Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl

1. Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

2. SIEĆ OSADNICZA POLSKI Justyna Drop

3. Sieć osadnicza • Osadnictwo to proces stopniowego osiedlania się ludności na danym obszarze. Rozwój sieci osadniczej jest uzależniony  od rozwoju przemysłu, handlu oraz uwarunkowań środowiska przyrodniczego. • Układ osadniczy to szereg powiązań między jednostkami osadniczymi, wymuszający funkcjonowanie społeczno-administracyjne na danym obszarze. Jako cecha charakteryzująca układ osadniczy wymieniania jest hierarchiczność elementów składowych i występowanie ośrodka centralnego — dominującego i jednostek pochodnych-mniejszych. • Podstawowymi jednostkami sieci osadniczej są wsie i miasta. Ich wielkość, układ przestrzenny i wygląd są różne ze względu na zróżnicowanie warunków przyrodniczych, historycznych, gospodarczych i społecznych. • Geografia osadnictwa – dział geografii społeczno-ekonomicznej zajmujący się rozmieszczeniem oraz układami przestrzennymi wszystkich typów i rodzajów osiedli ludzkich. • Zakres tematyczny geografii osadnictwa • stosunek osadnictwa do środowiska geograficznego (w makro- i mikroskali) • fizjonomia osiedli ludzkich • morfologia osiedli ludzkich • badania funkcjonalne osadnictwa • przestrzeń osadnicza • sieć i system osadniczy

4. Wieś i miasto Wieś – jednostka osadnicza, w której większość mieszkańców trudni się uprawą roślin i hodowlą zwierząt. W skład wsi, obok zabudowań gospodarczych i mieszkalnych, wchodzą również użytki rolne. Współczesną odmianą wsi jest wieś zurbanizowana położona najczęściej w pobliżu wielkiego miasta. Większość jej mieszkańców dojeżdża do pracy w mieście, co powoduje stopniowe zanikanie zabudowy gospodarczej oraz powstawanie domów mieszkalnych zbliżonych wyglądem do podmiejskiej zabudowy willowej. Miasto –historycznie ukształtowana jednostka osadnicza charakteryzująca się dużą intensywnością zabudowy, małą ilością terenów rolniczych. Na układ przestrzenny miasta, czyli jego rozplanowania składa się sieć głównych ciągów komunikacyjnych (ulic, dróg i placów) a także rozmieszczenie i położenie względem siebie parceli miejskich i zespołów budynków. W pobliżu wielkich miast rozwijają się strefy podmiejskie, czyli obszary o charakterystycznej wiejsko- miejskiej zabudowie, dużej ilości terenów zielonych i intensywnej towarowej gospodarce rolnej – szklarniowa uprawa warzyw, sadownictwo, chów zwierząt. Wieś Długie Bielsko-Biała

5. Rozwój sieci osadniczej • Obecna sieć osadnicza jest skutkiem długotrwałych procesów historycznych. Na jej ukształtowanie wpływ miały czynniki: • Przyrodnicze • Historyczne • Polityczne • Gospodarcze • Społeczne Rozwój miast Dogodne położenie komunikacyjne miało duży wpływ na funkcje handlową miast dlatego rozwijały się one na początku nad spławnymi rzekami oraz w pasie nadmorskim, np. Gdańsk, Toruń. Następnie na rozwój miast miał przemysł. Już na przełomie XV/XVI w. powstawały lub rozrastały się ośrodki tkackie, np. Bielawa, Kamienna Góra. W XIX w. miastotwórcza rola przemysłu wzrosła i zaczęły się kształtować duże zespoły miejskie, np. w okolicach Łodzi ( przemysł włókienniczy), na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim (górnictwo węgla kamiennego). Po II wojnie światowej nastąpił rozwój wielu małych miast związanych z przemysłem wydobywczym, np. Tarnobrzeg, Konin, Bełchatów, Lublin, lub takich, w których lokowano duże zakłady przemysłowe, np. Płock, Włocławek. W XX wieku rozwój miast związany był głównie z terytorialnym i ludnościowym rozwojem miast już istniejących.

