I I . Ders notlar ı: KAYITDIŞI EKONOMİ ’ NİN KAVRAMSAL ANALİZİ

1. II. Ders notları:KAYITDIŞI EKONOMİ’NİNKAVRAMSAL ANALİZİ Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi Türk Dünyası İşletme Fakültesi “KAYITDIŞILIK VE GLOBAL EKONOMİ’YE ETKİLERİ” dersi Öğr. Gör. Elşen Resul oğlu BAĞIRZADE BAKÜ -2011

2. KAYITDIŞI EKONOMİ KAVRAMI Kayıt dışı ekonomi, devletten gizlenen, kayda geçirilmeyen/geçirilemeyen ve bu sebeple denetlenemeyen faaliyetler olarak tanımlanabilir. Enformel ekonomi, illegal ekonomi, gayri resmi ekonomi, gizli ekonomi, gözlemlenmeyen ekonomi, vergidışı ekonomi v.b gibi 25’den fazla farklı terimle adlandırılır. Enformal (informal) ve gözlemlenmeyen (non-observed) ekonomi terimlerinden başka uluslararası arenada üzerinde ortak fikir birliğinin olduğu bir terim yoktur. Sadece her bir araştırmacının kullandığı terimin kayıtdışı faaliyetlerin hangi kısmını ifade etdiğini belirtmesi prensipi yaygın hal almıştır. Genel olarak kayıt dışı ekonominin, mal ve hizmet üretimine konu olmasına karşılık ekonominin geleneksel ölçüm yöntemleriyle bütünüyle tespit edilemeyen ve GSMH hesaplamalarına yansımayan alanları kapsadığı kabul edilmektedir.

3. UN, OECD, IMF, ILO ve CIS STAT ORTAK TANIMI 2002 yılında adıgeçen uluslararası kurumlar 1993 yılında kabül edilmiş SNA (system of national accounts) konvensiyonundakı kayıtdışı ekonomi ile ilgili kavramları geliştirerek, “Measuring the Non-Observed Economy: A Handbook” isimli geniş kapsamlı çalışma yayınladılar. “Mavi kitap” diye isimlendirilen bu çalışmada konuyla ilgili non-observed (gözlemlenmeyen ekonomi) terimi ortaya atılarak kesin tanımı verilmiştir Kitapta GSMH bir nevi kayıtlı ekonomini ifade eden gösterge gibi kabül edilmiş ve onun dışında kalan, diğer ifadeyle kitapta gösterildiği gibi istatistik ölçüm bakımından “sorunlu alanlar”ı oluşturan ve gözlemlenmeyen faaliyetlerin hepsi bir terim altında toplanmıştır.

4. NON-OBSERVED ECONOMY (GÖZLEMLENMEYEN EKONOMİ) Kayıtdışı ekonomi teorisinin konusu GÖZLEMLENMEYEN EKONOMİ Yasal kayıtdışı ekonomik faaliyetler Yeraltı üretim (underground production) Yasadışı üretim (illegal production) Yasadışı ve izinsiz faaliyetler Enformel sektör üretimi (informal sector production) Kasıtlı olmadan kayıtdışı kalan faaliyetler Öztüketim amaclı üretim (household production for own final use) Piyasaya çıkmayan, öztüketim amaçlı hanehalkı üretimi İstatistik programların yetersizliğinden gözlemlenmeyen üretim (production missed due to deficiencies in data collection programme) Tamamen subjektif sorundur

5. EKONOMİ Kayıtdışı Ekonomi Kayıtlı Ekonomi Kamu sektörü Kayıtlı özel sektör Yasal sektör Yasadışı sektör Kara Para Yarı kayıtlı sektör Tamamen kayıtdışı sektör İnformal sektör Kara paranın aklanması

6. AZERBAYCANDA KULLANILAN TERİMLER Gayri-resmi(unofficial), gölge (shadow), gizli (hidden), müşahede edilemeyen (non-observed), gayri-formel (informal), halveti (underground) gibi terimlerin kullanımına rastlamaktayız. Devlet İstatistik Komitesi tarafından müşahede edilemeyen (non-observed), gizli (hidden) ve gayri-formel (informal) terimleri kullanılmaktadır. Devlet İstatistik Komitesi resmi belgelerinde müşahede edilemeyen (non-observed), gayri-formel (informal) terimlerini uluslararası kuruluşların kastettiği anlmda kullansa da gizli ekonomi dediği zaman yasal ve yasadışı kayıtdışı sektörlerin toplamını ifade etmektedir.

