Naukoznawstwo Filozofia nauki

1. NaukoznawstwoFilozofia nauki Sabina Cisek Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ 2012/13

2. Naukoznawstwo – Filozofia nauki – treści merytoryczne przedmiotu 2012/13 Sylabus • Czym zajmuje się filozofia nauki? • Co to jest nauka? Trzy sposoby rozumienia nauki: dziedzina życia społecznego, zbiór czynności uczonych, osiągnięta wiedza (wytwór) • Cechy poznania naukowego i wiedzy naukowej. Jak i po co odróżnić naukę od innych typów poznania, paranauki, pseudonauki? • Typologia nauk • Przegląd historyczno-problemowy filozoficznych koncepcji nauki: neopozytywizm, Popper, Kuhn, Feyerabend • Wartości w nauce – prawda • Wiedza naukowa. Elementy – pojęcia, zdania (prawa, uogólnienia), kategoryzacje (klasyfikacje, typologie), modele, teorie. Funkcje poznawcze, zwłaszcza – wyjaśnianie. • Metoda naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego poznania w nauce – obserwacja (empiria) i rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z empirią. Tylko sygnalnie, problematyka ta jest szczegółowo omawiana w ramach przedmiotu do wyboru Metodologia nauk na 3. roku s1st

3. Czym zajmuje się filozofia nauki?

4. Filozofia nauki • Jedna z wielu nauk o nauce, ma charakter meta-naukowy • Bada naukę z filozoficznego punktu widzenia • Ale • Co to jest nauka? • Co to znaczy z filozoficznego punktu widzenia? • Gdy odpowiemy na pytanie „Czym jest nauka?” może dowiemy się, co jest obiektem badań filozofii nauki. • Ale – odpowiedź na pytanie „Czym jest nauka?” zależy także od akceptowanej koncepcji nauki – a ta z kolei – jest uwarunkowana zajmowanym stanowiskiem filozoficznym.

5. Filozofia nauki [cd.] • Dla filozofa nauki – najczęściej – • nauka = poznanie naukowe • Poznanie naukowe = • albo 1) proces, tj. czynności i sposoby poznawania, • albo 2) wytwór, tj. wiedza naukowa

6. Filozofia nauki [cd.] • Filozofia nauki bada granice, metody, status, uwarunkowania, założenia poznania naukowego, w tym: • czym wiedza naukowa różni się od innych typów wiedzy • jakie formy i sposoby uzasadniania są akceptowane w nauce • jakie są źródła poznania naukowego • kryteria wartościowego poznania naukowego • metodę nauki • problem dyskryminacji teorii i hipotez, czyli na jakiej podstawie jedne teorie przyjmujemy a inne odrzucamy • skąd pochodzi i jak funkcjonuje język nauki • … i inne. • Nie zajmuje się natomiast zagadnieniami etycznymi w nauce. • Zobacz też http://portalwiedzy.onet.pl/93091,,,,filozofia_nauki,haslo.html oraz (Bronk 1992, s. 354-355)

7. Co to jest nauka? Trzy sposoby rozumienia nauki: dziedzina życia społecznego, zbiór czynności uczonych, osiągnięta wiedza (wytwór)

8. Trzy główne sposoby rozumienia nauki 1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury 2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe) 3) Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe) • (Kamiński 1992, s. 11-19), (Szaniawski 1994a, s. 48)

9. 1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury

10. Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury • Obejmuje – w kolejności alfabetycznej : • badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub zbiorowych czynności (Nowak 1985, s. 21) • budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki, technologie, • finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie • hierarchie, struktury, • ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci), • organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia), • zgromadzone zasoby informacji i wiedzy • ……

11. Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury cd. • Nauka jako dziedzina kultury powstała i „narasta” wokół poznania • Chodzi tu nie o każde możliwe poznanie, ale o pewien jego rodzaj, zwany naukowym 

