Подела народне књижевности

1. Подела народне књижевности Nikola Stojoski I Maja Pralica VIII-4

2. Narodna poezija LIRSKE PESME OBREDNE PESME MITOLOŠKE PESME OBIČAJNE PESME PORODIČNE PESME POSLENIČKE ILI PESME O RADU LJUBAVNE PESME ŠALJIVE I PODRUGLJIVE PESME EPSKE – JUNAČKE PESME PRETKOSOVSKI CIKLUS КОСОВСКИ ЦИКЛУС LIRSKO – EPSKE PJESME POKOSOVSKI CIKLUS CIKLUS PESAMA O MARKU KRALJEVIĆU HAJDUČKI CIKLUS CIKLUS OSLOBODJENJA SRBIJE USKOČKI CIKLUS Narodna proza Bajke Legende Narodne priče Narodne basne Narodne pripovijetke САДРЖАЈ

3. LIRSKE PESME -Sve što narodni život čini životom, sva ljudska osećanja i raspoloženja: i radost i bol, i nada i očekivanja, i sreće i nesreće, i rad i običaji, i verovanja i strah od nepoznatih nebeskih sila opevani su i u lirskim narodnim pjesmama. Dobile su ime po grčkom muzičkom instrumentu liri a Vuk Stefanović Karadžić nazivao ih je još i ženskim, jer su ih pevale mlade žene i devojke i jer se u njima, kako je već rečeno, opevaju osećanja /sreća, tuga, radost, žalost/. -Lirske pesme su raznovrsnog stiha, od četverca /četiri sloga u stihu/ do četrnaesterca. Dogadja se da neka lirska pjesma ima različitu dužinu stihova /različit broj slogova u stihu/.

4. Obredne pesme -U određenim prilikama u životu ljudi, uz određene promene u prirodi vezane za godišnja doba, dolazak Nove godine, proleća, leta, jeseni, zime, povodom verskih praznika i običaja narodnih, pevane su uvek iste pesme. One su poznate u našoj narodnoj lirskoj poeziji kao obredne: božićne, uskršnje /velegradske/, đurđevdanske, ivanjske, kalendarske, dodolske, lazaričke, kraljičke i pesme na ranilu /uranku/. -Pesme: Božićne, Uskršnje, Đurdjevdanske, Ivanjske, Koledarske, Dodolske, Lazarevačke, Kraljičke, Pjesme na ranilu. Sve ove pesme opjevane su u lektiri za peti razred “Sunce jaše ata” – Izdavač Popović i sinovi – Požarevac

5. Mitološke pesme -Nastale su u pradavna vremena kada naši preci nisu razumevali i shvatali mnoge prirodne pojave. Nemoćni da ih objasne, a u želji da njihovu neukrotivu sliku sebi potčine, ljudi su izmišljali, stvarali božanstva i bogove. Obraćajući se tim božanstvima, naši preci su verovali da reč i pesma imaju magijsku moć da ih dozovu i da od njih dobiju pomoć. U svakodnevnom životu naših predaka i u njihovoj mašti

6. Običajne pesme -Naši narodni pevači ispevali su mnogo pesama koje izražavaju raspoloženje naroda: uz običaje svadbenog veselja, kada treba nazdraviti rođacima i prijateljima, kada majka uspavljuje svoje milo čedo, čak i u tragičnim trenucima kada se treba rastati i od svojih najdražih. -Ove životne pojave nisu verski običaji, već smisao i sadržaji svakodnevnog života. Prema opevanim motivima običajne pesme se dele na: svatovske, počasnice /zdravice/, uspavanke i tužbalice. -Pesme: Stane mi se svatovima nada, Domaćine mudra glavo, Uspavanka, Majka, Moj Damljane.

7. Porodične pesme -U porodičnim pesmama opevani su različiti odnosi u porodici: roditeljska ljubav i briga, a naročito materinska, ljubav sestre prema bratu i brata prema sestri, ali ima i drugih osećanja i raspoloženja koja proističu iz odnosa svekrve i snahe, snahe i zaove, devera i snahe. -Pesme: Najveća je žalost za bratom, Zastala jabuka, gore za oblakom, Bolna Vida leži, Sestra bez brata, Majka, seja i ljuba, U dobrom rodu.

