Nauka w dziejach kultury europejskiej

1. Nauka w dziejach kultury europejskiej dr hab. Jaromir Jeszke, prof. UAM jeszke@amu.edu.pl; jjeszke@gmail.com http://www.jaromir.jeszke.com.pl http://www.amu.edu.pl/~jeszke

4. Pracownik naukowy - to taki człowiek, do którego zawodowych obowiązków należy brak posłuszeństwa w myśleniu. Na tym polega jego służba społeczna, aby pełniąc swoje zawodowe czynności nie był w myśleniu posłuszny…ani synodowi, ani komitetowi, ani ministrowi, ani cesarzowi, ani Panu Bogu. Jeżeli jest posłuszny, jeżeli swoje poglądy zmienia na rozkaz – sprzeniewierza się swoim obowiązkom Stanisław Ossowski (1949 r.)

5. Nauka w dziejach kultury europejskiej Wykład I Koncepcje i pojęcia

6. Nauka w dziejach kultury europejskiej Koncepcja zajęć Wykłady obejmą problematykę nauki w dziejach kultury europejskiej. Przyjęto kulturoznawczą perspektywę interpretacji dziejów nauki. Tytułowa problematyka będzie rozpatrywana w kontekście uwarunkowania procesów pozyskiwania wiedzy naukowej z perspektywy obowiązujących w kolejnych epokach historycznych „wizji świata i człowieka”. Podjęty zostanie problem społecznej roli nauki w kolejnych epokach historycznych, w tym także kontrowersyjnych lub negatywnych konsekwencji poznania naukowego. Ważnym elementem zajęć będzie ukazanie przełomów w nauce związanych z przemianami, jakim ulegała kultura europejska. Kolejny blok zagadnień dotyczyć będzie procesów inspiracji i recepcji europejskiej myśli naukowej.

7. Nauka w dziejach kultury europejskiej RODZAJE WIEDZY LUDZKIEJ • - Wiedza naukowa • - Wiedza potoczna (zdroworozsądkowa) • - Wiedza artystyczno-literacka • - Wiedza spekulatywna (filozofia spekulatywna, religia) • - Wiedza irracjonalna

8. Nauka w dziejach kultury europejskiej Wiedza naukowa Typ wiedzy, który ma zastąpić wiedzę potoczną, zdroworozsądkową, przynajmniej w tych aspektach (dziedzinach), w których nauka dostarcza wiedzy ściślejszej, ogólniejszej i pewniejszej niż wiedza potoczna. Wnioski naukowe w przeciwieństwie do przekonań potocznych są rezultatami zastosowania określonej metody naukowej oraz dążą do wyjaśnienia zjawisk. Nauka tworzy pojęcia ogólne, odnoszące się do coraz obszerniejszych klas przedmiotów i za ich pomocą formułuje prawa uniwersalne. Ma charakter teoretyczny: bada nie tylko obserwowalne cechy rzeczy, zjawisk, lecz dociera do głębszych mechanizmów, przyczyn zjawisk i praw nimi rządzących, które nie podlegają bezpośredniej obserwacji; stąd wynika jej teoretyczny i ogólny charakter. Kryterium wszelkich rozważań naukowych jest praktyka, rozum i zmysły.

9. Nauka w dziejach kultury europejskiej Struktura nauki • Instytucje • Ludzie • Cele • Czynności • Metody • Wytwory: • fizyczne • psychofizyczne • psychiczne • idealne

10. Nauka w dziejach kultury europejskiej NATURALISTYCZNA" KONCEPCJA RACJONALNOŚCI • 1. Wiedza naukowa jest - lub przynajmniej może być rezultatem wyłącznego stosowania procedur racjonalnych; • 2. Rozwój nauki jest - lub przynajmniej może być -rekonstruowany jako wynik systematycznego stosowania tych procedur, to znaczy, że metoda naukowa stanowi zarazem logikę rozwoju wiedzy; • 3. Logika rozwoju wiedzy jest niezmienna, nie ulega historycznym przemianom.

