De Europese erfrechtverordening : een Belgische benadering

1. De Europese erfrechtverordening :een Belgische benadering

2. Huidige regeling in België • Wetboek internationaal Privaatrecht • Inwerkingtreding : 1 oktober 2004 • bij totstandkoming heeft wetgever zich laten inspireren door internationale Verdragen van Den Haag (o.a. ook erfrechtverdrag van 1989) • Internationale bevoegdheid van Belgische rechter inzake erfopvolging • art. 77 WIPR + algemene bepalingen (uitgezonderd artikel 5 WIPR) • Recht toepasselijk op de erfopvolging • art. 78 en 79 WIPR • Problematiek : mogelijkheid tot ‘forumshopping’ • zal worden verholpen door invoeren bevoegdheidsregeling zoals voorzien door Erfrechtverordening

3. Wetboek IPR – toepasselijk recht erfopvolging • Hoe wordt toepasselijk recht op erfopvolging bepaald overeenkomstig de regels van het Belgisch internationaal privaatrecht ? • Toepassing van Regeling van suppletieve aard : • erflater heeft mogelijkheid tot rechtskeuze (zie infra) • bij gebreke aan gemaakte rechtskeuze : • toepassing artikel 78 WIPR om het toepasselijk recht op de erfopvolging te bepalen

4. Wetboek IPR – toepasselijk recht erfopvolging • Artikel 78 WIPR kent dubbele aanknoping • Roerende goederen (§1) • wet van de gewone verblijfplaats van de erflater bij overlijden • op alle roerende goederen, waar ook ter wereld • roerende goederen worden geacht te zijn gelegen bij de gewone verblijfplaats van de overledene op tijdstip van zijn overlijden • Onroerende goederen (§2) • wet van de plaats van ligging van de onroerende goederen • MAAR indien evenwel buitenlands recht leidt tot de toepassing van het recht van de Staat op wiens grondgebied de overledene bij zijn overlijden zijn gewone verblijfplaats had, is dit laatste recht van toepassing • verwijzing kan direct of indirect zijn • waarom renvoi of beter “doorverwijzing” ? • bedoeling wetgever : éénvormigheid van de wet inzake de erfopvolging te herstellen wanneer het buitenlands recht er niet in voorziet dat het zelf de vererving van het onroerend goed voorziet

5. Mogelijkheid tot rechtskeuze ? • Het Belgisch wetboek IPR heeft de mogelijkheid tot rechtskeuze voorzien in artikel 79 WIPR • Wat betreft de vorm waarin keuze (of herroeping ervan) moet worden uitgedrukt : • een verklaring in de vorm van een uiterste wilsbeschikking • Wat betreft het voorwerp van de rechtskeuze • erflater kan vererving van al zijn goederen onderwerpen aan het recht van één bepaalde Staat • de gemaakte keuze moet noodzakelijk alle nalatenschapsgoederen omvatten • een beperkte of gedeeltelijke rechtskeuze is dus niet mogelijk

6. Beperkte rechtskeuze • Dubbele rechtskeuze is mogelijk • recht van de nationaliteit van erflater op datum van rechtskeuze of bij zijn overlijden • recht van gewone verblijfplaats op datum van rechtskeuze of bij zijn overlijden • MAAR … • die aanwijzing kan evenwel niet tot gevolg hebben dat een (reservatair) erfgenaam zijn recht op een voorbehouden erfdeel verliest dat hem door het krachtens art. 78 toepasselijk recht wordt gewaarborgd.

7. Verlies van recht op een voorbehouden erfdeel • Welk was de bedoeling van de wetgever bij het voorzien van voormelde beperking in artikel 79 WIPR ? • Memorie van Toelichting : • “Een andere beperking van de rechtskeuze bestaat erin dat de bescherming die op grond van het toepasselijk recht bij gebreke van rechtskeuze wordt verleend aan een erfgenaam met een voorbehouden erfdeel, als minimale bescherming wordt beschouwd • …Er moet worden voorkomen dat de erfgenaam door de rechtskeuze die de overledene heeft gemaakt, het voorbehouden erfdeel waarop hij recht heeft, niet krijgt. Indien daarentegen het recht dat op geldige wijze is aangewezen, voordeliger is voor de erfgenamen met voorbehouden erfdeel, zijn de bepalingen van dit recht van toepassing”