8. Posleničke ili pesme o radu -Pesme koje slave i veličaju rad nazivaju se posleničke ili pesme o radu. A, da bi rad bio zadovoljstvo i da ne bi bio težak, čovek je pevao dok je radio, tako nekada, tako i sada. Mnoge poslove čovek je obavljao u društvu, zajedno sa rođacima i komšijama a što je stvaralo uslove da se stvore – ispevaju ove veoma lepe lirske pjesme. -Pesme: Žetvu žela, Prele su prelje, Žito žele, Nadžnjeva se momče i djevojče, Duga dana u zla gospodara.

9. Ljubavne pesme -Večita je istina da je ljudska ljepota, a naročito ženska, neobična, čarobna, mitska i magijska sila kojoj se ništa u ljudskom biću ne može suprostaviti. To uzvišeno osećanje opevali su naši narodni pevači kroz raznovrsne motive: opis lepote /više devojačke nego momačke, i to češće fizičke a manje duševne/, izjavljivanje ljubavi i ljubav dvoje mladih, iskrena, snažna, sudbonosna. -Pesma: Srpska djevojka, Dragi i nedragi, Ljubavni rastanak, Momak i devojka, Devojka se tuži djulu.

10. ŠALJIVЕI PODRUGLJIVE PESME -U šaljivim I PODRUGLJIVIMpesmama opevani su događaji u životu ljudi sa vesele i šaljive strane. U njima je naglašen epski element, jer imaju opis događaja i likova zbog čega se približavaju epskim pesmama. Teme ovih pesama su šala i podsmeh na račun nesposobnih i neveštih, plašljivaca i zločinitelja. Cilj im je ne samo da nasmeju i stvore vedro raspoloženje, već i da usmere i pouče. -Pesme: Kad se ženi koji kuće nema, Butum Tuzla jednu kozu muzla, Zečeva ženidba.

11. EPSKE – JUNAČKE PESME -Pevaju o borbama, događajima, junaštvima i zbivanjima na bojištima i o junacima. U junačke borbe mešaju se, ponekad, i natprirodna bića /vile, guje/, kao što je slučaj u klasičnim epovima starih Grka /”Ilijada” i “Odiseja”/ i starih Rimljana. Ime su dobile po grčkoj riječi EPOS, što znači dogadjaj, zbivanje, a ispevane su u desetercu /deset slogova u stihu/. -Ukoliko se u epskim pesmama opevaju događaji i junaci nepoznati istoriji, te se pesme nazivaju NEISTORIJSKE, a ukoliko su ovi događaji i junaci istorijski poznati, onda su to ISTORIJSKE pjesme. -Istorijske epske pesme: Predrag i Nenad, Jetrvica adamsko koleno… -Prema tome koje događaje i junake poznate u istoriji opevaju, sve epske pjesme svrstane su u osam grupa – ciklusa:

12. Pretkosovski ciklus -Pesme ovog ciklusa pevaju o događajima i junacima pre Kosovskog boja – 28. juna 1389. godine. U njima se peva o srpskim velikašima: Nemanjićima, Mrnjavčevićima, Vojinovićima i Dejanovićima. -Pesme: Ženidba Dušanova, Uroš i Mrnjavčevići...

13. Kosovski ciklus -Narodni pevači su u pesmama ovog ciklusa opevali tragičan poraz srpske vojske u Kosovskom boju na Vidovdan, 28. juna 1389. godine, kao i događaje neposredno pre i posle boja. U pesmama koje opevaju događaje uoči samog boja iznosi se predosećanje našeg nacionalnog udesa /”San Carice Milice”/, strah i slutnje – opisom brojnosti i snage turske vojske /”Kosančić Ivan uhodi Turke”/. Iako sam boj nije opevan ni u jednoj celovitoj pjesmi, već se nalazi u odlomcima pojedinih pesama, izuzetno je dramatično dočarana njegova atmosfera, a naročito neviđena, hiperbolična junaštva Miloša Obilića, Kosančić Ivana, Toplice Milana, devet Jugovića, Banović Strahinje, Srdje Zlopgleđe. Narodni pevači nalaze razlog našeg poraza u izdajstvu Vuka Brankovića /što nije istorijski tačno/, a ne u brojnosti, snazi i fanatičnosti turske vojske. -U pesmama “Smrt majke Jugovića” i “Kosovka djevojka”, -narodni pevač opeva događaje neposredno posle odigranog boja na Kosovu polju /nedaleko od današnje Prištine/, čime upotpunjuje tematsko jedinstvo ovoga ciklusa – dogadjaji pre, za vreme i posle boja. U njima je sva tragika našeg poraza i tužna i nesrećna najava našeg petovekovnog robavanja pod Turcima. -Pesme: Kneževa večera, Kosančić Ivan uhodi Turke, Car Lazar i carica Milica, Propast carstva srpskog, Sluga Milutin, Smrt majke Jugovića, Kosovka devojka…

