Milliy iqtisodiyot tushunchasi va Iqtisodiyot tarmoqlari

1. Toshkent SoliqTexnikumi Buxgalteriyayo’nalishisirtqita’limshakli 22-07 guruhtalabasi JoniqulovaFarangizBonuning Biznesnitashkiletishvayuritishfanidan Mustaqilishi

2. MilliyiqtisodiyottushunchasivaIqtisodiyottarmoqlari Milliyiqtisodiyot - ijtimoiyiqtisodiyotningmavjudlikshakli; mamlakat, davlatqududidayashovchimillat (xalqlar)ningtarixanshakllanganyokitubdanyangilanayotgan, oʻzgarayotganvarivojlanayotganmulkiyvaboshqaijtimoiyiqtisodiymunosabatlari, ularbilanshartlangan, mahalliyxususiyatlarga ham egaboʻlganiqtisodiyfaoliyatsohalari, tarmoqlari, tashkilotlari, korxonalari, hududlarivamintaqalarisistemasi. Imkondarajasidatashqibozortaʼsiridanxoliboʻlganmilliyxoʻjaliksistemasi. Milliyiqtisodiyotkapitalizmningvujudgakelishivaqarortopishibilanbogʻliqboʻlib, engavvalo, Angliyadashakllandi. HozirgipaytdaMilliyiqtisodiyotningkapitalistik, sotsi-alistik, postsotsialistikvakamrivojlanganmamlakatlardagikapitalistikyoʻnalishlikabiturlarimaʼlum. Shu bilanbirgaharbirmuayyanturdagiiqtisodiyotiningoʻzmilliymodellarivashakllari bor. Mas, kapitalistikMilliyiqtisodiyotningamerikacha, yevropachavayaponchaturlari, milliymodellarivaularning "aralashiqtisodiyot" deb atalayotganzamonaviyshaklibor (qarangIqpgisodiytaraqqiyotmodeli). Rivojlanganmamlakatlardagi "aralashiqtisodiyot" xususiyvadavlatkapitallarigaasoslanganhamdabozorvadavlattomonidantartiblanadigan, boshqariladigan, umumdemokratiktamoyillar ham karortopaborayotgankapitalistikMilliyiqtisodiyotdir

3. ZamonaviysotsialistikMilliyiqtisodiyotXitoy, VyetnamvaKubadamavjudboʻlib, ungaengmuhimtarmoqlardasotsialistikdavlatmulkinivakorxonalarinisaqlabqolganholda, xususiymulkchilikka, tovarli-pullixoʻjaliklargavabozormunosabatlarigakengyoʻlochilmoqda • SharqiyYevropamamlakatlaridavaSSSRdaoʻtamarkazlashganmaʼmuriydavlatsotsializmiinqirozgauchrab, parchalanishinatijasidavujudgakelganyangimustaqildavlatlarda (Polsha, Rossiyavaboshqalarda) postsotsialistikMilliyiqtisodiyotgaaylanmoqda. Boshqabaʼzipostsotsialistikmamlakatlarda, jumladan, Oʻzbekistondaoʻzigaxosdemokratik, bozorgaasoslanganumumdemokratikMilliyiqtisodiyotshakllantirilmoqda. OʻzbekistonmustaqilliginingdastlabkioʻnyilidamamlakatdaumummilliyvaxususiymulkchilikkaasoslangankoʻpukladliMilliyiqtisodiyot — xilma-xilxususiyvadavlatxoʻjaliklarisistemasishakllandi. Undaxususiysektorustuvoroʻringa, asosiymavqegaegaboʻldi. Xoʻjalikyurituvchisubʼyektlarningmutlaqkoʻpchiliginiyakkashaxsiy, guruhiy, shirkat, jamoa, aksiyalikorxonalar, fermervadehqonxoʻjaliklaritashkiletadi; ularningyalpiichkimahsulotdagiulushiuchdanikkiqismdanoshibketdivatoboraoʻsmoqda.