6. Urbanizacja jest to zespół przemian ekonomicznych, przestrzennych, społecznych i kulturowych prowadzący do powiększenia się obszarów miejskich oraz do rozpowszechniania się zabudowy miejskiej, a także do wzrostu liczby ludności żyjącej w miastach lub przejmującej miejski tryb życia. Urbanizacja przebiega w czterech płaszczyznach: urbanizacja demograficzna - polega na przemieszczeniu się ludności ze wsi do miast, oraz na zroście liczby mieszkańców miast urbanizacja przestrzenna - polega na zwiększaniu się obszaru miast, powiększaniu ich pojemności (również przez zagęszczenie zabudowy), powstawaniu nowych miast oraz wprowadzanie do osad miejskich budownictwa i architektury specyficznych dla miast, czyli np. wysokiej zabudowy o wielu kondygnacjach urbanizacja ekonomiczna - polega na stałym wzroście liczby ludności pracującej w zawodach pozarolniczych oraz na postępującym różnicowaniu się tej ludności w stosunku do ludności wykonującej zajęcia rolnicze urbanizacja społeczna - polega na przyswojeniu miejskiego stylu życia, a także w przenikaniu miejskich wzorów ekonomicznych, społecznych i kulturowych na wieś W Polsce wskaźnik urbanizacji wynosi 61,4% Najmniejszy jest w województwie podkarpackim - 40,6% a największy w województwie śląskim - 78,6%

7. Miasta Polski w liczbach • Według danych GUS z 1 stycznia 2010 roku w Polsce jest 903 miasta. Najmniejsze z nich -Wyśmierzyce liczy 858 mieszkańców, największe zaś – Warszawa jest niemal 2000 razy większe (1 711 466 mieszkańców – czerwiec 2009). Według danych z 2006, do największych polskich aglomeracji należą aglomeracja warszawska (2 943 625mln mieszkańców), konurbacja śląska (2 226 300mln) i aglomeracja krakowska (1 449 783mln). Najmniejsze miasto pod względem powierzchni to Stawiszyn -100ha • 10 największych miast Polski pod względem powierzchni Warszawa Kraków

8. 7 miast ponad 400 000 mieszkańców (Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin), w tym Warszawa ma ponad 1,7 miliona mieszkańców 10 miast od 200 000 do 399 999 mieszkańców 22 miasta od 100 000 do 199 999 mieszkańców 73 miasta od 40 000 do 99 999 mieszkańców 108 miast od 20 000 do 39 999 mieszkańców 180 miast od 10 000 do 19 999 mieszkańców 188 miast od 5 000 do 9 999 mieszkańców 209 miast od 2 500 do 4 999 mieszkańców 106 miast poniżej 2 500 mieszkańców • Najmłodsze miasta w Polsce z 2010 roku • Kołaczyce • Łaszczów • Przecław • Radłów • Szepietowo • Tychowo Najstarsze miasta Polski pod względem prawnym, czyli roku uzyskania przez nie praw miejskich: przed 1211 Złotoryja 1214 Wleń przed 1217: Lwówek Śląski, Opole, Racibórz 1217 Leśnica pomiędzy 1220-1232 Głuchołazy 1221 Sobótka 1223 Cieszyn, Nysa, Środa Śląska, Ujazd 1225 Biała przed 1226 Krosno Odrzańskie 1226 Wrocław

9. Największe aglomeracje Polski Aglomeracja– w urbanistyce jest to obszar o intensywnej zabudowie, charakteryzujący się również dużym zagęszczeniem ludności przebywającej na danym terenie okresowo lub stale. Aglomeracje charakteryzują się dużym przepływem osób i towarów oraz znaczną wymianą usług. W brzmieniu bardziej potocznym aglomeracja jest skupiskiem sąsiadujących ze sobą miast i wsi, które stanowią wspólny organizm, poprzez zintegrowanie lub uzupełnianie się rozmaitych form infrastruktury tych miejscowości oraz wzajemne wykorzystywanie potencjałów, którymi te miejscowości dysponują. Wyróżniamy aglomerację: monocentryczna – z jednym głównym miastem ( np. Warszawa, Poznań, Łódź) policentryczna – z kilkoma ważnymi ośrodkami miejskimi, które żadne nie dominuje – nazywana także konurbacją. (np. aglomeracja rybnicka, bydgosko-toruńska Do wielkich zespołów miejskich zalicza się: Stołeczna aglomeracja warszawska (ok. 2,5 mln mieszkańców) Katowicka aglomeracja ( ok. 4 miliony – o znaczeniu ponadregionalnym) Aglomeracja łódzka, krakowska, szczecińska, gdańska, wrocławska i poznańska – każdą z nich zamieszkuje ponad 0,5 miliona osób Łącznie w obrębie 8 największych aglomeracji mieszka prawie 1/3 ludności Polski. Aglomeracja warszawska wg "Planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego"