12. Co to jest poznanie? • Poznanie • czynność = poznawanie • wytwór = wiedza • Poznanie = wprowadzenie w pole świadomości informacji o czymś (Kamiński 1992, s. 13) • „POZNANIE (…) – nazwa czynności, dzięki której podmiot dowiaduje się czegoś, uzyskuje informacje czy uchwyca w jakimś aspekcie poznawany przedmiot; na ogół są to te czynności, które prowadzą do uzasadnionego wydawania sądów.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=138229

13. 2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe)

14. Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe) • Nauka = obłożony swoistymi zastrzeżeniami (różnie zresztą formułowanymi w zależności od poglądów epistemologicznych)sposób poznawania świata, zwany naukowym oraz jego praktyczne realizacje • Uwaga – nauka NIE równa się wyłącznie metodzie, potrzebna jest jeszcze twórczość (Szaniawski 1994b)

15. 3) Nauka = wytwór = = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe)

16. Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe) • Wiedza naukowa • w sensie subiektywnym – stan umysłu badacza • w sensie obiektywnym (tj. – tutaj – niezależnie od wiedzy poszczególnych uczonych) – obejmuje • pojęcia, terminy • hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia, tezy, twierdzenia, uogólnienia, zdania • koncepcje, modele, teorie • milczącą wiedzę (Blackburn 1997, s.237), wiedzę towarzyszącą i zastaną = background knowledge (Grobler 2008, s. 73, 74), założenia, zasady (w tym – nieuświadomione, przyjmowane paradygmatycznie)

17. Co to jest wiedza? Rodzaje / typy wiedzy • Wiedza = „układ wiadomości, które jakoś uznajemy i potrafimy w pewien przynajmniej sposób uzasadnić” (Kamiński 1992, s. 24) • Wiedzieć coś, wiedzieć że, wiedzieć jak • Typy wiedzy: • ze względu na dopuszczalne źródła poznania – racjonalna i pozaracjonalna • ze względu na sposób uzyskiwania – systematyczna i niesystematyczna, dedukcyjna i indukcyjna • ze względu na przedmiot poznania – specjalistyczna i ogólna, teoretyczna i praktyczna • Typy wiedzy: potoczna (zdroworozsądkowa), techniczna, przednaukowa (protonauka), naukowa, mądrościowa • (Kamiński 1992, s. 24, 25), (Hajduk 2001, s. 180, 181)

18. Cechy poznania naukowego i wiedzy naukowej. Jak i po co odróżnić naukę od innych typów poznania, paranauki, pseudonauki?

19. Co to znaczy „być naukowym”? (w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu poznania, nauki jako wiedzy) • Są co najmniej dwa warianty tego pytania • „Wielkie pytanie” = filozoficzne i naukoznawcze – na czym w ogóle polega naukowość poznania/wiedzy? • „Małe pytanie” = praktyczne – jak rozpoznać/stwierdzić, że publikacja (artykuł, referat, książka) jest naukowa?

20. Co na ten temat sądzą filozofowie nauki? • Przykłady: • naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie, tzn. falsyfikowalne; z góry jest określone, w jakiej sytuacji będzie trzeba odrzucić hipotezę, koncepcję czy teorię (Popper) • naukowe jest to, co wynika z doświadczenia (eksperyment, obserwacja, źródła), logicznego rozumowania i pewnych założeń natury ogólniejszej (folklor – „wszyscy”) • naukowe jest to, co za takowe bywa uważane przez społeczność uczonych w danym czasie (Kuhn)

21. Po co rozpoznawać naukowość badania, dyskusji, publikacji, referatu, wypowiedzi? • Dla celów • poznawczych • organizacyjnych, na przykład – oceny czasopism, instytucji, dorobku poszczególnych naukowców

22. Jak rozpoznać naukowość? (w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu poznania, nauki jako wiedzy) • Stosując kryteria • wewnętrzne, dotyczące metody i wiedzynaukowej, czyli – odpowiadając sobie na pytanie na czym polega metoda naukowa i czym cechuje się wiedza naukowa • zewnętrzne, organizacyjne, np. w odniesieniu do publikacji – recenzowanie, liczba cytowań, afiliacja autora, zamieszczenie w ważnych czasopismach uznanych za naukowe itp.