4. Milliyehtiyojlarniyaxshiroqqondirishzaruratiiqtisodiyresurslardansamaralifoydalanishni, tovarlarvaxizmatlarningijtimoiyzarurmaksimalhajmlarigaerishishnitaqozoetadi. Ayniqsa, ijtimoiyzarurmahsulot (tovar) ishlabchiqarish, unizarurmik,dorlardavasifatlarda, tabiatniasrab-avaylab, ekologiyaniyaxshilabishlabchiqarishharqandayMilliyiqtisodiyotningasosiykrnunidir. Milliyiqtisodiyotningishlabchiqarishva no-ishlabchiqarishsohalarioʻrtasidamaqsadgamuvofiqnisbatitaʼminlanishining , ishlabchiqariladiganmahsulotlarningvakoʻrsatiladiganxizmatlarningmumkinqadarijtimoiyzaruryuqorihajmlardaboʻlishiningmuhimshartifantexnikataraqqiyotinitezlashtirish, zamonaviyvasamaralitexnologiyalarniqoʻllash, kadrlartayyorlashsifatinioshirish, ishlashnixoxlovchibarchamehnatgaqobilkishilarningishbilantaʼminlanishigaerishishdir. Birinchinavbatda, moddiyishlabchiqarishsohasiniintensivrivojlantirish, mahsulothajmini, ayniqsa, sofmahsulothajminisarf-harajatlarningvaaholiningoʻsishiganisbatantezroqoʻstirishMilliyiqtisodiyotvaiqtisodiytaraqqiyotmuammolarinihaletishning , uniuzluksizyuksaltirishning bosh yoʻlidir. BundantashqariMilliyiqtisodiyotningsanoat, qishloqxoʻjaligi, qurilish, transport, aloqavaboshqatarmoqlariichidahamdashutarmoqlaroʻrtasidabarqaror, oʻsuvchantarkibiyoʻzgarishlarvamaqsadgamuvofiqnisbatlar, mutanosibliklarboʻlishimuhimdir.

5. Fuqaroviyvaharbiyishlabchiqarishlarnisbati ham toʻgʻri, meʼyoridaboʻlishikerak. Ishlabchikarilayotgantovarlarningvakoʻrsatilayotganxizmatlarningasosiyqismi, birinchinavbatda, ichkibozortalab-ehtiyojlariniqondirishgayoʻnaltirilishi, engavvaloichkibozornisifatlivaarzonmilliytovarlarbilantoʻyin-tirish (toʻldirish) maqsadgamuvofiqsir. Shu bilanbirgatashqiiqtisodiyaloqalarnihartomonlamakengaytirish, jahoniqtisodiyotigatoboraqoʻshilibborish, uningimkoniyatlaridansamaralifoydalanishobʼyektivzaruratdir, xoʻjalikyurituvchisubʼyektlarga, aholigasoliqyukiniyengillatish, davlatbyudjetinivaundanqilinadigansarf-harajatlarnioptimallashtirish, inflyasiyanijilovlashkabilarMilliyiqtisodiyotningrivojlanishigajidsiyvaijobiytaʼsiretadi.

6. Iqtisodiyotningengdolzarbtarmoqlari • Institutsionaliqtisodiyot • Iqtisodiyotningushbusohasio'ze'tiborinima'lumbirjamiyatnitashkiletuvchiinstitutlarningtarixiyjihatdano'ynaganroliga, ayniqsa, iqtisodiyotsohasibilanbog'liqodamlarningxatti-harakatlarigaqaratadi.Shuningdek, u Amerika institutsionalistikmaktabisifatidatanilganvaumumanolgandabozorjamiyatningturliinstitutlario'rtasidagio'zarota'sirnatijalaridanboshqanarsaemas deb hisoblaydi. • Xalqaroiqtisodiyot • Xalqaroiqtisodiyotturlimamlakatlaro'rtasidayuzagakeladigano'zaromunosabatlarnitahlilqilishuchunjavobgardir, ayniqsaularo'rtasidamavjudbo'lgansavdo-sotiqnihisobgaolganholda. • Iqtisodiyotningushbutarmog'ikeng deb hisoblanadi, shuninguchun u nafaqattijorat, balkisiyosiy, ijtimoiy, pulvaishlabchiqarishjihatlarini ham hisobgaoladi. • Asosiymaqsad - buikkiyokiundanortiqmamlakato'rtasidaqandayqilibhamkorliksodirbo'lishinio'rganish, shumillatlardayashovchilaruchunqulayma'muriyresurslarniqidirish. • Sog'liqnisaqlashiqtisodiyoti • Sog'liqnisaqlashiqtisodiyotiorqalisog'liqnisaqlashsohasidasiyosiyqarorlarniqabulqilishgaimkonberadigantahlilvatalqinlarniamalgaoshirishmumkin.

