Mora i okeani

1. Mora i okeani predavanje

2. Okeanologija • nauka koja proučava mora i okeane Svrha okeanologije • je da ukaže kako i koliko treba iskorišćavati prirodna bogatstva Svetskog mora

3. Svetsko more i njegova horizontalna podela • Svetsko more predstavlja jedinstvenu celinu- ogromnu vodenu masu; ono je kontinentima i ostrvima podeljeno na druge manje celine- okeane i mora

4. Kopno i vodene površine neravnomerno su raspoređene na Zemlji: • na severnoj polulopti je 100 miliona km2 ili 39,3 % kopna i 155 miliona km2 ili 60,7 % vode • na južnoj hemisferi je samo 49 miliona km2 ili 19,1 % kopna i 206 miliona km2 ili 80,9 % vodene površine

5. Voda prekriva 3/4 površine Zemlje: oko 97,2% su slane vode (mora i okeani), oko 2% led (na polovima i planinama), a samo 0,8% čine površinske i podzemne "slatke" vode • Vodni bilans na planeti je konstantan, dok se ukupna godišnja potrošnja vode u svetu svake godine poveća za oko 6%

6. More • More je vodena masa zapremine 1368 x 106 km3 koja se prostire na 360 x 106 km2 Zemljine kugle i pokriva više od 5/7 njene površine • I pored svoje geografske raznolikosti, morsko prostranstvo se odlikuje tesnom povezanošću i jedinstvom svih delova u životnim zajednicama mora

7. Promet vode se odvija u horizontalnom smeru između mora i njihovih delova, a u vertikalnom od površine do najvećih dubina • Životni prostor obuhvata dva fizička elementa: morsko dno-bental i morsku vodu-pelagijal

8. Osnovne karakteristike morskog ekosistema • Oko kontinenata i ostrva proteže se plitki pojas koji ide od obale do oko 200 metara dubine-kontinentalna padina(rub ili šelf) • Ovo područje je značajno sa ekološkog gledišta jer je ovde, zbog povoljnih ekoloških uslova, prisutan najveći broj morskih organizama

9. Na donjoj granici kontinentalne padine počinje kontinentalni pad(nagib ili odsek) koji se proteže od 200 do 3000 metara dubine; nagib završava prostranom abisalnom ravnicom • Abisalna ravnica nema ravno dno: presecaju je kotline i jarci velikih dubina (od 7000 do 11000 metara) i predstavljaju posebno životno područje-hadal

10. Pelagijsko područje se može podeliti na dve provincije: neritičku i okeansku • Neritička provincija obuhvata vode od obale do zamišljene vertikalne ploče koja prolazi kroz izobatu od 200 metara na kraju kontinentalne padine • Okeansku provinciju čine sve ostale vode

11. Morsko dno • Karakteristike morskog dna zavise od njegove konfiguracije, dubine i hemijskog sastava podloge • Morsko dno može biti: nepokretno (čvrsto, stenovito) ili pokretno (muljevito, peskovito) • Morsko dno predstavlja važno životno područje za veliki broj organizama, koji čine tzv. bentos • Na stenovitom dnu se pojavljuje epiflora i epifauna, a na peskovitom dnu endofauna

12. Morski sedimenti se po poreklu dele na: terigene i pelagijske • Terigeni sedimenti nastaju erozijom kopna i sadrže mineralne čestice • Pelagijski talozi se nalaze dublje i sastoje se od finih čestica mulja različitog porekla

13. Temperatura • Temperatura je jedan od najznačajnijih ekoloških faktora jer utiče na organizme, kao i na biohemijske i fizičke procese • More apsorbuje velike količine toplote od Sunčevog zračenja • Voda se zagreva procesom konvekcije tj. kretanjem vodenih čestica

14. Temperatura ne opada proporcionalno sa dubinom, već se na dubini od 150-500 metara pojavljuje velika razlika u temperaturi • Termički skok koji se ogleda u velikoj razlici temperature među susednim slojevima naziva se termoklina • Morski organizmi različito reaguju na promenu temperature