10. . Mniejsze zespoły miejskie ( od 100 – 400 tysięcy mieszkańców) mają znaczenie regionalne. Powstały one wokół takich miast, jak: Bydgoszcz, Toruń, Rzeszów, Lublin, Białystok, Kielce, Częstochowa, Bielsko – Biała, Opole, Wałbrzych. Ośrodkami regionalnymi są miasta liczące od 50 – 150 tysięcy mieszkańców. W tej grupie znajdują się miasta wojewódzkie niezaliczane do zespołów miejskich ( np. Olsztyn, Zielona Góra i Gorzów Wielkopolski); miasta, które do 1999 roku były siedzibami władz wojewódzkich a obecnie są miastami powiatowymi (np. Koszalin, Elbląg, Przemyśl, Płock) a także miasta uprzemysłowione, szybko rozwijające się ( np. Bełchatów, Ełk, Głogów, Grudziądz). Ośrodki regionalne odgrywają ważną rolę w swoich regionach, pełniąc, oprócz przemysłowej, także wiele innych funkcji, zwłaszcza o charakterze usługowym. Średnie i małe miasta (do 50 tysięcy mieszkańców), w tym powiatowe, oraz duże wsie zaliczane są do ośrodków lokalnych. Pełnią one głównie funkcje administracyjno –usługowe dla mieszkańców najbliższej okolicy, stanowią także lokalne węzły komunikacyjne. Bydgoszcz Olsztyn

11. Układ przestrzenny miast w różnych okresach historycznych • Miasta renesansowe • Ich układ zbliżony jest do średniowiecznych, choć na ogół budowano je na planie wieloboku. W obrębie murów miejskich wznoszono często rezydencję – zamek, zwykle w brzeżnej części miasta, mury otaczające miasto były bardziej potężne niż w średniowieczu - niektóre z tych miast to ufortyfikowane twierdze. • Najbardziej charakterystyczny jest Zamość oraz Głogów Wielkopolski.

12. Sieć osadnicza w Polsce po II wojnie światowej Podczas II wojny światowej zniszczona została znaczna część zabudowy miast. W prawie 200 miastach w gruzach legło ponad 50% budynków, a w niektórych, np. w Kołobrzegu, Głogowie i Jaśle zniszczenia dochodziły nawet do 90%. Po zakończeniu II wojny światowej rozpoczął się dynamiczny rozkwit dużych ośrodków miejskich i proces odbudowy miast zniszczonych na skutek wojny. Było to spowodowane przede wszystkim rozwojem technologicznym, który spowodował powstawanie nowych zakładów w miastach dużych i średnich, co zapewniło im szybki rozwój. W wielu miastach dzięki konsekwentnej odbudowie został odtworzony dawny układ przestrzenny. Jednocześnie zaczęto budować na peryferiach miast w niedalekiej odległości od zakładów przemysłowych duże osiedla robotnicze, gdzie zamieszkiwała imigrująca do miast siła robocza. Osiedla mieszkaniowe wznoszono szybko, według najprostszych projektów architektonicznych. Tylko nieliczne osiedla wyróżniały się swą odrębnością, np. warszawska Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa, krakowska Nowa Huta i kościuszkowska Dzielnica Mieszkaniowa we Wrocławiu. W latach 70tych XX wieku budowano typowe miejskie blokowiska wykorzystując głównie betonowe półfabrykaty. Dopiero pod koniec XX w projektowano bardziej indywidualne budynki. Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa Nowa Huta w Krakowie

13. Rozwój osadnictwa wiejskiego W Polsce można zaobserwować duże zróżnicowanie osadnictwa wiejskiego. Wpływ na to mają głównie czynniki historyczno-ekonomiczne: • okres, w którym powstawały wsie • panujące wówczas stosunki społeczno-ekonomiczne • zmiany w sposobie gospodarowanie Wsie, które powstawały w różnych okresach różnią się od siebie m.in. • kształtem • wielkością • rozmieszczeniem zabudowy • przebiegiem dróg • układem pól Na charakter osadnictwa wiejskiego wpłynęły także czynniki przyrodnicze. Dotyczy to głównie regionów o urozmaiconej rzeźbie terenu, zwłaszcza obszarów górskich i podgórskich. Wiele wsi ma długość od kilku do kilkunastu kilometrów naśladując swoim kształtem przebieg doliny górskiej, np. Korbielów, Łopuszna, Zawoja. Widok na Zawoję

