

25. Fiziksel Parametreler • Birim hacim ağırlığı • Tane büyüklük dağılımı • Boşluk oranı • Sıkışabilirlik • Su İçeriği

26. Kimyasal Özellikler • Organik Madde İçeriği • Kül Miktarı • pH düzeyi • Karbon Miktarı • Azot Miktarı • Yakıt değeri • Hidrojen, Oksijen, Kükürt Miktarı • Ağır Metaller • Klorür • Diğer Toksik Maddeler • Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği- EK 11A

27. Ambalaj Atıkları • Amaç 1 : Çöp depolama sahalarında alansal ve hacimsel tasarruf sağlamak, atık toplama ve taşıma masraflarını düşürmek Atık kütlesinde yer alan ambalajlar boşluk hacimlerinin fazla olması ve atık içinde önemli bir oranda bulunmaları sebebi ile depolama alanlarının daha hızlı dolmasına sebep olurlar. Bilhassa yüksek nüfuslu yerleşimlerde şehir dışında uygun özelliklerde yeni çöp depolama alanları bulmak gittikçe zorlaşmaktadır. Yerleşimin nüfusunun artması ile beraber deponi alanları şehir tarafından kuşatılmakta ve neticede halkın bu alanlardan şikayetçi olması gündeme gelmektedir. Yeni çöp alanları için şehirden gitgide uzaklaşmak gerekmekte bu da taşıma maliyetini çok yükseltmektedir.

28. Ambalaj Atıkları • Amaç 2: Ambalaj atıklarının sekonder hammadde olarak kullanımını, yani geri dönüşümünü sağlayarak ülke ekonomisine katkıda bulunmaktır. Pek çok ambalaj malzemesi en az üç kere geri dönüşebilmektedir. Bu da bakir hammadde kullanımına daha az gerek duyulmasını sağlamaktadır.

29. Ambalaj Atıkları • Amaç 3: Kayıt dışı ticari faaliyetlerin önüne geçmek. Çöplerin karışık biriktirilmesi durumunda evlerden kaynaklanan çöplerde bulunan geri kazanılabilir ambalaj atıkları belediyeler tarafından toplanmadan önce sokak toplayıcılarınca konteynırlardan toplanmaktadır. Bu işlem atığı karışık biriktirip toplayan belediyeler için her ne kadar toplama, taşıma masraflarında bir azalma ve deponi hacminden de tasarruf sağlamaktaysa da aslında ambalajın ekonomik değer göz önüne alındığında kaybın büyük olduğu anlaşılmaktadır. Üstelik sokak toplayıcıları topladıkları malzemeyi kaynak belirtmeden bir firmaya satmakta, firma da aynı şekilde geri kazanım yapan bir başka işletmeye bu sekonder hammaddeyi satarak para kazanmaktadır. Ancak bu zincirde kazancı vergilendirebilmek neredeyse mümkün değildir

30. Kota’nın Sebebi • Üretim ve dolum yapan endüstrilere ambalajın piyasadan toplanmasında yada diğer bir deyişle geri çevriminde sorumluluk verilmesinin sebebi bu ambalajların atık olarak toplanmasının ülkeye mali açıdan getirdiği yüktür. • Firma ürününü satarken kar etmekte, ancak ürünün piyasasını oluşturmada önemli bir etken olan ambalajın toplanması devlete kalmaktadır. Bu sebeple Yönetmelik sanayicilere yükümlülükler getirmiştir

31. Sanayi için Öneriler • Sanayinin Yönetmelikle ilgili olarak ilk problemi ambalaj malzemelerinin üstüne basılması gereken ambalaj türünü ve ürün kodunu gösteren bilgilerdir. Yönetmelik ürünün paketlenmesinde yer alan her ambalaj maddesine bu bilgilerin mutlaka basılması gerektiğini belirtmektedir. • Bu durum bilhassa ürün kolilerinin üstüne sarılan ince plastik film tabakaları söz konusu olduğunda kafaları karıştırmaktadır. Zira bu tür ince malzemelere soğuk damga ile bilgi basmak mümkün değildir. Baskı yapılabilmesi için malzemenin kalınlaştırılması gerekmektedir ki bu da Yönetmeliğin temel düşüncesine aykırı bir durumdur. Çünkü ambalajın kalınlaşması daha fazla ambalajın atık olarak piyasaya sürümü demektir. Bu ve buna benzer hallerde sanayicinin durumu Bakanlığa bildirmesi gerekmektedir. Böylece Yönetmelik daha uygulanabilir bir şekle getirilebilecektir. • Karşılaşılan bir diğer karışıklık ta etiketler konusunda yaşanmaktadır. Yönetmelik etiketler konusunda bir yaptırım getirmemektedir. Ancak etiket üreticileri konunun kendilerini de kapsadığını düşünmektedir. Fakat ürün etiketinin ambalajdan daha büyük bir atık oluşturması durumu için Yönetmelikte düzenleme yapılması gerekebilir.