7. Moliyaviyiqtisodiyot Iqtisodiyotningushbuyo'nalishiningasosiyyo'nalishimoliyabozorlario'ziniqandaytutishinitushunishdaniborat. Ushbustsenariyodatdanoaniqlikbilanto'la; Shu nuqtainazardan, moliyaviyiqtisodorqaliushbumuhitda ham odamlar, ham muassasalaro'zresurslariniboshqarishusullarinibatafsiltahlilqilishmumkin. Xulq-atvoriqtisodiyoti • U xulq-atvoriqtisodiyoti deb ham ataladivauninge'tiboriniiqtisodiysohaganisbatanshaxslarningqarorlariniqabulqilishuslubigaqaratadi. Uningdiqqatmarkazidaodamlarninghissiyvakognitivjihatlari, ularningiqtisodiyqarorlarigata'sirqilishusulinuqtainazaridantahlilqilishkiradi. Xuddishunday, iqtisodiyotningushbusohasiushbuinsoniyxatti-harakatlarningjamiyatningboshqaumumiyjihatlarigata'sirqilishusullarinio'rganadi, masalan, resurslarnitaqsimlashusulivanarxlarnibelgilashvaboshqalar. • Bioekonomiya • Bioekonomiyatabiiyresurslardaniqtisodiyfoydalanishqandayamalgaoshirilishinio'rganadi. Iqtisodiyotningushbutarmog'io'ze'tiborinitabiatunsurlarigaasoslanganvaodamlaro'zlariningiqtisodiyrivojlanishiuchuno'zgartiradiganmahsulotlargaqaratadi. Ushbutabiiyelementlarorasidabiologikxilma-xillik, qishloqxo'jaligichiqindilarivabiomassaajralibturadi.

8. Klassikiqtisodiyot • Iqtisodiyotningushbutarmog'iasosiytarmoqlardanbiribo'lib, bundanturlixilfikroqimlarivujudgakelgan. • Klassikiqtisodiyotmaktabi deb nomlanganturlixilaktyorlarningiqtisodiymunosabatlarierkinbozortushunchasibilanbelgilanadi deb taxminqilmoqda. • Ushbuoqimnamoyandalariningfikrigako'ra, erkinbozorjamiyatlarningtabiiyfaoliyatuslubigamoskeladi; Bundantashqari, u o'zfuqarolarigakattafoydavakattataraqqiyotnitaqdimetadi. • Ekonometriya • Ekonometriyamavjudbo'lganturlixiliqtisodiyma'lumotlargamatematikvastatistiktushunchalarniqo'llashbilantavsiflanadi. • Ekonometriyaningasosiymaqsadiiqtisodiysohadaolibborilgantadqiqotlarniilmiyjihatdanqo'llab-quvvatlashgaimkonberadiganmiqdoriyma'lumotlarniishlabchiqarishdir. • Ushbuo'quvbo'limiiqtisodiynazariyabilimlarinianiqvaaniqo'lchovlarbilanilojiborichabirlashtirib, tabiiyfanlarqat'iyligigayaqinlashishgaintiladi. • Iqtisodiygeografiya • Ushbutadqiqotsohasinigeografiyaningbirbo'lagi deb ham hisoblashmumkin. Uningasosiymaqsadima'lumbirsektoraholisiningasosiyishlabchiqarishfaoliyatiqaysiliginikuzatishvatahlilqilishdir.

9. Tarixiyiqtisodiyot • Ushbubo'limtarixnio'rganishsohasiningbirqismisifatidaqabulqilinganvauningasosiyyo'nalishio'tmishdasodirbo'lganiqtisodiysohagabevositabog'liqbo'lganvoqealarnitahlilqilishdir. U iqtisodiytarix deb ham ataladivaushbutadqiqotbo'limiorqalijamiyatlarningiqtisodiytizimlarinihisobgaolganholdaqandayevolyutsiyabo'lganligitahlilqilinadi. Sotsiologikiqtisodiyot • U iqtisodiysotsiologiyasifatidatanilganvao'ze'tiborinifaqatsotsiologiktushunchalarnihisobgaolganholdaresurslarningtaqsimlanishivaiste'molqilinishinitahlilqilishgaqaratadi.Iqtisodiyotningushbutarmog'iningasosiymaqsadlaridanbiribujamiyatlar, ularningiqtisodiyfaoliyativaulardaishtiroketuvchiasosiysub'ektlaro'rtasidagimunosabatlarqandayxususiyatlargaegaekanliginichuquranglashdir.Ta'limiqtisodiyoti • Ta'limiqtisodiyotiorqalima'lumbirjamiyatningta'limsohasiniyaxshilashuchunzarurbo'lganiqtisodiyvahattosiyosiychoralarqandayo'rganiladi. • Ta'limiqtisodiyotinio'rganishasosidaolibboriladiganqarorlarmuallimlarga ham, muassasaxodimlariga ham, talabalarningo'ziga ham ta'sirqiladi. • Energiyaiqtisodiyoti • Iqtisodiyotningushbusohasio'ze'tiboriniturlishakllardaenergiyajamiyatlarningiqtisodiyfaoliyatigabevositata'sirqilishigaqaratadi. • UningasosiymaqsadisayyoramizningenergiyaresurslaridanqandayfoydalanilayotganliginitahlilqilishvaYerningbarchaaholisiuchunkonstruktivvasamaralimunosabatlarnita'minlashdir. • Ushburesurslarkamvaqaytatiklanmaydiganliginihisobgaolib, energetikaiqtisodiyotiharqandayshakldaenergiyatejashgako'maklashishgaasoslanadi. • Iqtisodiymuhandislik • Iqtisodiymuhandislikdamikroiqtisodiyotningasosiyelementlarivamuhandislikkommunalari. • Ushbusohadagimutaxassislarningasosiyvazifasimavjudbo'lgantexnologikimkoniyatlarvaulardanqaysibirijamiyatuchunengyaxshiiqtisodiyfoydakeltirishinitahlilqilishdir. • Iqtisodiyotningushbutarmog'iasosantahlilvastrategiyalarniyaratishgaintiladi, buningnatijasidatexnologikinvestitsiyalarimkonqadarsamaralibo'ladi.