14. Lirsko-epske pesme -U našoj narodnoj poeziji postoje i pesme u kojima se saopštavaju događaji, što ih čini epskim, i pevaju osećanja. Što je karakteristika liskih pjesama. Takve pesme se nazivaju lirsko-epske pjesme. Kada su ove pesme tužnog sadržaja i tragičnog završetka, nazivaju se BALADE, a kada su vesele i srećnog kraja – ROMANSE. -Balade: Smrt Omera i Merime, Ženidba Milić Barjaktara.. -Romanse: Stojan i Ljiljana

15. Pokosovskiciklus -Pesme ovog ciklusa opevaju poslednje trenutke naše samostalnosti poslije Kosovskog boja, poslednje otpore turskim silnicima koje su pružali srpski despoti i banovi, knezovi i vojvode iz moćnih feudalnih porodica: Jakšića, Brankovića, Crnojevića. Najčešće su to pjesme pune stradanja i poraza, ličnih i opštih tragedija – istinska slika vremena i događaja koje su opevale. -Pesme: Smrt vojvode Prijezde, Smrt vojvode Kaice, Bolani Dojčin…

16. Ciklus pesama o Marku Kraljeviću -Marko Kraljević, sin Vukašinov, vladao je, poslije očeve smrti 1371. godine, predelima današnje Makedonije, oko grada Prilepa, priznajući tursku vrhovnu vlast. Poginuo je u boju na Rovinama /u narodnim pjesmama Urvine planine/ -1395. godine boreći se na strani Turaka protiv Ugara /Madjara/. -U našoj narodnoj poeziji Marko je najomiljeniji lik i najveći junak. Plemenit i nežan, veran drug i iskren prijatelj ljudima, sirotinji raji, vilama, pticama i životinjama, pokušava da spese veliko Dušanovo carstvo od grabljivih velikaša, deli pravdu, kažnjava tursko zlo i nepravdu. -On je naš nacionalni junak, oličenje našeg srpskog naroda, jer su, kroz pesme o Marku, narodni pevači opevali osobine i težnje, želje i nade celog našeg naroda. Zato, pored pomenutih vrlina, ima i običnih ljudskih mana: dobro i rado pije, lako zameće kavgu, ume da bude i surov. Prema narodnom predanju nije umro, već samo zaspao, a probudiće se kada bude došlo vreme. -Pesme: Marko Kraljević poznaje očinu sablju, Marko Kraljević ukida svadbarnu, Marko Kraljević i Musa Kesedžija, Marko Kraljević i orao, i mnoge, mnoge druge.

17. Hajdučki ciklus - Borci za oslobođenje srpskog naroda od viševekovnog ropstva, delioci pravde i jedina nada sirotinje raje – hajduci, opevani su u mnogim epskim pesmama. Stari Vujadin, -Starina Novak, Deli Radivoje, Mali Radojica, Pivljanin Bajo i mnogi drugi hajduci postali su narodne legende. Uzalud su Turci činili zverstva nad hajdučkim jatacima ne bi li se hajdučija u Srbiji uništila – ova je trajala jer je bila jedini otpor tuđinskom osvajaču. -Pesme: Stari Vujadin, Starina Novak i Deli Radivoje, Mali Radojica.

