Fatma Kübra ÇELEN Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü

1. İlköğretim Öğrencilerinin Bilgi ve İletişim Teknolojilerinin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarının İncelenmesi Fatma Kübra ÇELEN Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Anabilim Dalı 06800, Beytepe-ANKARA Yüksek Lisans Tez Savunması, 19 Nisan 2012 Danışman: Doç. Dr. S. Sadi SEFEROĞLU

2. GİRİŞ

3. 1.1. Problem Durumu • Erişimi ve kullanımı yaygınlaşıp kolaylaşan teknolojinin yaşamın olmazsa olmaz bir parçası haline gelmesi; • sosyal ilişkiler, davranışlar, yaşam biçimleri üzerinde de etkili olmakta ve bu doğrultuda, • yeni etik dışı davranış biçimleri ortaya çıkmaktadır.

4. BİT ve Öğrenme Öğretme Süreçleri • Bilgisayar teknolojilerindeki hızlı değişmeler sonucunda bilgi ve iletişim teknolojileri öğrenme-öğretme süreçlerinin ayrılmaz bir parçası durumuna gelmiştir.

5. Öğrencilerin Farkındalıkları • Bu teknolojilerin kullanıldığı ortamlarda etik ikilemlerle karşı karşıya kalan öğrenciler olumsuz davranış biçimleri geliştirebilmektedir. • Bu nedenle öğrencilerin bilişim teknolojilerini kullanma sürecinde karşılaşabilecekleri etik dışı davranışların neler olabileceği konusunda bilgi sahibi olmalarının ve etik yükümlülüklerin bilincine varmalarının sağlanması gerekmektedir.

6. 1.2. Araştırmanın Önemi • Günümüz öğrencilerinin bilgi ve iletişim teknolojilerini eğitim ve sosyal yaşamlarının her aşamasında etkileşimli bir şekilde kullandıkları gözlenmektedir ve bu yaygın kullanımla birlikte olumsuz davranış biçimleri de ortaya çıkmaktadır.

7. 1.2. Araştırmanın Önemi (2) • Öğrencilerin bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanırken etik olmayan davranışlar ile ilgili; • farkındalık düzeylerini belirleyerek • olası olumsuz davranışların erken yaşlarda fark edilmesini sağlamak • etik dışı davranışların nedenlerini sorgulayarak • bu doğrultuda gerekli önlemleri almak önem arz etmektedir.

8. 1.3. Araştırmanın Amacı • Bu araştırma, • ilköğretim öğrencilerinin bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında ne tür etik olmayan davranışlar sergilediklerini, • bu teknolojilerin kullanımında etik olmayan şekilde davranmalarının temelindeki nedenleri ortaya koymayı amaçlamaktadır.

9. 1.4. Problem Cümlesi • İlköğretim öğrencileri bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında ne tür etik olmayan davranışlar sergilemektedirler?

10. 1.4.1. Alt Problemler • İlköğretim öğrencilerinin bilgisayar ve İnternete erişim ve kullanım durumu ne düzeydedir? • İlköğretim öğrencilerinin, bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışlarla ilgili görüşleri nelerdir? • İlköğretim öğrencilerinin bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışlarla ilgili görüşler, cinsiyet, sınıf düzeyi, anne eğitim durumu, baba eğitim durumu ve ailenin maddi durumuna göre farklılaşmakta mıdır? • İlköğretim öğrencilerinin bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışlarla ilgili görüşleri bilgisayar ve internete erişim ve kullanma durumları açısından farklılık göstermekte midir? • İlköğretim öğrencilerinin bilgi ve İletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışların nedenleri ile ilgili görüşleri nelerdir? • İlköğretim öğrencilerinin bilgi ve İletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışlarla ilgili görüşleri etik dışı davranışlara neden olan etmenlere göre farklılık göstermekte midir?

11. İlgili Araştırmalar

12. 2. İlgili Araştırmalar • Çalışmanın bu bölümünde, alanyazındaki bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışlarla ilgili araştırmalara yer verilmiştir. “Bilgi ve İletişim Teknolojilerinin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlar” konusuyla ilgili çalışmalar sırasıyla; • 2.1. Yurtdışında Yapılan Araştırmalar • 2.2. Türkiye’de Yapılan Araştırmalar şeklinde ele alınmıştır.

13. 2.1.Yurt Dışında Yapılan Araştırmalar • Bilgi ve iletişim teknolojilerinin etik kullanımı: • bilgi ve iletişim teknolojileri gibi dinamik ve karmaşık bir alan için etik davranış ve bilinç geliştirme açısından bireylerin ikilemler yaşadıkları tespit edilmiştir. • Bilgi ve iletişim teknolojilerinin etik ve yasal kullanımında • sosyal normlar, cinsiyet, yaş, kişisel değerler, ahlaki yargı, toplumsal değerler, ahlaki sorumluluk gibi özelliklerin etkili olduğu görülmüştür.