15. Stenotermni organizmi podnose male promene temperature; to su uglavnom pelagijske i dubokomorske vrste • Euritermni organizmi dobro podnose kolebanja temperature, što im omogućuje široko horizontalno i vertikalno rasprostranjenje • Morski organizmi bolje podnose niže od viših temperatura

16. Svetlost • Svetlost ima fundamentalnu važnost kao izvor energije za fotosintezu i predstavlja jedan od važnih činilaca koji uslovljavaju rasprostranjenje i migracije organizama

17. Morsko područje deli se na tri zone: • Eufotička zona proteže se od 0-50 metara dubine • Disfotička zona proteže se od 50-200 metara dubine (prodor svetla ograničen, nema fotosinteze) • Afotička zona proteže se ispod 200 metara dubine (zona bez svetlosti ili sa neznatnim količinama svetlosti) • Ispod ovih dubina postoji samo biološka svetlost (bioluminiscencija) koju proizvodi veliki broj morskih životinja

18. Sastav morske vode i salinitet • Morska voda je rastvor složenog sastava koji se održava konstantnim zahvaljujući dinamičkoj ravnoteži • Slatke vode i jezera sadrže 1-1,5 g soli u 1l vode (karbonati), a u morskoj vodi ima 35 g soli u 1l vode (hloridi i natrijum)

19. Ukupna količina soli rastvorena u 1kg vode i izražena u gramima naziva se salinitet • Izohaline- linije koje spajaju tačke jednakih slanoća na površini mora ili na određenoj dubini • Isparavanje povećava salinitet, a razređivanje ga smanjuje

20. Glavni konstituenti morske vode

21. Salinitet morske vode varira u zavisnosti od geografske širine: na ekvatoru iznosi 34,5 - 35 o/oo , na 20o geografske širine utvrđene su najviše vrednosti - 37 o/oo , a prema polovima salinitet se smanjuje i do ispod 34 o/oo • Stenohalini organizmi nastanjuju otvorena mora i duboku vodu, gde ne dolazi do oscilacija saliniteta • Eurihalini organizmi nastanjuju neritičko područje

22. Kiseonik, vodonik, ugljen-dioksid i ph vrednost vode • Svi gasovi iz atmosfere rastvaraju se u morskoj vodi • Najveći značaj imaju kiseonik i ugljen-dioksid zbog uloge koju imaju u procesu fotosinteze i disanju • Količina im zavisi od pritiska i temperature, a povećan salinitet smanjuje njihovu rastvorljivost

23. Pritisak • Hidrostatički pritisak je važan ekološki činilac s obzirom da se na svakih 10 metara povećava za jednu atmosferu • Euribati su organizmi koji mogu podneti veće promene pritiska • Stenobati su organizmi koji ne mogu podneti veće promene pritiska

24. Kretanje mora • Uzroci svih kretanja vodenih masa su energija zračenja Sunca i sila gravitacije, a deluje i rotacija Zemlje • Stalno pokretanje velikih vodenih masa uzrokuju struje, periodično kretanje uzrokuju morska doba (plima i oseka), a povremeno talasi

25. Morske struje nastaju kombinovanim delovanjem vetrova i razlika u pritisku, razlika u temperaturi pojedinih delova mora na površini ili dubljim delovima, kao i zbog razlika u salinitetu zbog isparavanja i dotoka slatke vode • Struje mogu biti horizontalne (advekcijske) i vertikalne (konvekcijske) • Struje utiču na salinitet, temperaturu, donose hranljive materije potrebne za razvoj biljnih organizama itd.

26. Talasi koji nastaju radom vetra utiču na bentoske organizme plićih područja i pelagijske organizme površinskih slojeva • Talasi omogućuju mešanje vode površinskih slojeva sa vodom dubljih slojeva • Talasi imaju snažno mehaničko delovanje na bentoske organizme plitkih područja

27. Morska doba (plima i oseka) su periodična dizanja i spuštanja nivoa morske vode zbog delovanja privlačnih sila Sunca i Meseca na čestice vode • Na morskoj površini u smeru privlačnih sila Sunca i Meseca nastaje plimni talas koji se pojavljuje i na dijametralno suprotnoj strani Zemljine kugle