23. Jak rozpoznać naukowość – kryteria WEWNĘTRZNE – cechy WIEDZY naukowej • Wiedza naukowa jest • intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31) • „obiektywna” (Szaniawski, 1994c) • poszukująca (jakiegoś) porządku, uogólnień • samodoskonaląca się • systematyczna • twórcza (nowa wiedza) • uporządkowana • uzasadniona (empirycznie i racjonalnie) • wyspecjalizowana

24. Co to znaczy „intersubiektywnie sprawdzalna”? • „Jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je powtórzyć i porównać ze sobą dwa zbiory wyników” (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31) • Rozróżniamy • intersubiektywne komunikowanie – „wiedza naukowa powinna być zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie kwalifikacje” • intersubiektywną sprawdzalność – „wiedza naukowa poddaje się kontroli” (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31, przypis) • Powinno być jasno powiedziane • w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy , słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”, • jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona, wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura

25. Co to znaczy „obiektywna”? • Trzy znaczenia terminu „obiektywność nauki”: „bezstronność – jako przeciwstawienie tendencyjności; intersubiektywna sprawdzalność – jako niezbędny warunek społecznej kontroli; neutralność aksjologiczna – jako zabezpieczenie przed dowolnością ocen. W żadnym z tych znaczeń obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną (…)” (Szaniawski 1994c, s. 17) • O pojęciach neutralności i bezstronności – zob. również (Kołakowski 2000) • Obiektywny – może też znaczyć – niezależny od podmiotu poznającego

26. Jak rozpoznać naukowość – kryteria WEWNĘTRZNE – cechy METODY naukowej • Zobacz w niniejszej prezentacji rozdział „Metoda naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego poznania w nauce – obserwacja (empiria) i rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z empirią”

27. Jak rozpoznać naukowość – kryteria ZEWNĘTRZNE, organizacyjne, społeczne • Najważniejszym zewnętrznym kryterium naukowości jest jakoś zorganizowana społeczna akceptacja, np. poprzez recenzowanie (peer review), cytowania, przyjęcie artykułu do druku w czasopiśmie naukowym albo referatu na konferencję • Zob. m.in. Journal Citation Reports, Komunikat Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie wykazu czasopism naukowych • Czy to jest nadal sprawnie działający system? • Kontrprzykład – afera Sokala, the Sokal Hoax http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawa_Sokala, http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/ • Najnowszy kontrprzykład – zob. http://nauka.newsweek.pl/diederik-stapel--kanciarze-z-tytulami-naukowymi,84437,1,1.html

28. Jak rozpoznać naukowość – kryteria zewnętrzne, organizacyjne, społeczne [cd.] • Są tu co najmniej dwa ważne pytania: • Na ile w ogóle stosowanie kryteriów zewnętrznych jest usprawiedliwione? • Jeżeli tak – jaka społeczność ma akceptować i w jakiej formie?

29. Typologia nauk

30. Podział / typologia nauk • Może być oparty/a na kryteriach wewnętrznych bądź zewnętrznych wobec poznania naukowego (wiedzy naukowej) • A co to jest typologia? Zob. następny slajd. • Kompendium wiedzy o klasyfikacji, typologii i podziałach nauk stanowi książka Barbary Sosińskiej-Kalaty pt. Klasyfikacja (Sosińka-Kalata 2002)

31. Typologia • Typologia „polega na grupowaniu elementów zbioru w zespoły elementów pod pewnym względem do siebie podobnych. Dla każdego takiego zespołu zdefiniowany jest tzw. element wzorcowy (idealny, typowy). Elementy zbioru zakwalifikowane do poszczególnych zespołów nie są jednorodne, ale łączy je pewien (zwykle różny) stopień podobieństwa do wybranego elementu wzorcowego. Wyodrębnione w ten sposób zespoły nazywa się typami, a całą strukturę porządkującą zbiór – właśnie typologią. (…) Zespoły elementów wyodrębnione w typologii, czyli typy, niekiedy nie są rozłączne, albowiem może się zdarzyć, ze pewne elementy spełniają warunek podobieństwa wobec więcej niż jednego elementu wzorcowego.” (Sosińska-Kalata 2002, s. 19)