14. 2.2.Türkiye’de Yapılan Araştırmalar • BİT – Etik kullanımı (Türkiye): • bireylerin bilgi ve iletişim teknolojilerinin etik kullanımına ilişkin görüş ve davranışlarının • cinsiyet, ebeveyn eğitim durumu gibi demografik özelliklere göre farklık gösterdiği görülmüştür. • Etik olmayan davranışların • fikri mülkiyet ihlali, bilgiye erişim ve paylaşım, sosyal ağlar, internet ve haberleşme alanında yoğunlaştığı tespit edilmiştir.

15. Yöntem

16. 3. Yöntem • 3. Yöntem • 3.1. Araştırmanın Yöntemi • 3.2. Çalışma Grubu • 3.2.1. Çalışma Grubunun Özellikleri • 3.3. Veri Toplama Araçları • 3.4. Veri Toplama Araçlarının Geliştirilmesi • 3.5. Veri Toplama Araçlarının Uygulanışı • 3.5. Verilerin İşlenmesi ve Çözümlenmesi

17. 3.1. Araştırmanın Yöntemi • Bu araştırma genel tarama modeli türünde bir araştırmadır.

18. 3.2. Çalışma Grubu • Çalışma grubunun seçiminde elverişli örneklem seçimi yöntemi kullanılmıştır. • Çalışma için ihtiyaç duyulan verileri toplamak için kullanılan anket araştırmacı tarafından ulaşılabilen ilköğretim 6., 7. ve 8. sınıf öğrencilerine uygulanmıştır.

19. 3.2.1. Çalışma Grubunun Özellikleri • Katılımcıların Demografik Özelliklere Göre Dağılımı

20. Katılımcıların Demografik Özelliklere Göre Dağılımı-2

21. 3.3. Veri Toplama Araçları • Bu araştırmaya veri toplamak için üç ayrı araç kullanılmıştır: • “Kişisel Bilgi Formu” • “Bilgisayar ve İnternete Erişim ve Kullanma Durumu Formu” • “Bilgi ve İletişim Teknolojileri Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarının İncelenmesi Anketi”

22. 3.4. Veri Toplama Araçlarının Geliştirilmesi • Araştırmada kullanılan “Kişisel Bilgi Formu” ile katılımcıların demografik özelliklerini belirlemeye yönelik maddelere yer verilmiştir. • İkinci veri toplam aracı olan ve “Bilgisayar ve İnternete Erişim ve Kullanma Formu” ile katılımcıların bilgisayar ve internet teknolojilerine erişim olanaklarını ve bu teknolojileri kullanma durumlarını belirlemeye yönelik maddelere yer verilmiştir. • Üçüncü veri toplama aracı olan “Bilgi ve İletişim Teknolojileri Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarının İncelenmesi” başlıklı ankette; katılımcı öğrencilerin “bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışlar” ve “bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışların nedenleri” konularında görüşlerini belirlemeye yönelik maddelere yer verilmiştir.

23. 3.5. Veri Toplama Araçlarının Uygulanışı • Veri toplama araçlarının uygulanması işlemi çevrim-içi ortamda gerçekleştirilmiştir. • Anketler okullardaki BT laboratuarlarında doldurulmuştur.

24. 3.6. Verilerin İşlenmesi ve Çözümlenmesi • Bu çalışmada elde edilen verilerin analizinde, • frekans, yüzde, • ki kare, • Man Whitney U, • Kruskal Wallis testi uygulanmıştır.

25. Bulgular

26. 4.1. İlköğretim Öğrencilerinin Bilgisayar ve İnternete Erişim ve Kullanım Durumu Ne Düzeydedir?” • 4.1.1. Katılımcıların Bilgisayar ve İnternete Sahip Olma Durumlarına İlişkin Değerlerin Dağılımı Çalışmaya katılan öğrencilerin evden bilgisayara erişim oranı %79,3 iken, internete erişim oranın ise %57,5’tir. Araştırma grubunda evinde bilgisayar ve internete erişim olanağı bulunmayanların oranı ise sırasıyla %20,7 ve %42,5’tir.

27. 4.1.2. Katılımcıların Bilgisayar ve İnternet’i Kullanmayı Öğrenme ve BİT’e Erişim Ortamlarına İlişkin Değerlerin Dağılımı Çalışmaya katılan öğrencilerin büyük bir kısmı bilgisayar ve internet kullanmayı kendi kendilerine deneyerek öğrendiklerini belirtmişlerdir (%71,23, %68,99). Araştırmaya katılan öğrencilerin bilgi ve iletişim teknolojilerine daha çok evdenulaştıkları belirlenmiştir (%59,22).