28. Kruženje materije i proticanje energije • Glavni proizvođač je fitoplankton koji je prisutan na površini svih okeana i mora, dok su višećelijske alge i morske cvetnice prisutne samo u uskim obalnim zonama • Organska materija nastala delovanjem fitoplanktona, bentoskih biljaka, fotosintetskih i hemosintetskih bakterija služi za izgradnju životinjskih tkiva, što predstavlja sekundarnu produkciju

29. Rasprostranjenost živih bića u moru • U području pelagijala žive dve velike grupe organizama: oni koji su nesposobni vlastitim pokretima savladati kretanje vode, pa lebde u moru-plankton i oni koji su pravi plivači-nekton • Svi organizmi koji su na bilo koji način stalno ili povremeno vezani za dno svrstavaju se u bentos

30. Plankton • U planktonu se, osim biljnih i životinjskih organizama koji ceo život provedu u pelagijskoj sredini (holoplankton), nalaze i jaja, larve i juvenilni stadijumi bentoskih i nektonskih životinja, kao i polne ćelije algi i morskih cvetnica (meroplankton) • Neritički plankton koji nastanjuje priobalne vode se uglavnom sastoji od meroplanktona, a u okeanskom planktonu preovladava holoplankton

31. Nekton • Velika većina životinja ima morfološke i funkcionalne prilagođenosti za aktivno kretanje u vodi • Kičmenjaci nektona, iako pripadaju filogenetski udaljenim grupama, imaju zajedničke morfološke karakteristike u vezi savladavanja otpora vode • Nektonu pripadaju mnogobrojne vrste riba, kornjača, kitova i glavonožaca i druge životinje otvorenog mora

32. Bentos • Podela bentoskog područja vrši se u vertikalnom smeru na stepenice ili etaže: • supralitoralna • mediolitoralna • infralitoralna • cirkalitoralna • batijalna • abisalna i • hadalna

33. Supralitoral • Pojas izložen prskanju mora • Naselja čvrste podloge vlaže se samo prskanjem talasa, a naselja pomične podloge vlaže se prodiranjem vode između zrnaca peska i mulja • Duž čitave obale razvijena su naselja na stenovitim podlogama koja se sastoje od endolitskih i epilitskih modrozelenih i zelenih algi i lišaja

34. Mediolitoral • Pojas plime i oseke • Gornja granica je iznad gornje granice visoke vode kod plime, dok se donja granica podudara sa donjom granicom oseke • Organizmi su prilagođeni vrlo velikim oscilacijama vlage, temperature i slanoće, kao i delovanju talasa • Javljaju se epilitske i endolitske modrozelene i zelene alge, kao i višećelijske alge

35. Infralitoral • Pojas fitofilnih algi i morskih cvetnica • Na pomičnim podlogama razvijaju se livade morskih cvetnica • Na hridinastom dnu razvijena je biocenoza fotofilnih algi

36. Cirkalitoral • 35-50-200 metara dubine • Smanjena količina svetlosti, čestice sedimenta manje, broj životinjskih vrsta se povećava • Ispod dubine od 200 metara biljaka više nema • Cirkalitoralna stepenica zauzima najveći deo kontinentalne padine

37. Batijal • 300-2000 metara dubine • Siromaštvo u kvantitativnom pogledu zbog nestašice izvora hrane • Takođe, siromaštvo i u kvalitativnom pogledu

38. Abisal i hadal • Abisal: 2000-6000 metara dubine • Hadal: 6000-11000 metara dubine • Posebno životno područje gde se javljaju dubokomorske vrste riba (”fenjeruše”), kao i protisti (Radiolaria, Dinoflagellata), bakterije itd.