7. YOLSUZLUK, RÜŞVET VE KAYITDIŞI EKONOMİ • Çoğu zaman bu kavramlar bir-birine karıştırılarak kullanılsa da, aslında farklı fenomenlerdir. • Genel anlamıyla, “görevin çıkar amaçlı kötüye kullanılması” olan yolsuzluk, aslında bir ekonomik faaliyet değil, sadece yasadışı bir faaliyetdir. Sonucunda her hangi bir maddi karşılık olmaya da bilir. • Rüşvet ise yolsuzluk sonucu bunu yapan kişinin elde ettiği maddi karşılıktır. Bu zaman da katma değer oluşmadığından ve sadece oluşturulmuş katma değer bir subjeden diğerine transfer edildiğinden bunun da kayıtdışı ekonomiye dahil edilmesi buraya kadar yaptığımız tanımlardan da gözükdüğü gibi mümkün değil. • Eğer kayıtdışı ekonomi ile yolsuzluk ve rüşvet arasında bir ilişki kurulmak istenirse, bu karşılıklı sebep-sonuç ilişkisi olabilir ki, bunu da ilerideki derslerimizde irdeleyeceğiz.

8. YASAL – YASAL OLMAYAN KAYITDIŞI EKONOMİ Ceza yasalarının yasaklamadığı mal ve hizmetlerle ilgili faaliyetlerdeki kayıtdışılık Yasal kayıtdışı ekonomi Ceza yasalarının yasakladığı mal ve hizmetlerin üretimi, ticareti ve tüketimiyle ilgili faaliyetlerdir Yasal olmayan kayıtdışı ekonomi

9. KAYITDIŞI GELİR–KAYITDIŞI İSTİHDAM Beyan dışı bırakılan gelir Vergi açısından KAYITDIŞI GELİR Toplam ekonomik gelirin milli muhasebe hesaplarında kapsanmayan kısmı İstatistik açıdan Çalışan nüfusun resmi toplam istihdam rakamları içinde kapsanamaması İstatistik açıdan KAYITDIŞI İSTİHDAM Sosyal güvenlik kuruluşlarına beyan edilmeden gerçekleştirilen istihdam Sosyal güvenlik açısından

10. KAYITLI–KAYITDIŞI EKONOMİİLİŞKİSİ Talep yaratır KAYITLI EKONOMİ KAYITDIŞI EKONOMİ Dağıtımı yerine yetirir Bakım ve onarım hizmeti verir Rekabet yaratır

11. KAYITDIŞI FAALİYETLERİN YOĞUNLAŞTIĞI ALANLAR Kayıtlı ekonominin tüm sektörlerinde kayıt dışılığa rastlamak olağan olduğundan kayıt dışı faaliyetler çok çeşitlidir. Kayıt dışılığın yoğun olduğu sektörler tarım ve hizmetler sektörüdür. Bu sektörlerin üretim, tüketim ve istihdam ilişkilerinin kayıt dışılığa uygun olması ve faaliyetlerinde çok çeşitlilik göstermesi yoğunluğun sebebidir.

12. KAYITDIŞI EKONOMİYE KATILANLAR Kayıt dışı ek işlerde çalışanresmi kayıtlı işçiler Kayıtdışı çalışan resmi istatistiklerdeki kayıtlı işsizler İşgücü kapsamında yer almayanlar Tüm kesimlerden olabilir Kayıt dışı ekonomik faaliyetler daha çok şirketleşmemiş girişimler ve küçük işletmeler tarafından gerçekleştirilmektedir. Kısacası; kayıtlı ekonomide söz konusu olan ücret, kar, kira ve faiz gibi gelir unsurlarının hepsi kayıt dışı ekonomide söz konusudur.

13. KAYNAKLAR • OECD. Measuring the Non-Observed Economy: A Handbook. Paris: OECD Publication Service, 2002 • Schneider F., Enste D. H. The Shadow Economy: An International Survey. Cambridge: Cambridge University Press, 2002 • Schneider F., Bajada Ch. Size, Causes and Consequences of the Underground Economy, Aldershot: Ashgate, 2005. • Erdağ N. Kayıt Dışı: Kara Para, Yolsuzluk. İstanbul: Cinius, 2007 . • Bakkal U. Kayıt Dışı Ekonomi, Derin Yayınları: 97, İstanbul,2007 • Bağırzade E. Kayıtdışı Ekonominin Temel Özendirici Faktörlerinden biri gibi Yolsuzluk ve Onunla Mücadelenin Azerbaycan Girişimleri, “Akademik Bakış” Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi-Türk Dünyası Fakülteleri-Celalabat-Kırgızistan, www.akademikbakis.org, Sayı 11, 2006 • www.azstat.org • www.wikipedia.org