14. Na podstawie kształtu wsi i przebiegu dróg można wyróżnić typy wsi: • okolnice • owalnice • ulicówki • łańcuchówki • widlice • wielodrożnice • rzędówki • szeregówki • Sposób zabudowy wsi jest jej specyficzną cechą; może on być zwarty, skupiony lub rozproszony. • Wsie o zwartej zabudowie, z gospodarstwami położonymi bardzo blisko siebie, i wsie o nieco luźniejszej zabudowie skupionej występują na obszarze całego kraju. • Wsie o zabudowie rozproszonej (odległości między gospodarstwami przekraczają niekiedy 100 m) powstawały na terenach mało atrakcyjnych dla osadnictwa, czyli na piaszczystych równinach, terasach zalewowych, obszarach leśnych i zabagnionych. Ryńsk, wieś o zabudowie zwartej Bronów, wieś o zabudowie rozproszonej

15. Typy wsi

16. Typy wsi

17. Wieś Polska w liczbach Liczba polskich wsi wynosi 42.835, a wraz z podległymi im koloniami, przysiółkami i osadami 56.783. Podział wsi ze względu na liczbę mieszkańców: • wsie małe nie więcej niż 300 osób (ok. 40% wszystkich wsi) • wsie średnie 300 - 500 osób (ok. 40%) • wsie duże powyżej 500 mieszkańców (20%) Największa wieś w Polsce: Kozy największa pod względem ludności wsią Polski – liczą 11 920 mieszkańców ( 2008r.) Dla porównania, Wyśmierzyce – najmniejsze miasto Polski – ma 858 mieszkańców. Luboszów - jest to najmniejsza wieś niesołecka w Polsce, zameldowana w niej jest jedna osoba, mieszkają dwie.

18. Cechy współczesnego osadnictwa wiejskiego • Najgęstsza sieć wsi jest w Polsce centralnej. Są to małe wsie liczące ok. 300 mieszkańców; na 100 km2 jest od 20 do 30 miejscowości wiejskich. Z kolei najmniejsza gęstość wsi polskich jest na południu kraju — od 10 do 15 miejscowości wiejskich na 100 km2, z reguły są tu duże wsie, powyżej 1000 mieszkańców. Ma to związek z przeszłością polityczno-gospodarczą kraju. • W Polsce na obszarach wiejskich obserwujemy wiele zmian zachodzących w różnorakich płaszczyznach, są to m.in.: • tendencje do tzw. semiurbanizacji, co przejawia się we wprowadzaniu miejskiej zabudowy na wieś, zaniku funkcji rolniczej, rozwojowi funkcji usługowych, polepszaniu infrastruktury na wsi — wodociągi, gazociągi, tereny wiejskie staja się noclegownią jako strefa podmiejska. Obecnie większość wsi w Polsce ma charakter wielofunkcyjny, jednak na obszarach słabiej zaludnionych i mniej rozwiniętych nadal przeważają typowe wsie rolnicze. • urbanizacja wsi — zmiana krajobrazu wiejskiego, rosnąca liczba osób zatrudnionych poza rolnictwem. Dotyczy to przede wszystkim Polski południowo-zachodniej i środkowej, a wiec województw: świętokrzyskiego, opolskiego, dolnośląskiego, śląskiego. • przekształcanie stosunków społeczno-ekonomicznych w państwie. W okresie powojennym dotyczyło to przede wszystkim zmiany stosunków własnościowych oraz komasacji gruntów ornych. W wyniku tych procesów powstały wielkoobszarowe państwowe gospodarstwa rolne (PGRy) lub spółdzielnie rolnicze. W wielu wsiach, gdzie powstały PGRy wybudowano osiedla mieszkaniowe dla pracowników rolnych, składające się z baraków lub kilkupiętrowych wielorodzinnych bloków. • przyjmowanie przez ludność wiejską miejskiego stylu życia poprzez np. wprowadzanie miejskich form zabudowy. • przekształcenie wsi leżących na obrzeżach miast w podmiejskie osiedla o zabudowie jednorodzinnej. Większość ich mieszkańców dojeżdża do pracy w mieście lub trudni się działalnością rolniczą nastawioną na zaopatrzenie rynku miejskiego (np. warzywnictwo). Część wsi podmiejskich nabiera charakteru rezydencjonalnego.