28. 4.1.3. Katılımcıların Bilgisayar ve İnternet’i Kullanım Düzeylerine İlişkin Değerlerin Dağılımı • Çizelgede görüldüğü üzere, • çalışmaya katılan öğrenciler bilgisayar kullanma düzeylerini %53,63 oranla, internet kullanma düzeylerini %51,40 oranla orta seviyede değerlendirmişlerdir

29. 4.2. İlköğretim Öğrencilerinin BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşleri Nelerdir? • Bilgi ve İletişim Teknolojileri Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşlerin Dağılımı

30. BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşlerin Dağılımı (2)

31. BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşlerin Dağılımı (3)

32. BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşlerin Dağılımı (4)

33. Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Farkındalık • Anket maddelerine ilişkin öğrenci görüşleri incelendiğinde katılımcıların etik olmayan davranışlarla ilgili farkındalık düzeylerinin yüksek olduğugörülmüştür.

34. Korsan Yazılım Kullanma • Korsan yazılımları çoğaltmak ve paylaşmak şeklindeki davranışlarla ilgili öğrencilerin • diğer maddelere göre daha fazla etik ikilimlerde kaldığı görülmüştür. • Öğrencilerin arkadaşlarıyla paylaşmayı etik bir davranış olarak düşünme eğiliminde olmalarında; • yazılımın sahibini ve onun haklarını göz önünde bulundurmak yerine kendisine daha yakın olan arkadaşlarının çıkarını gözetmesinde sanal ortamda mesafe kavramının soyut olmasının neden olduğu ileri sürülebilir.

35. 4.3. İlköğretim öğrencilerinin bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışlarla ilgili görüşler, cinsiyet, sınıf düzeyi, anne eğitim durumu, baba eğitim durumu ve ailenin maddi durumuna göre farklılaşmakta mıdır?

36. 4.3.1. İlköğretim Öğrencilerinin BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşleri Cinsiyete Göre Farklılaşmakta mıdır? • Erkek ve kız öğrencilerin BIT kullanımında etik olmayan davranışlar konusundaki düşünceleri arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu bulunmuştur (U=13848; p=0,027; p<0,05). Sıra ortalaması değerlerine bakıldığında erkek öğrencilerin (191, 87) kız öğrencilere ( 167,67) göre daha çok etik dışı düşüncelere sahip oldukları görülmektedir.

37. 4.3.2. İlköğretim Öğrencilerinin BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşleri Sınıf Düzeyine Göre Farklılaşmakta mıdır? • 6., 7. ve 8. sınıfların bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışlarla ilgili görüşleri arasında anlamlı bir fark olmadığı görülmektedir [χ2(2)=5,343; p=0,069; p>0,05]. Etik konusundaki düşüncelerin sınıf düzeyine göre farklılaşmadığı belirtilebilir.

38. 4.3.3. İlköğretim Öğrencilerinin BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşleri Anne Eğitim Durumuna Göre Farklılaşmakta mıdır? • Anne eğitim durumlarına göre öğrencilerin bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışlarla ilgili görüşleri arasında anlamlı bir fark olduğu görülmektedir [χ2(2)=12,319; p=0,015; p<0,05]. • Sıra ortalamalarına bakıldığında okuma yazması olmayan annelerin çocuklarının diğerlerine oranla daha fazla etik dışı düşüncelere sahip oldukları görülmüştür.

39. 4.3.4. İlköğretim Öğrencilerinin BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşleri Baba Eğitim Durumuna Göre Farklılaşmakta mıdır? • Baba eğitim durumlarına göre öğrencilerin bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışlarla ilgili görüşleri arasında anlamlı bir farklılık olmadığı görülmektedir [χ2(2)=4,649; p=0,460; p>0,05].

40. 4.3.5. İlköğretim Öğrencilerinin BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşleri Maddi Duruma Göre Farklılaşmakta mıdır? • Maddi duruma göre öğrencilerin bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışlarla ilgili görüşleri arasında anlamlı bir farklılık olmadığı görülmektedir [χ2(2)=2,524; p=0,640; p>0,05]. Etik konusundaki düşüncelerin maddi duruma göre farklılaşmadığı belirtilebilir.

41. 4.4. İlköğretim Öğrencilerinin BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşleri Bilgisayar ve İnternete Erişim ve Kullanma Durumları Açısından Farklılık Göstermekte midir?”