8. Voorbeeld • De heer X • 59 jaar • Nederlandse nationaliteit • Mevrouw Y • 57 jaar • Nederlandse nationaliteit • Gehuwd te Den Haag (Nederland) onder huwelijkse voorwaarden (met uitsluiting) • Verblijven sedert meer dan 24 jaar in België • Uit hun huwelijk zijn twee, thans meerderjarige kinderen geboren die ieder verblijven in Nederland

9. Voorbeeld • De heer X heeft in 2006 een authentiek testament gedicteerd voor Nederlands notaris waarin hij een uitdrukkelijke keuze gemaakt heeft voor toepassing van de regels van het Nederlands erfrecht • De heer X overlijdt plots • Mevrouw Y biedt zich samen met haar kinderen aan bij een Belgisch notaris; deze stelt zich een aantal vragen : o.a. • Quid wat betreft de gemaakte rechtskeuze in het licht van de bepalingen van artikel 79 WIPR ?

10. Voorbeeld • De heer X • 74 jaar • Belgische nationaliteit • wonende te Brussel • De heer X heeft in 1981 de volle eigendom gekocht van een onroerend goed te Nice • De heer X heeft in zijn authentiek testament, gedicteerd voor een Belgisch notaris, uitdrukkelijk rechtskeuze gemaakt voor het Belgisch erfrecht als zijnde van toepassing op de vereffening en verdeling van al zijn nalatenschapsgoederen, hierin begrepen het onroerend goed te Frankrijk • Hoe zal deze rechtskeuze uitwerken in de praktijk ?

11. Wetboek IPR • Kunnen via het principe van de rechtskeuze volgens het WIPR de regels van de Belgische reserve geheel of gedeeltelijk buiten spel worden gezet ? • kan bv. een Fransman die in België verblijft en is gehuwd, middels een keuze voor het Frans erfrecht, de reserve van zijn echtgenote uitsluiten ? Of een naar Frans recht toegelaten “pacte successoral” afsluiten ? • quid met een Brit of een US onderdaan die de reserve van zijn kinderen wil uitsluiten ? • en de Nederlander die zoveel mogelijk aan zijn tweede echtgenote wil toebedelen en hierbij de reserve van de kinderen uit zijn eerste huwelijk wil “modeleren” ? • en een Saudi die zijn zonen in belangrijke mate wil bevoordelen ?

12. Europese erfrechtverordening • Verordening 650/2012 betreffende : • Bevoegdheid • Toepasselijke recht • Erkenning en tenuitvoerlegging van beslissingen en de aanvaarding en tenuitvoerlegging van authentieke akten op het gebied van erfopvolging • Instelling van een Europese erfrechtverklaring • Inwerkingtreding vanaf 17 augustus 2012 doch bepalingen zijn slechts van toepassing voor nalatenschappen die openvallen vanaf 17 augustus 2015 • in welke landen ? • alle landen van EU uitgezonderd Denemarken, Verenigd Koninkrijk en Ierland

13. Europese erfrechtverordening • Bevoegdheid • de rechter van de gewone verblijfplaats van erflater bij overlijden is in principe bevoegd • DOCH erfgenamen kunnen overeenkomen dat wanneer erflater geldige rechtskeuze heeft gemaakt voor erfrecht van welbepaalde Staat, de rechter van deze Staat uitsluitend bevoegd zal zijn mbt. tot alle aangelegenheden betreffende de erfopvolging (art. 5) • zal dus forumshopping inderdaad bemoeilijken

14. Europese erfrechtverordening • Toepasselijk recht, op gehele nalatenschap • Uitgangspunt -bij gebreke aan geldige rechtskeuze- wordt nalatenschap vereffend en verdeeld volgens : • het erfrecht van gewone verblijfplaats van erflater bij overlijden • tenzij kan worden aangetoond dat er duidelijk nauwere banden zijn met recht van ander land dan gewone verblijfplaats • In tegenstelling tot huidige regeling conform artikel 79 WIPR, dus slechts één rechtskeuze • Keuze voor recht waarvan erflater nationaliteit heeft op datum van keuze of bij overlijden

15. Europese erfrechtverordening • Blijft gemaakte rechtskeuze voor bv. recht van gewone verblijfplaats op het ogenblik van rechtskeuze ook uitwerking ressorteren na 17/08/2015 ? • Voor welke personen, die thans in België hun gewone verblijfplaats hebben, kan dergelijke rechtskeuze interessant zijn ?