32. Sanayi için Öneriler • Önerilebilecek diğer bir yol ise birim ürün başına kullanılan ambalaj miktarını azaltmaktır. Bilhassa kompozit ambalajların kullanıldığı cips, kraker gibi ürünlerde ürün ile ambalaj arasında miktar ve hacim olarak orantısızlıklar göze çarpmaktadır. Bu orantısızlıkların giderilmesi firmaya üretim teknolojisinde yeni yatırımlar yapması gibi başlangıç maliyetleri getirebilir. Ancak uzun vadeli kota uygulaması göz önüne alındığında bilhassa büyük üreticilerin bu yatırımı göze alması beklenmektedir. • Yönetmelik ambalajlarda bulunabilecek ağır metal miktarını da kısıtlamaktadır. Ağır metaller ambalajda genellikle boyar maddelerde renk verici olarak bulunur. Boyar maddeler ticari kaygılarla ambalajın albenisini arttırmak için her tür sektörde kullanılmaktadır. Burada boyar maddenin ambalajın en fazla dikkat çeken yüzeyinde ve renk çeşitliliğinden mümkün olduğu kadar kaçınılarak uygulanması yoluna gidilebilir. Böylelikle ürün ambalajının çevreye dost bir biçimde hazırlandığı da belirtilerek duyarlı tüketicilere hitap edilebilir. Bu tür yaklaşımların özellikle diyet ürünlerde ve organik olarak üretilen ürünlerde kullanımı daha da anlamlı olacaktır.

33. Sanayi için Öneriler • Firmaların pek çoğu Avrupa Birliği’ne giriş sebebi ile atık yönetimi faaliyetlerine yönelmiş durumdadır. Yakın gelecekte kuşkusuz pek çok firma ürünlerini Avrupa’ya da satmak isteyecektir.Çevresel yönden bilinçli bir tüketici topluluğuna satış yaparken rakip firmaların elindeki en büyük kozlardan biri ürünlerinin çevreyle uyumlu olması olacaktır. • ISO 14000 çalışması yapan firmalarımız üretimlerine bağlı olarak bir çevre yönetim sistemi kurmak durumundadırlar. Bu süreçte firmaların ilgili mevzuatlara riayet etmesi birinci dereceden önceliği olan bir durumdur. Firmalar kendi oluşturdukları çevre politikaları dahilinde ambalaj miktarının azaltılması ve ambalajlarda yer alan ağır metallerin azaltılmasını öncelikli hedefler olarak belirleyebilirler. ISO 14000 çalışmaları gönüllülük ilkesine dayanmakta olduğundan hedefler hiç kuşkusuz ulaşılabilir olmalıdır. Bu sebeple Ambalaj Yönetmeliği sınırlamalarını esas alarak hedefleri uzun vadeye yaymak ve gerçekleştirmek daha akılcı olacaktır. • Dolumcu firmaların ambalaj tedarik ettikleri firmalar konusunda daha seçici olması yükümlülüklerini azaltıcı bir sonuç ta getirebilir. Hammaddesi pazarda daha kolay işlenebilen ambalajlar seçmek kotayı sağlamak konusundaki sorunları ortadan kaldırabilir.

34. Sanayi için Öneriler • Ambalaj üreten firmalar ise dayanımı fazla ancak kütlesi daha düşük malzeme arayışına gidebilir. Üreticilerin deneyebilecekleri diğer bir metot ise oluk ve benzeri fiziksel dayanımı artıracak şekil değişiklikleridir. Kullanılan malzeme kalınlığını azaltarak şekilsel farklılıklarla aynı hacmi ve dayanımı sağlamak mümkündür. • Son olarak Yönetmeliğin değişikliklere açık olduğunu söylemekte fayda görmekteyiz. Bakanlık temsilcilerinin yaptıkları açıklamalara göre üretici ve dolumcu firmalardan gelen uyarılar ve özel durumlar dikkate alınarak Yönetmelik yeniden düzenlenene kadar geçici muafiyetler sağlanabilecektir. Bu sebeple firmaların uygulamada karşılaştıkları güçlükleri Bakanlı’ğa yazılı ve sözlü olarak ifade etmelerinde büyük yarar vardır. Ancak Yönetmeliğin mutlak surette uygulanacağı da unutulmamalı ve firmalar konu ile ilgili faaliyetlerine bir an önce başlamalıdır.