42. 4.4.1. İlköğretim Öğrencilerinin BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşleri Bilgisayar Sahipliği Durumuna Göre Farklılaşmakta mıdır? • Evde bilgisayarı olan ve olmayan öğrencilerin BİT kullanımında etik olmayan davranışlar konusundaki düşüncelerinin arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık olmadığı bulunmuştur (U=9548; p=0,225; p>0,05)

43. 4.4.2. İlköğretim Öğrencilerinin BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşleri Bilgisayar Kullanma Sürelerine Göre Farklılaşmakta mıdır? • Katılımcılardan 1-3 yıldır, 4-6 yıldır, 7-9 yıldır ve 10 yıl ve 10 yıldan fazla bilgisayar kullananların bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışlarla ilgili görüşleri arasında anlamlı bir fark olmadığı görülmektedir [χ2(2)=4,175; p=0,243; p>0,05]. Etik konusundaki düşüncelerinin bilgisayar kullanma sürelerine göre farklılaşmadığı belirtilebilir.

44. 4.4.3. İlköğretim Öğrencilerinin BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşleri İnternet Kullanma Sürelerine Göre Farklılaşmakta mıdır? • Katılımcılardan 1-3 yıldır, 4-6 yıldır, 7-9 yıldır ve 10 yıl ve 10 yıldan fazla internet kullananların bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışlarla ilgili görüşleri arasında anlamlı bir fark olmadığı görülmektedir [χ2(2)=1,090; p=0,780; p>0,05]. Etik konusundaki düşüncelerinin internet kullanma sürelerine göre farklılaşmadığı belirtilebilir.

45. 4.4.4. İlköğretim Öğrencilerinin BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşleri İnterneti Günlük Ortalama Kullanma Sürelerine Göre Farklılaşmakta mıdır? • İnterneti günlük kullanmayanların ve günlük ortalama 1-3 saat, 4-6 saat, 7-9 saat, 10 saat ve 10 saatten fazla internet kullananların bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışlarla ilgili görüşleri arasında anlamlı bir farklılık olduğu görülmektedir [χ2(2)=20,126; p=0,000; p<0,05]. • Grupların sıra ortalamaları dikkate alındığında interneti günlük ortalama 7-9 saat ve 10saat ve üzerinde kullananların daha fazla etik dışı düşüncelere sahip oldukları belirlenmiştir. Bu sonuçlara göre İnterneti günlük kullanım süresi arttıkça etik olmayan şeklide davranma eğiliminin de arttığı söylenebilir.

46. 4.4.5. İlköğretim Öğrencilerinin BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşleri Bilgisayar Kullanım Düzeylerine Göre Farklılaşmakta mıdır? • Bilgisayarı başlangıç seviyesinde, orta seviyede ve ileri düzeyde kullananların, bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışlarla ilgili görüşleri arasında anlamlı bir fark olmadığı görülmektedir [χ2(2)=1,551; p=0,460; p>0,05]. Etik konusundaki düşüncelerin bilgisayarı kullanma düzeylerine göre farklılaşmadığı belirtilebilir.

47. 4.4.6. İlköğretim Öğrencilerinin BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışlarla İlgili Görüşleri İnternet Kullanım Düzeylerine Göre Farklılaşmakta mıdır? • İnterneti başlangıç seviyesinde, orta seviyede ve ileri düzeyde kullananların bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında etik olmayan davranışlarla ilgili görüşleri arasında anlamlı bir fark olduğu görülmektedir [χ2(2)=6,867; p=0,032; p<0,05]. • Grupların sıra ortalamaları dikkate alındığında interneti ileri düzeyde kullananların diğerlerine göre etik olmayan davranışlara daha fazla eğilimli oldukları söylenebilir.

48. 4.5. İlköğretim Öğrencilerinin BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışların Nedenleri İle İlgili Görüşleri Nelerdir? Bilgi ve İletişim Teknolojileri Kullanımında Etik Olmayan Davranışların Nedenleriyle İlgili Görüşlerin Dağılımı

49. Bilgi ve İletişim Teknolojileri Kullanımında Etik Olmayan Davranışların Nedenleriyle İlgili Görüşlerin Dağılımı(2)

50. BİT’lerin Kullanımında Etik Olmayan Davranışların Nedenleriyle İlgili Görüşlerin Dağılımı • Yasal sorumlulukları bilmemenin etkisi (%72,35) • Arkadaş çevresinin etkisi (%70,95) • Toplumsal sorumluluklara önem verilmemesinin etkisi (%69,56) • Etik konusunda yeterli bilgiye sahip olmamanın etkisi (%69) • Ahlaki değerlerin etkisi (%61,17) • Yakalanmayacağına olan inancın etkisi (%58,94) • Aile bireylerinin etkisi (%54,75) • Hiç kimsenin zarar görmeyeceğine inanmanın etkisi (%54,47) • Maddi sebeplerin etkisi (%48,6) • Dini inançların etkisi (%25,98)