16. Het principe van rechtskeuze • Rechtskeuze voor toepasselijk huwelijksrecht ? • geen europese regelgeving • geen keuzemogelijkheid volgens WIPR • Rechtskeuze voor toepasselijk huwelijksvermogensrecht ? • (bijna) europese regelgeving • beperkte rechtskeuze volgens WIPR • Rechtskeuze voor modaliteiten van een schenkingsovereenkomst • in principe onbeperkte rechtskeuze • geen objectieve internationale aanknoping meer vereist overeenkomstig Rome I doch rekening houden met beperking van artikel 3.3. en 3.4.

17. Fiscale implicaties van erfrechtverordening • Overeenkomstig artikel 1 W. Succ. worden successierechten gevestigd op de waarde van al wat uit de nalatenschap van een Rijksinwoner wordt verkregen • Met het oog op de samenstelling van de nalatenschap zal eerst moeten worden overgegaan tot vereffening en verdeling van bv. het toepasselijk huwelijksvermogensstelsel • De Belgische fiscale administratie zal noodzakelijkerwijze rekening moeten houden met de civielrechtelijke gevolgen van de gemaakte rechtskeuzes • Zij zal evenwel onverkort haar interne fiscale regelgeving toepassen op hierin begrepen fictiebepalingen en anti-misbruikbepalingen • Boodschap : fiscale impact van rechtskeuze zeer goed op voorhand inschatten !

18. Europese erfrechtverordening • Kunnen via het principe van de rechtskeuze de regels van de Belgische reserve (geheel of gedeeltelijk) buiten spel worden gezet ? • kan bv. een Fransman die in België verblijft en is gehuwd, middels een keuze voor het Frans erfrecht, de reserve van zijn echtgenote uitsluiten ? Of een ‘pacte successorale’ sluiten ? • quid met een Brit of een US onderdaan die de reserve van zijn kinderen wil uitsluiten ? • en de Nederlander die zoveel mogelijk aan zijn tweede echtgenote wil toebedelen en hierbij de reserve van de kinderen uit zijn eerste huwelijk wil “modeleren” ? • en een Saudi die zijn zonen in belangrijke mate wil bevoordelen ?

19. Europese erfrechtverordening • Wat zegt de erfrechtverordening terzake precies en hoe is de tekst tot stand gekomen ? • Eerst was er de ontwerptekst van artikel 27 met een duidelijk restrictief openbare orde begrip • 1. L’application d’une disposition de la loi désignée par le présent règlement ne peut être écartée que si cette application est incompatible avec l’ordre public du for • 2. En particulier, l’application d’une disposition de la loi désignée par le présent règlement ne peut être considérée comme contraire à l’ordre public du for au seul motif que ses modalités concernant la réserve héréditaire sont différentes de celles en vigueur dans le for.

20. Europese erfrechtverordening • Exposé des motifs : “ Le recours à l’ordre public doit revêtir un caractère exceptionnel. Une différence entre les lois relatives à la protection des intérêts légitimes des proches du défunt ne saurait justifier son intervention, ce qui serait incompatible avec l’objectif d’assurer l’application d’une loi unique à l’ensemble des biens de la succession” • Hoe werd deze ontwerptekst nu gelezen in België ? • Cfr. bespreking in commissie justitie in 2009; rechtsleer • Verslag van de EU Commissie juridische zaken dd. 6/3/2012 probeerde te temperen en stelde dat bijna alle lidstaten het recht inzake wettelijke erfdelen kennen, zij het in verschillende vorm en dat indien de erflater het recht van zijn thuisland heeft gekozen, er geen reden is om omzeilingen in overweging te nemen.

21. Europese erfrechtverordening • Er bleef toch te veel tegenstand in diverse nationale parlementen • Gewijzigde versie goedgekeurd in artikel 35 : • “L’application d’une disposition de la loi d’un état désignée par le présent règlement ne peut être écartée que si cette application est manifestement incompatible avec l’ordre public du for” • “De toepassing van een bepaling van ongeacht welk bij deze verordening aangewezen recht kan slechts terzijde worden geschoven indien zulks kennelijk onverenigbaar is met de openbare orde (ordre public) van het land van het forum” • Dus geen specifieke exceptie zoals in artikel 79 WIPR

22. Europese erfrechtverordening • Volgende vragen stellen zich : • Welke openbare orde wordt nu bedoeld ? • de interne openbare orde ? • de (meer restrictieve) internationale openbare orde ? • Er kan mijns inziens weinig discussie over bestaan dat het de meer restrictieve internationale openbare orde betreft • bv. cfr. advies europees economisch en sociaal comité dd. 14 juli 2010 ‘2011/C44/25) n° 4.3.11 • Wat betekent “manifestement incompatible/kennelijk onverenigbaar” ?