11. Nauka w dziejach kultury europejskiej KONCEPCJA WIECZNEGO POSTĘPU • 1. Rozwój społeczeństwa jest linearny, kierunkowy, kumulatywny i postępowy. W długich okresach czasu ów postęp nie jest niczym ograniczony. • 2. Jednym z najważniejszych czynników postępu jest rozwój poznania, kumulacja wiedzy, jej upowsze­chnienie i aplikacja. Chodzi o widzę racjonalną. Jej wzorem jest wiedza naukowa i w jej rozwoju upatruje się kryteriów postępu dla całej cywilizacji. • 3. Im szerzej korzysta się z wiedzy osiąganej przez uczonych, stosując jaw praktyce lub upowszechnia­jąc, tym bardziej doskonali się społeczeństwo, tym lepiej realizuje się zasada postępu. Skutki wywołane przez naukę przyczyniają się zarówno do rozwoju materialnego jak i duchowego społeczeństwa. • 4. W sprawach, o których wypowiada się uczony nie ma "lepszej prawdy". Prawda naukowa jest jedyną i wyłączną. W wypadku konfliktu między sądami wynikającymi z różnych perspektyw poznawczych (np. religijnej czy artystycznej) to właśnie uczony ma rację.

12. Nauka w dziejach kultury europejskiej Wizja „świata i człowieka” epoki historycznej ▼ Społecznie akceptowany ideał nauki ▼ Teorie (Paradygmaty) ▼ Doktryny ◄►Standardy racjonalności

13. Nauka w dziejach kultury europejskiej Społecznie akceptowany ideał nauki • Wyznacza cele i sposób uprawiania badań w danym okresie historycznym; • Na gruncie akceptowanego ideału nauki możliwe są w danej dyscyplinie różne jednocześnie funkcjonujące paradygmaty czy programy badawcze; • Koncepcja ideału nauki pozwala odróżnić rewolucję lokalną, czyli zmianę paradygmatu w danej specjalności od rewolucji globalnej, zmieniającej właśnie ideał nauki; • Zmiany paradygmatów dyscyplinarnych mogą obywać się bez zmiany ideału nauki

14. Nauka w dziejach kultury europejskiej Paradygmat Powszechnie przyjęte przekonanie teoretyczne oraz metody eksperymentalne. Jest to tradycja badawcza dająca wskazówki grupie uczonych, w jaki sposób mają podchodzić do zjawisk, jak je analizować, jakiego rodzaju efektu oczekiwać, jakie typy eksperymentów wykonywać i jakie metody stosować. Określa sposób widzenia problemów i sugeruje właściwe rodzaje techniki badawczej oraz właściwe rodzaje rozwiązań. Zawiera: 1. symboliczne generalizacje; 2. modele metafizyczne (dostarczają analogii porównań, metafor, są wyrazem przekonań uczonych co do ostatecznej struktury i mechanizmu badanego przez nich wycinka rzeczywistości); 3. wartości: a. dotyczące teorii (spójność, wiarygodność, prostota); b. dotyczące przewidywań c. dotyczące innych przekonań badaczy (np. o użyteczności społecznej nauki); 4. wzorce.

15. Nauka w dziejach kultury europejskiej Doktryna Doktryna (medyczna, prawna itp.) jest konstrukcją świadomą stworzoną w odpowiedzi na konkretne zapotrzebowanie ze strony praktyki, której stan bywa postrzegany jako niezadowalający, zaś będąca jej podstawą teoria jako niedostateczna. Doktryna nawiązuje do jednej teorii (medycznej, prawnej itp.). Zawiera uzasadnienia przyjętych rozwiązań praktycznych, teoretyczne i metodologiczne. Przywołuje określone uzasadnienie przyjętych kryteriów racjonalności naukowej dla uprawomocnienia głoszonych przez twórców doktryny twierdzeń, odnoszących się do praktyki. Dąży do spójności i nadania proponowanym rozwiązaniom cech uniwersalnych i ostatecznych.

16. Nauka w dziejach kultury europejskiej Struktura doktryny Poziom I -Konstytutywny Objawia obraną filozofię (przyrody, prawa) oraz teorię (medyczną, prawną) do której doktryna nawiązuje. Wskazuje kryteria racjonalności naukowej, prawomocności sądów, skuteczności działania. Dokonany wybór podstawy teoretycznej służy jako uzasadnienie prawomocności naukowej proponowanych rozwiązań praktycznych oraz twierdzeń ogólnych, obejmujących poglądy na istotę np. choroby, zasady jej naukowego poznania oraz naukowo uzasadnionej terapii. Poziom II -Nomotetyczny Wyznacza go kilka charakterystycznych dla danej doktryny elementów, określający sposób uporządkowania pozostałych. Te wybrane elementy są jakby zwornikami danej doktryny w jej strukturze architektonicznej. Łączą one ogólną podstawę teoretyczną z konkretnymi już rozwiązaniami praktycznymi. Poziom III -Wariacyjny Składa się z elementów podporządkowanych zasadniczej regule doktryny, wyznaczonej przez poziom nomotetyczny. Są one czerpane z dostępnego twórcom doktryny doświadczenia i wiedzy ich czasów.