19. Funkcje wsi Podstawowa funkcja polskiej wsi to funkcja rolnicza ale postęp cywilizacyjny wymusza też funkcje pozarolnicze, takie jak: funkcja religijna — tworzenie sanktuariów i miejsc kultu na terenach wiejskich, na przykład Wambierzyce w Kotlinie Kłodzkiej, Sulisławie na ziemi Sandomierskiej funkcja uzdrowiskowo-sanatoryjna — tworzenie uzdrowiska z całym zapleczem leczniczym w czystym klimacie, na przykład Wysowa w Beskidzie Niskim; występowanie wód mineralnych – np. uzdrowisko w Żegiestowie funkcja rzemieślnicza — produkcja określonych wyrobów-rękodzieł, na przykład Chełmsko w Sudetach słynie z wyrobów lnianych czy Świątniki Górne koło Krakowa –gdzie tradycje ślusarskie sięgają czasów Jagiellonów funkcja turystyczna — miejscowości wiejskie o walorach krajobrazowych i przyrodniczych stały się miejscem wypoczynku Polaków, na przykład: Bukowina Tatrzańska (wieś letniskowa), gdzie postawiono jeden z najnowocześniejszych w Europie kompleksów wodnych oraz świetne warunki do uprawiania narciarstwa; należą tu także inne miejscowości wiejskie Podhala, Pogórze Sudeckie, Pojezierze Mazurskie a także wsie położone nad zalewem wodnym w pobliżu aglomeracji stanowiące odskocznię od miejskiego zgiełku dla mieszkańców tych aglomeracji, np. Smardzewice nad Zalewem Sulejowskim Uzdrowisko Wysowa Zdrój Bukowina Tatrzańska -Termy

20. Funkcje miast • Funkcja miasta to każda wykonywana w mieście działalność społeczna lub gospodarcza, która stanowi podstawę istnienia i rozwoju danego miasta. Każda funkcja może być rozpatrywana zarówno z punktu widzenia samego miasta i jego mieszkańców, jak i znaczenia dla kraju, regionu czy najbliższego otoczenia. • Miasta posiadają różnorodne funkcje. Wraz z postępującymi zmianami stosunków społeczno-gospodarczych na przestrzeni wieków i lat funkcje te ulegały licznym przemianom. Niejednokrotnie współczesne ośrodki miejskie pełnią funkcje zupełnie inne niż w początkowych okresach swego istnienia. 1. Polityczno-administracyjne: polityczne administracyjne 3. Usługowe religijne kulturalne – miasta, w których istnieje bogate zaplecze kulturalne, tj. teatry, opery, filharmonie, są to zwykle największe miasta turystyczne i wypoczynkowe - dotyczy miast o walorach krajoznawczych, gdzie istnieje baza turystyczna, na przykład: Kraków, Wrocław, Poznań, Zakopane, Karpacz lecznicze i uzdrowiskowe - zaplecze sanatoryjne, na przykład: Krynica, Muszyna, Szczawnica, Polanica Zdrój, Duszniki Zdrój, Busko Zdrój, Ciechocinek edukacyjne i naukowe - występowanie uczelni wyższych, na przykład: Kraków-UJ, Lublin-UMCS, KUL, czy Warszawa-UW komunikacyjne - występowanie węzłów komunikacyjnych w mieście, jest ściśle związana z funkcją handlową – żeby handel się rozwijał potrzebne jest dogodne położenie komunikacyjne handlowe - rozwój handlu, na przykład: Kraków, Lublin, Tarnobrzeg, Zamość 4. Produkcyjne rzemieślnicze przemysłowe - związana z rozwojem gałęzi przemysłowych, występowaniem kopalni, fabryk, na przykład: Katowice, Tychy, Bielsko-Biała, Rybnik dotyczy to miast, w których są siedziby władz samorządowych czy centralnych, na przykład miasta wojewódzkie

21. Tereny targowe w Poznaniu, położone w centrum miasta, zajmują powierzchnię około 150000 m2 Fragment wybrzeża w Międzyzdrojach – miasta o funkcji turystycznej Miernikiem, który pozwala określić strukturę funkcjonalną miasta jest procentowy udział osób zatrudnionych w poszczególnych rodzajach działalności społeczno – gospodarczej. W Polsce przeważają obecnie miasta pełniące funkcje: usługowo-przemysłowe, przemysłowo-usługowe i przemysłowe. Coraz mniej istotną funkcją jest funkcja rolnicza, choć w granicach każdej miejscowości znajduje się pewien odsetek użytków rolnych.