18. Ciklus oslobodjenja Srbije -Pesme ovog ciklusa opevaju prilike u Srbiji uoči Prvog srpskog ustanka 1804. godine, erupciju nezadovoljstva i mržnje našeg naroda prema porobljivačima, brojne, dugoočekivane i priželjkivane bitke i pobede nad turskom vojskom i slavne pogibije naših velikih junaka. One su, gotovo sve, delo velikog narodnog pjevača, slepog guslara Filipa Višnjića, učesnika-ratnika u Prvom srpskom ustanku. U svojim pesmama ovekovečio je nekoliko ličnosti junaka naše slavne prošlosti: Karađorđa Petrovića, Iliju Birčanina, Petra Dobrnjca, Miloša Pocerca.

19. Uskočki ciklus -Uskoci su živjeli u slobodnim utvrđenim gradovima koje Turci nisu mogli da osvoje: Klisu iznad Splita, Senju, Ravnim Kotarima kod Zadra i odatle upadali, “uskakali” na teritorije koje su držali Turci, paleći njihove hanove, pljačkajući i otimajući sve što im je dolazillo pod ruku. Treba znati da su uskoci bili, u određenom periodu, i velika sila na moru. -Poznati uskočki junaci, opevani u narodnim pesmama, bili su: Senjanin Ivan, Senjanin Tadija, Senjanin Juriša, Janković Stojan, Smiljanić Ilija. -Pesme: Ivo Senjanin i aga od Ribnika, Ropstvo Janković Stojana, Smrt Senjanina Iva…

20. Bajke -Najstarija vrsta nardne proze. Pune su čudesnog, nevjerovatnog i naprirodnog. Čovjek u njima ima neobične osobine i čudesne moći; ispunjava najteže zadatke, razumije govor životinja i biljaka. Pune su i nestvarnih bića: zmajeva, vila, vještica, aždaja, čarobnjaka i čarobnih svirala, vode

21. Legende -Ime su dobile po latlinskoj riječi LEGENDUS, što znači – ono što treba čitati. Veoma su slične bajkama jer i u njima ima mnogo čudesnog, nevjerovatnog i natprirodnog. U njima se govori o izuzetno neobičnim ličnostima /Sveti Sava, Marko Kraljević, Miloš Obilić, Car Trojan, Solomon i drugi/ ili o nastanku i istoriji pojedinih naselja – sela i gradova, i postanku nekih životinja i ptica /kornjača, krtica, kukavica/. Poznate su: Sveti Sava i neradne žene, U cara Trojana kozje uši, Kakoje postala kokrnjača i mnoge druge.

22. Narodne priče -Govore o odnosima medju ljudima, u porodici i zajednici – društvu. Imaju namjeru da pouče i usmjere kako da se živi i bori protiv ugnjetavanja svake vrste. -Poznate su: Sveti Sava i djavo, Djevojka cara nadmudrila, Prava se muka ne da sakriti i druge.

23. Narodne pripovijetke -U svojoj tematici – predmtu pripovijedanja slične su narodnim bajkama, ali po svojim sadržajima bliže ovom vremenu i nisu lišene fantastičnih pojedinosti koje prate odnose medju ljudima. U njima se priča o snalažljivosti pojedinaca u raznim životnim okolnostima i situacijama, o podvalama i manama, o tome da djelo ili nedjelo uvijek izlaze na vidjelo i bivaju nagradjeni ili kažnjeni. Poznate su: Starac prevario divove, Nevjerni drug, Ero i Turčin i druge.

24. Narodne basne -Narodne basne -U njima se, preko likova životinja, biljaka, predmeta otkrivaju osobine ljudi i ukazuje se na njihove nedostatke i mane kao razumnih bića. Pojedine životinje uvijek predstavljaju /oličavaju/ odredjene osobine čovjekove: vuk je zao i krvoločan, medvjed je trapav i glup, lav je snažan i nezavisan, lisica je lukava i prepredena, zec je plašljliv, jagnje je bezazleno i umiljato, mrav radan i neumoran. -U basnama se saopštavaju dvije situacije /scene, zgode/, rijetko tri, i iste su uzročno-posljedično povezane. Često se sastoje iz dijeloga sa jasno naglašenim završetkom poentom, porukom/. Poznate basne su: Crv i lav, Nije vjera tvrda u jačega, Kako se medvjed prevario i druge.