17. Nauka w dziejach kultury europejskiej FAZY ROZWOJU NAUKI WG KMITY • 1. Faza "przedparadygmatyczna" - praktyka naukowa nie ukonstytuowała się jeszcze, a funkcje technologiczną pełni potoczne doświadczenie. • 2. Pierwsza faza " paradygmatyczna", przedteoretyczna - ukonstytuowane instytucje naukowe produkują wiedzę obejmującą uporządkowane, uzupełnione o "logiczne ogniwa" potoczne doświadczenie. • 3. Faza "pierwszej rewolucji naukowej", przełomu teoretycznego - praktyka naukowa i regulująca ją nauka (świadomość metodologiczna) poddane zostają krytyce. • 4. Druga faza " paradygmatyczna", pierwsze stadium teoretyczne. • 5. Faza drugiej "rewolucji naukowej", stadium drugiego przełomu teoretycznego itd.

18. Nauka w dziejach kultury europejskiej NIERACJONALNOŚĆ PROCESU ROZWOJU WIEDZY • 1. Rozwój wiedzy nie jest procesem w pełni racjonalnym. Interpretacja tak sprzeciwia się traktowaniu nauki jako całkowicie autonomicznej dziedziny ludzkiego wysiłku intelektualnego, jakoby niezależnego od wszelkich czynników z wyjątkiem reguł racjonalnego rozumowania. • 2. Nauka jest w zasadzie działalnością racjonalną, lecz kryteria owej racjonalności ulegają historycznym zmianom. Nie mają więc one charakteru absolutnego i powszechnego lecz są kulturowo relatywizowane. Pojęcie racjonalności nie jest więc pojęciem czysto epistemologicznym; korzysta się z niego przy ocenie metod badania ze względu na akceptowaną wizję nauki oraz ocenie jej roli w kulturze.

19. Nauka w dziejach kultury europejskiej OBIEGOWE WERSJE POJĘCIA ODKRYCIENAUKOWEO • 1. Stwierdzenie możliwości istnienia czegoś. • 2. Stwierdzenie istnienia czegoś, • 3. Stwierdzenie konieczności istnienia czegoś. • 4. Stwierdzenie po raz pierwszy istnienia czegoś.

20. Nauka w dziejach kultury europejskiej DEFINICJE ODKRYCIA NAUKOWEGO • I. "Odkrycie naukowe" - gdy ktoś samodzielnie i po raz pierwszy w życiu uzasadnił istnienie czegoś ze względu na przyjęte przez niego za zrozumiałe, niesprzeczne i uznane przez niego za prawdziwe przesłanki, które są także przyjęte i uznane przez środowisko uczonych jako takie, przy czym zarówno ów ktoś jak i środowisko uczonych należą do tej samej tradycji myślowej, respektującej te same sposoby uzasadnienia. • II. "Odkrycie naukowe" - odnosi się do zdań oznajmujących, które podawane są w odpowiedzi na zdania pytajne. • III. "Odkrycie naukowe" - odnosi się do zdań oznajmujących, które podawane są w odpowiedzi na zdania pytajne stawiane w sytuacjach problemowych uświadamianych sobie przez pytających i odpowiadających należących do dziedziny nauki. • IV. "Odkrycie naukowe" - odnosi się do zdań oznajmujących, które podawane są w odpowiedzi na zdania pytajne stawiane w takich sytuacjach problemowych, gdy stare rozstrzygnięcia, czyli jakieś zdania oznajmujące wydają się pytającym i odpowiadającym nie do przyjęcia czy to dlatego, że uznają je oni bądź to za wątpliwe ze względu na nowy punkt widzenia, jako wewnętrznie sprzeczne lub nieprawdziwe, lub niezrozumiałe, lub nieuzasadnione, bądź to za niedogodne ze względu na przeniesienie na mocy rozumowania przez analogię jakiegoś punktu widzenia, który występował w części dziedziny nauki lub też w ogóle w innej dziedzinie.