39. Mora su delovi okeana. Dele se na: sredozemna, ivična i međuostrvska • Sredozemna mora su skoro sa svih strana opkoljena kopnom; sa okeanom su u vezi preko jednog ili više moreuza; dele se u dve grupe: • Međukontinentalna (interkontinentalna) mora- ograničena obalama kontinenata (Sredozemno, Egejsko, Crno) • Kontinentalna (intrakontinentalna) mora-skoro sa svih strana opkoljava ih kopno samo jednog kontinenta (Jadransko, Jonsko)

40. Ivična mora- naslanjaju se većom dužinom svojih obala na kontinente, dok su od okeana odvojena poluostrvima i ostrvima (Severno, Beringovo, Žuto) • Međuostrvska (interinsularna) mora- odvojena od okeana gušćim nizom ostrva (Sulu, Celebesko)

41. Jadransko more • Jadransko more je ogranak Sredozemnog mora koje odvaja Apeninsko poluostrvo od Balkanskog poluostrva i Apenine od Dinarskih planina • Jugozapadna obala Jadranskog mora pripada Italiji, dok je severoistočna obala podeljena na sledeće zemlje: Italija, Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Albanija

42. Površina mu iznosi 138 595 km2, dužina 738 km, prosečna širina 159,3 km, a prosečna dubina 173 m • Pruža se u smeru severozapad - jugoistok • Na južnom Jadranu salinitet iznosi do 38,32 o/oo , providnost vode uz obalu je do 5, na pučini i do 45 metara • Morska voda se kreće u vidu talasa, plime i oseke i morskih struja • Međutim, Jadran se smatra mirnijim morem, jer više od 75% talasa čine oni manji od 0,5 metara • Plimni talas iznosi 30-48 cm, a smenjuju se po dve plime i oseke u toku 24 sata

43. Crno more • Crno more nalazi se između jugoistočne Evrope i Male Azije • Sa Sredozemnim morem povezano je Bosforovim moreuzom i Mramornim morem • Ukupni dotok morske vode kroz Bosfor je oko 200 km3 godišnje • Dotok slatke vode reka crnomorskog sliva (uglavnom s područja srednje i južne Evrope) iznosi oko 320 km³ godišnje • Najveća reka crnomorskog sliva je Dunav • Površina Crnog mora je oko 422,000 km2, a najveća dubina mora je 2210 metara

44. Sargasovo more • Sargasovo moreje deo Atlantskog okeana • Nalazi se između Zapadno- Indijskih i Azorskih ostrva • Ovde, u srcu Bermudskog trougla, sakriveno je najčudnije more na svetu • Ime je dobilo po fotantnoj algi Sargassum-u • Ima najveću prozirnost-66,5 metara

45. Sargasovo more ima veliku ulogu u migracijama evropske i američke jegulje • Larve obe ove vrste izlegu se u Sargasovom moru i migriraju do evropske i/ili do istočne obale Severne Amerike • Kasnije, one pokušavaju da se vrate u Sargasovo more da bi tu izlegle svoja jaja

46. Mrtvo more • Mrtvo more je slano jezero između Zapadne obale, Izraela i Jordana koje predstavlja najnižu ljudima dostupnu tačku na površini Zemlje • Dugo je 76 km, široko 18 km, a površina mu se nalazi 417,5 metara ispod morske površine • Poznato je po visokoj koncentraciji soli, zbog koje je u njemu nemoguć život • Usprkos tome, od biblijskih vremena je važan izvor raznih sirovina

47. Okean • Okean (Okeanos, grčki bog mora) pokriva skoro tri četvrtine (71%) površine Zemlje • Svetski okean je podeljen kontinentima na: Atlantski, Indijski, Veliki (Tihi, Pacifik), Severni ledeni i Južni okean • Površina svetskog okeana je 361 milion km2, a njegova zapremina 1370 miliona km3, sa prosečnom dubinom od 3790 metara

48. Arktički okean • Arktički okean, dubine do 5449 metara, naziva se još i Severno polarno more, Arktik ali i Arktičko sredozemno more • To je sa 12,26 miliona km² najmanji okean na Zemlji, a velikim delom je pokriven ledom

49. Arktički okean nalazi se na krajnjem severu severne polulopte i unutar njega se nalaze sva 4 pola severne polulopte • Okružen je, uvek prema jugu, Azijom, Evropom i Severnom Amerikom • Okružen je s više kontinenata i iako je, naučno gledano, jedan od 5 okeana na Zemlji, smatra se i interkontinentalnim sredozemnim morem

50. Atlantski okean • Atlantski okean, zvan i Atlantik, drugi je najveći okean na Zemlji i pokriva približno petinu njene površine • Ime okeana potiče iz grčke mitologije i znači “Atlasovo more"