10. Tadbirkorlikiqtisodiyoti • Ushbutadqiqotyo'nalishiyangikorxonalarningjamiyatiqtisodiyotigata'sirinio'rganishgaqaratilgan. • Iqtisodiyotningushbutarmog'iningasosiyyo'nalishiengkonsolidatsiyalangankompaniyalar, davlatsub'ektlarivatadbirkorlaro'rtasidaqandaymunosabatlaryaratilishinitushunishdaniborat. • Feminizmiqtisodiyoti • Feministikiqtisodiyotningasosiymaqsadijamiyatningasosiyiqtisodiyfaoliyativaundayashovchiayollaro'rtasidayuzagakeladiganmunosabatlarnio'rganishdir. • Ushbu fan jamiyatning global iqtisodiydinamikasinikuzatibboradivauningturlixilsharoitlardaayollargaqandayta'sirqilishinita'kidlashgaintiladi. • Atrof-muhitiqtisodiyoti • Iqtisodiyotningushbusohasiatrof-muhitbilanbog'liqiqtisodiymasalalarnitahlilqiladigansohadir. Bu orqalima'lumekologikmuammolarnikeltiribchiqaradiganomillarnianiqlashmumkin. • Shuningdek, u muayyaniqtisodiychoralaratrof-muhitningbuzilishinioldiniolishbilanbog'liqfaoliyatgaqandayta'sirqilishimumkinliginio'rganishgaqaratilgan. • Uningtadqiqotyo'nalishidoirasidatabiiyresurslardanfoydalanishjarayoninioptimallashtirishstrategiyasiniyaratishdir.

11. Siyosiyiqtisod • Siyosiyiqtisodishlabchiqarishsub'ektlarivahukumatlaro'rtasidayuzagakeladiganturlixilmunosabatlarnitushunishgaasoslangan. U umumanjamiyataktyorlariga, shuningdek, uningbutunishlabchiqarishvaiste'molqilishtizimigata'sirqilishusullariniko'ribchiqadi. • Siyosiyiqtisodyuqoritarixiytarkibiyqism deb hisoblanadi, chunki u jarayonlarningevolyutsiyasinitushunishvashubilanyangimunosabatlarnitaklifqilishuchuno'tmishma'lumotlarigaasoslanadi. Georgizm • Bu amerikalikGenriJorjningtadqiqotlaridanilhomlanganiqtisodiymaktab. Ushbutadqiqotsohasiningasosiypostulatishundaniboratki, jamiyatdagibarchaaktyorlaro'zlariningmablag'laribilanishlabchiqaradiganelementlarganisbatanajralmashuquqlargaega.Biroq, tabiiyresurslarbilan (xususan, tuproq) ham xuddishundaynarsayuzbermaydi, buYerningbarchaaholisigatengravishdategishlibo'lganmol deb hisoblanadi. Yashiliqtisodiyot • Yashiliqtisodiyotorqalimaqsadbiologikxilma-xilliknisaqlashvahurmatqilishgaasoslanganvasayyoramizningbarchaaholisiningfarovonliginita'minlashgaalohidae'tiborqaratganholdaresurslardaniqtisodiyfoydalanishgayordamberadiganstrategiyavamexanizmlarniyaratishdir. Yashiliqtisodiyottabiatboyliklaridanadolatli, onglivasamaralifoydalanishorqalijamiyatlardatenglikkaerishishgaqaratilgan. • Axborotiqtisodiyoti • Iqtisodiyotningushbusohasio'zharakatlariniaxborotningiqtisodiysohadagita'sirinitahlilqilishgayo'naltiradi. • Iqtisodiyotnoaniqlikkato'la fan ekanligi, shuninguchunmavjudbo'lganma'lumotnimukammal deb bo'lmaydi, chunki u iqtisodiyotningneoklassiksxemasiasosidako'ribchiqiladi. • Aksincha, axborotiqtisodiyotiassimetrikma'lumotkabielementlarnio'rganadi, ya'niiqtisodiydinamikadaishtiroketadiganaktyorlardanfaqatbittasiegavabumunosabatlargaqandayta'sirqilishimumkin.