21. Nauka w dziejach kultury europejskiej TYPOLOGIA ODKRYĆ NAUKOWYCH • I. • "Odkrycie, że....." i "Odkrycie dlaczego.....," • II. • Wiedza empiryczna i wiedza teoretyczna • III. • Odkrycia rutynowe i odkrycia rewolucyjne • IV. • Odkrycia prekursorskie, przedwczesne, przypadkowe, normalne • V. • Odkrycia wielokrotne

22. Nauka w dziejach kultury europejskiej Literatura przedmiotu: • J. D. Bernal, Nauka w dziejach, Warszawa, 1957; • T. Bieńkowski. J. Dobrzycki, Kierunki rozwoju nauki. Warszawa 1989; • T. Bieńkowski, J. Dobrzycki, Staropolski świat nauki, Warszawa 1998; • H. Butterfield, Rodowód-współczesnej nauki 1300-1800, Warszawa 1968; • A. C. Crombie, Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej, 2tomy, Warszawa 1960;

23. Nauka w dziejach kultury europejskiej Literatura przedmiotu cd. : • L. Fleck, Powstanie i rozwój faktu naukowego. Wprowadzenie do nauki o stylu myślowym i kolektywie myślowym, Lublin 1986; • M. Foucault, Archeologia wiedzy, W-wa 1976; • E. Garin, Zodiak życia. Astrologia -w okresie Renesansu, W-wa 1992; • E. Grant, Średniowieczne podstawy nauki nowożytnej, Warszawa 2005; • Historia nauki polskiej, pod red. B. Suchodolskiego, Wrocław 1970 - ;

24. Nauka w dziejach kultury europejskiej Literatura przedmiotu cd. : • J. Jeszke, Mity polskiej historiografii nauki, Warszawa 2007; • J. Jeszke, W poszukiwaniu paradygmatu polskiej historiografii medycznej, Poznań 2000; • T.S. Kuhn, Dwa bieguny, Warszawa 1985; • G. Minois, Kościół i nauka. Dzieje pewnego niezrozumienia t. 1 - 2, Warszawa 1995; • E. Namer, Sprawa Galileusza, W-wa 1985;

25. Nauka w dziejach kultury europejskiej Literatura przedmiotu cd.: • B. Orłowski, Historia techniki polskiej, Radom 2006; • L. Russo, Zapomniana rewolucja. Grecka myśl naukowa a nauka nowoczesna, Kraków 2005; • Ch. Webster, Od Paracelsusa do Newtona. Magia i powstanie nowożytnych nauk, Warszawa 1992; • A. K. Wróblewski, Historia fizyki, Warszawa 2007; • S. Zamecki, Pojęcie odkrycia naukowego a historia dziedziny nauki, Wrocław-Warszawa 1988; • Czasopismo:Kwartalnik Historii Nauki i Techniki.

26. Nauka w dziejach kultury europejskiej Wykład II Historia historiografii nauki

27. Nauka w dziejach kultury europejskiej „Koniecznym warunkiem rozwoju historii jest uświadomienie sobie ludzkiej historyczności, (…) uprzytomnienie sobie tego faktu, że między tym co minione, a tym co obecne i przyszłe zachodzi istotna relacja, (…) dziś nie może zostać oddzielone od wczoraj, ani do jutra”. Francois Chatelet

28. Nauka w dziejach kultury europejskiej Kulturoznawczo zorientowana historiografia • jest - sposobem społecznego, zorientowanego na przeszłość, poznawania świata; • zawiera – określone wizje świata i człowieka, będące rezultatem podwójnie zapośredniczonego doświadczenia świata: a. przez kulturę przekazów źródłowych, b. przez kulturę środowiska historycznego, transmitowane następnie publiczności czytającej; • jako – przekaz źródłowy ukazujący wizję świata i człowieka; • jest – narracyjnym zdaniem sprawy jak współcześni radzili sobie z własną przeszłością; • jest – nie tylko dostarczycielką wiedzy o przeszłości, ale przede wszystkim, autorefleksją pokolenia, zapisem jego samowiedzy kulturowej; • jest – nie tylko źródłem do poznania kultur, o których intencjonalnie mówi, do poznania samej kultury poznającej.