23. Erfrecht en IPR • Zijn de huidige bepalingen betreffende Belgische reserve van (internationale) openbare orde ? • Indien antwoord hierop is : neen • dan zou, bij een strikte lezing, de keuze voor een erfrecht dat geen reserve kent, onverkort uitwerking moeten kennen • Indien ja, • dan zal inderdaad mogelijks sprake zijn van een beperking van de gemaakte keuze • betekent dit daarom -per definitie- dat de rechtskeuze voor een erfrecht dat geen reserve kent geen uitwerking zal hebben ? • lijkt me zeker niet • Problematiek van (internationale) openbare orde mag mijns inziens niet strikt of abstract worden benaderd en moet geval per geval worden bekeken

24. (Internationale) openbare orde • Belgische rechtspraak heeft hierover, behoudens vergissing, nooit uitspraak gedaan • Subsidiariteitsadvies van de Belgische commissie justitie dd. 15 december 2009 (Parl.St. Kamer, nr. 52 2330/001, p.11) : • « Zo zou artikel 27 van het voorstel voor een verordening in de Engelse en Franse versie die vandaag voorligt, ertoe leiden dat een essentieel onderdeel van het Belgisch erfrecht op de helling wordt gezet. • Dat principe, dat van openbare orde is, is evenwel bedoeld om de familie van de overledene te beschermen »

25. (Internationale) openbare orde • Wetsvoorstel dd. 5 augustus 2013 tot wijziging van het Belgisch erfrecht : • erfrechtelijke materie is van dwingend recht, dus ook de reserve • Belgische rechtsleer is verdeeld : • de reserve raakt inderdaad de (interne) openbare orde • de Belgische reserve raakt niet de (interne) openbare orde want de reservataire erfgenamen hebben de mogelijkheid om na het overlijden van de testator afstand te doen van hun reservataire aanspraken hierover; zij kan dan vanzelfsprekend ook niet de internationale openbare orde raken • Wat te denken ?

26. (Internationale) openbare orde • Openbare orde is een evolutief begrip • Geen abstract principe maar een case by case benadering • Rechtvaardigt elke schending van de openbare orde per definitie de exceptie van art. 35 ? • Neen; regel moet zijn : rechtskeuze eerbiedigen • Enkel in uitzonderlijke gevallen, enkel manifeste schendingen van de openbare orde worden geviseerd • die leiden tot bv. discriminatie of ongelijkheid op basis van welke grond dan ook (cfr. bijdrage van professor Andrea Bonomi over artikel 35 in « Le droit européen des successions » van Patrick Wautelet en Andrea Bonomi) • moet het gekozen recht een « minimumbescherming » voorzien voor de reservatairen aangeduid volgens het recht van het forum? Mag deze ook voorzien zijn buiten het gekozen erfrecht of niet ? Moet deze bescherming dan voor alle reservatairen gelijk zijn ?

27. (Internationale) openbare orde • Een Belgische rechter kan, mijns inziens, bij rechtskeuze voor een recht dat geen reserve kent niet zomaar principieel weigeren om dit gekozen recht toe te passen • De rechter zal moeten analyseren of het gekozen recht, specifieke beschermingsmaatregelen kent ter bescherming van de reservatairen aangeduid volgens het recht van de verblijfplaats van de testator, zijnde in casu Belgisch recht • Moeten deze maatregelen identiek zijn aan de bepalingen mbt. tot de Belgische reserve ? • Nee, deze mogen mijns inziens zich ook bevinden buiten het erfrecht; het te bekomen eindresultaat telt

28. (Internationale) openbare orde • Een Belgische rechter kan bij rechtskeuze voor een recht dat wel een reserve kent doch die alleen verschilt in modaliteiten met de reserve zoals deze is gekend door het land van de verblijfplaats van de testator, niet beslissen om geen gevolg te verlenen aan de rechtskeuze of aan de reservataire bepalingen hiervan • Belgische reserve in natura  reserve in waarde • Gekozen recht voorziet kleiner breukdeel • Belgische reserve in natura  schuldvordering pas opeisbaar bij 2e overlijden • Beperkte reserve in volle eigendom versus vruchtgebruik • Reservatair heeft geen zakelijke vordering doch loutere schuldvordering

29. alain.vangeel@tiberghien.com