35. EGE BÖLGESİ’NDE ENDÜSTRİYEL FAALİYETLERDEN KAYNAKLANAN KATI ATIKLARIN BELİRLENMESİATIKLARIN AZALTILMASI/DEĞERLENDİRİLMESİ OLANAKLARININ ARAŞTIRILMASI Projenin Amacı • Ege Bölgesi, endüstriyel faaliyet çeşitliliği gösteren ve endüstri sayısı gittikçe artan bir bölge özelliğindedir. Belirli endüstriyel alanlarda atıksu toplanması ve arıtımı ile hava kirliliğine yönelik önlemler alınmakla beraber; işletmelerde oluşan katı atıklar için, içerik yönünden ne denli zengin olduğuna bakılmaksızın çoğunlukla doğrudan imha yoluna gidilmektedir. • Bu çalışmanın amacı, Ege Bölgesi endüstriyel katı atıklarının çeşitli faaliyet alanları ve tesis bazında belirlenmesi ve katı atıkların azaltılması ve değerlendirilmesi imkanlarının araştırılmasıdır.

36. Projenin Önemi • Ülkemizde, özellikle Ege Bölgesi’nde endüstriyel atıklara yönelik bir envanter çalışması mevcut değildir. Yurtdışında “Waste Market” adı verilen ve uzun yıllardır başarı ile işletilen “Endüstriyel Atık Pazarı”nın bölgemizde ve ülkemizde işletilebilir şekilde kurulabilmesi için öncelikle endüstriyel atıklarımızı tanımamız, miktar ve özellikleri hakkında bilgi sahibi olmamız gerekmektedir. • Tehlikeli Atıklar Yönetmeliği ve Katı Atıkların Kontrolu Yönetmelikleri’nin Avrupa Birliği’ne giriş sürecinde daha da sıkı bir şekilde uygulanmaya başlanacak olması ve Avrupa ürün pazarına hakim olan yeşil akımın etkileri ile endüstriler ister istemez kısa bir zaman içinde daha az atık üretecek sistemlere yönelmeye ve oluşan atıklarını da çevreye en az zarar verecek şekilde bertaraf etmeye yönleneceklerdir.

37. Projenin Kapsamı • Proje, Ege Bölgesi endüstriyel katı atıklarının çeşitli faaliyet alanları ve tesis bazında belirlenmesi ve katı atıkların azaltılması ve değerlendirilmesi üzerine kurulmuştur. Bu bağlamda; • Endüstri Dallarının Belirlenmesi ve Sayılarının Tespiti • Endüstriyel Katı Atık Tür ve Miktarlarının Belirlenmesi • Atık Azaltımı Çalışmaları • Ege Bölgesi Atık Pazarı Etüd Çalışması • Atıkların İşletme Tarafından Değerlendirilebilirlik Çalışmaları gerçekleştirilecektir

38. Materyal ve Metod • Araştırmada öncelikle; bilhassa Ege Bölgesi Sanayi Odası ile işbirliği yapılarak bölgedeki tüm faaliyet kollarını ve katı atık türlerini belirleyen bir envanter çalışmasıyapılacaktır. • EBSO’nun yarı sıra konuya ilgi duyan endüstrilerle de iritbat kurulacak ve işletmeler ziyaret edilecektir. • Projeninileri aşamalarının gerçekleşebilmesi için farklı sektörlerde yer alan endüstrilerden katı atık örnekleri alınacaktır. • Endüstrilerden alınan atık örneklerinin türleri ve kompozisyonuDokuz Eylül Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü Katı Atık Laboratuarı’nda yapılan kapsamlı analizler ile belirlenecektir. • Bu aşamayı takiben;atık azaltımı ve atıkların işletme tarafından değerlendirilebilirliğini belirleyen atık değerlendirme çalışmaları gerçekleştirilecektir.

39. Projenin Getireceği Yenilikler ve Beklenen Sonuçlar • Atık Pazarı, oluşması engellenemeyen atıkların başka işletmelerce ham madde ya da yardımcı madde olarak ilk elden kullanılmasına olanak sağlayacağından, bertaraf edilecek atık miktarında ve dolayısıyla bu atık bertaraf maliyetinde oldukça büyük ekonomi yaratacaktır. • Firmaların işletme içi atık yönetimi konusunda göstereceği hassasiyet ve lisans alma yaklaşımlarının bu araştırma kapsamında desteklenmesi ileilgili firmaların ürünlerinin AB ile ilgili satış pazarını genişletmiş olacaktır. • ISO14001 belgesi almak amacında olan işletmeler için bu çalışmadan elde edilecek laboratuar sonuçları oldukça yararlı bir başlangıç olacaktır. • İşletmelerde oluşacak atıkların doğru biçimde bertarafı ile çevrenin koruması açısından yarar sağlanacaktır.

40. İLGİNİZ İÇİN TEŞEKKÜRLER