29. Nauka w dziejach kultury europejskiej Paradygmat historiograficzny Paradygmat historiograficzny posadowiony jest na wspólnie podzielanej przez środowisko badaczy ontologii świata historycznego. Dokonuje się tu wprost lub pośrednio kategoryzacji ontycznej minionej rzeczywistości, wyróżniając w niej podstawowe byty i relacje między nimi zachodzące. Decyduje się o tym, co jest w zakładanym świecie historycznym możliwe, a co niemożliwe. O tym co mogło się wydarzyć, i o tym, co jest absolutnie wykluczone, by mogło się wydarzyć.

30. Nauka w dziejach kultury europejskiej Historiografia jako gra kulturowa Praktykowanie historiografii oznacza uczestniczenie w grze kulturowej, jaka rozgrywa się między kulturą badaną, a kulturą poznającą, oraz tą ostatnią a kulturą publiczności literackiej, do której dana narracja historyczna trafia. Narracja służy historykowi do budowania obrazu przeszłości. Historyk konceptualizuje przeszłość, posługując się mitem, metaforą, stereotypem, ideologią, teorią, a następnie przedstawia ją publiczności historycznej. Seria tych przedstawień odpowiada sekwencji dzieł historiograficznych, inspirujących się wzajemnie.

31. Nauka w dziejach kultury europejskiej Imputacja kulturowa Spośród elementów tworzących „wizję świata i człowieka” kultury poznającej imputowane dziedzinie badanej są te, które najgłębiej i najściślej wiążą się z metaforami kultury, a w szczególności nauki strony badającej. Należą do nich te, które w trybie milczącego przesądzenia uległy obiektywizacji, zostały uprzedmiotowione i traktowane są nie jako składowe kultury badającej, lecz jako obiektywne składowe świata badanego. Do minimalnej imputacji kulturowej zalicza się klasyczny rachunek logiczny, temporalność i spacjalność, elementarne zdania egzystencjalne oraz stereotypy społecznego myślenia. Jednak badacz realizujący strategię poznawczą opartą na wierze w obiektywność metafor historycznych jest w swoim mniemaniu tropicielem obiektywności realności i konkretności prawdy. Poznać oznacza dla niego: ustalić prawdę, wyjaśnić zjawisko.

32. Nauka w dziejach kultury europejskiej Historycy nauki (nauk) - grupa Z rzadka tylko historię nauki uprawiają zawodowi historycy, a więc tacy, którzy przeszli trening historiograficzno-metodologiczny w profesjonalnych ośrodkach badawczych. Nieporównanie częściej zdarza się, iż owo pole badawcze obejmują we władanie reprezentanci nauk, których przeszłość jest obiektem dociekań naukowych. Można wręcz stwierdzić, iż pozycja tej grupy jest niemal monopolistyczna.

33. Nauka w dziejach kultury europejskiej Historycy nauki (nauk) – postawy badawcze Przewaga reprezentantów dziedzin, których dzieje są przedmiotem studiów historycznych, wśród badaczy wywołana jest powszechnym przekonaniem o niemożności sensownego badania przeszłości dyscypliny, której się dobrze nie zna. Postawa ta wywołuje konsekwencje dwojakiego rodzaju. Izoluje historyka nauki od świata zawodowych historyków. Ci ostatni nie rozumieją bowiem specyficznych zagadnień chemicznych, fizycznych, czy medycznych. Zaś chemik, fizyk czy lekarz nie zawsze ma dobrze opanowany podstawowy warsztat historyczny, a zagadnienia teoretyczne, standardowe dla historyka, sprawiają mu często trudność lub bywają niedoceniane.

34. Nauka w dziejach kultury europejskiej Historycy nauki (nauk) – postawy teoretyczne Historyk określonej dziedziny nauki dokonuje swoich interpretacji najczęściej z perspektywy teoretycznej paradygmatu współczesnej mu nauki, którą reprezentuje i której dzieje bada. Konsekwencją tej perspektywy jest interpretacja zdarzeń z przeszłości w kategoriach współczesnej wiedzy naukowej, uważanej za „prawdziwszą” i lepiej uzasadnioną, niż ta z minionych epok. Naturalną koleją rzeczy historyk danej nauki szuka przede wszystkim w przeszłości ścieżek, które doprowadziły do wiedzy obecnej, a więc korzeni wyznawanego przezeń paradygmatu. Inne nurty wiedzy są postrzegane jako nie warte baczniejszej uwagi dziejopisa lub też ukazywane dydaktycznie jako ”ślepe drogi rozwoju nauki”. Ten sposób potraktowania minionej rzeczywistości uzupełniany bywa interpretacjami o charakterze pozytywistycznym, zarówno w wersji świadomej realizacji postulatów teoretycznych jak również w postaci tzw. pozytywizmu żywiołowego.

35. Nauka w dziejach kultury europejskiej Historia nauki jako bariera w komunikacji międzykulturowej Walka o priorytety w nauce światowej, prowadzona z pozycji prestiżu narodowego. Nie mają tu znaczenia warunki odkrycia i procesy upowszechnienia osiągniętych wyników. Istotne jest przyznanie wybitnego osiągnięcia naukowego przedstawicielowi określonej narodowości. Konflikt wydaje się być pozorny, gdyż inspiracje, kreujące uczonego posiadają wieloraki charakter i niekoniecznie najważniejszą rolę odgrywać tu musi jego narodowość. Jednakże dla prestiżu narodowego jest to czynnik decydujący. Konflikt z reguły pojawia się z całą mocą wówczas, gdy uczony działa na styku co najmniej dwóch kultur narodowych, a każda z nich rości sobie pretensje do wyłączności jego osiągnięć. Wówczas pojawiają się spory i wzajemne oskarżenia o zawłaszczenie dorobku innej nacji.

36. Nauka w dziejach kultury europejskiej Historia nauki jako rejestr odkryć Zajęciem niektórych historyków nauki, jest analiza światowych rejestrów odkryć i zwracanie bacznej uwagi na podkreślenie znaczenia własnej „reprezentacji narodowej”. Oraz podejmowania radykalnych działań w przypadku dostrzeżenia jakichś na tym polu zagrożeń. Owe spory bywają mocno zabarwione emocjonalnie. Z racji wybiórczości argumentacji bywają nierozstrzygalne.

37. Nauka w dziejach kultury europejskiej

38. Nauka w dziejach kultury europejskiej

39. Nauka w dziejach kultury europejskiej

40. Nauka w dziejach kultury europejskiej

41. Nauka w dziejach kultury europejskiej Mit historiograficzny wg J. Topolskiego „Mit -sformułowania mówiące coś o świecie, które uzyskały w sposób żywiołowy, bądź którym nadano (przez siły polityczne czy inne) status prawd faktograficznych czy symbolicznych, nie weryfikowanych, ‘unieruchomionych’, w mniejszym czy większym stopniu zsakralizowanych”.

42. Nauka w dziejach kultury europejskiej Źródła mitów w historiografii nauki • Głębokie zakorzenienie badacza lub dyscypliny naukowej w kulturze narodowej i wynikającego stąd „zakonserwowania” niektórych poglądów, postaw czy praktyk badawczych; • Historia nauki (dyscypliny) postrzegana jako uzasadnienie jej współczesnego paradygmatu; • Koncepcja rozwoju, postępu i ewolucji jako możliwe źródło mitu fundamentalnego; • Hermetyczność środowiska historyków nauki jako źródło mitów teoretycznych; • Historia nauki (dyscypliny) postrzegana jako źródło tradycji środowiska badaczy.

43. Nauka w dziejach kultury europejskiej Wykład III U źródeł nauki europejskiej

44. Nauka w dziejach kultury europejskiej Świat antyczny

45. Nauka w dziejach kultury europejskiej Tablica chronologiczna ważniejszych uczonych greckich

46. Nauka w dziejach kultury europejskiej Tablica chronologiczna uczonych Rzymu i wczesnego średniowiecza

47. Nauka w dziejach kultury europejskiej Kosmografia pitagorejska Środek świata - centralne ognisko (Hestia) wokół której obraca się dziesięć ciał niebieskich: poczynając od Hestii niewidoczna antyziemia, Ziemia, Księżyc, Merkury, Wenus, Słońce, Mars, Jowisz, Saturn oraz sfera gwiazd stałych, ogromna powierzchnia kulista, która jest krańcem świata i do której przymocowane są gwiazdy. Wszystko, co znajduje się poniżej Księżyca, w świecie sublunarnym, podlega zmianom, zepsuciu, podczas gdy świat wyższy im nie podlega.

48. Nauka w dziejach kultury europejskiej System pirocentryczny pitagorejczyków

49. Nauka w dziejach kultury europejskiej Świat Arystotelesa

50. Nauka w dziejach kultury europejskiej