32. Podział nauk wg kryteriów „wewnętrznych” • Nauki aprioryczne (formalne, dedukcyjne) • Nauki empiryczne (realne) • Nauki humanistyczne • Nauki przyrodnicze • Nauki społeczne • Nauki techniczne

33. Podział nauk (albo badań w ramach nauk) wg kryteriów „wewnętrznych” [cd.] • Badania/nauki idiograficzne i nomotetyczne (nomologiczne) (Rickert) • nauki idiograficzne – poznanie i indywidualizujący opis jednostkowych przypadków, rzeczy, zdarzeń • nauki nomologiczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości • Badania/nauki nomotetyczne i typologiczne (Oppenheim) • nauki nomotetyczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości • nauki typologiczne – ustalają typy i konstruują typologie badanych rzeczy/zdarzeń jednostkowych (Sosińska-Kalata 2002, s. 121)

34. Podział nauk (albo badań w ramach nauk) wg kryteriów „wewnętrznych” [cd.] • Badania/nauki podstawowe(„czyste”) i stosowane • Nauki dedukcyjne, przyrodnicze, o życiu, społeczne, o zachowaniu (podział wg kryterium dominującego typu wyjaśniania, Grobler 2008, s. 251)

35. Podział / typologia nauk wg kryteriów „wewnętrznych” [cd.] • Badania / nauki interdyscyplinarne • Nauki • interdyscyplinarne • transdyscyplinarne • multidyscyplinarne • pluradyscyplinarne • syndyscyplinarne (Sosińska-Kalata 2002, s. 145)

36. Podział / typologia nauk wg kryteriów „zewnętrznych” • Strukturę nauki współczesnej, wręcz klasyfikację nauk określa Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych. Dz.U. 2011 nr 179 poz. 1065. • Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 czerwca 2006 r. w sprawie nazw kierunków studiów. Dz.U. 2006 nr 121 poz. 838.

37. Przegląd historyczno-problemowy filozoficznych koncepcji nauki: neopozytywizm, Popper, Kuhn, Feyerabend

38. Warto zajrzeć • Neopozytywizm http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk2emplog.htm • Popper http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk3popper.htm • Kuhn http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk4kuhn.htm • Feyerabend http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk6feyerabend.htm

39. Wartości w nauce – prawda

40. Prawda • Terminy „prawda”, „prawdziwość” są wieloznaczne • W kontekście nauki interesuje nas prawda poznawcza, czyli prawda jako właściwość naszej wiedzy/poznania – a nie np. estetyczna lub psychologiczna • Rola prawdy w nauce?

41. Prawda cd. • Czego dotyczy cecha prawdziwości? Co może być prawdziwe? • Pojęcia? • Zdania, prawa, hipotezy? • Koncepcje, modele, teorie? • Wiedza naukowa „w całości”?

42. Koncepcje prawdy • Klasyczna, korespondencyjna koncepcja prawdy • Nieklasyczne, kryterialne koncepcje prawdy • Koherencyjna • Pragmatyczna • Oczywistość • Powszechna zgoda

43. Wiedza naukowa. Elementy – pojęcia, zdania (prawa, uogólnienia), kategoryzacje (klasyfikacje, typologie), modele, teorie. Funkcje poznawcze, zwłaszcza – wyjaśnianie

44. „SKŁADNIKI” WIEDZY NAUKOWEJ Pojęcia, terminy Sądy, zdania jednostkowe, obserwacyjne, o faktach egzystencjalne uogólniające – hipotezy, prawa, generalizacje DO CZEGO SIĘ ODNOSZĄ? Byty, rzeczy fakty, fenomeny, zdarzenia, zjawiska zbiory procesów, rzeczy, układów materialnych etc. prawidłowości, relacje, warunki, związki Wiedza naukowa

45. „SKŁADNIKI” WIEDZY NAUKOWEJ Kategoryzacje, klasyfikacje, systematyki, taksonomie, typologie etc. Modele, teorie Wiedza towarzysząca, zastana (w tym także – nieuświadomiona, przyjmowana paradygmatycznie) DO CZEGO SIĘ ODNOSZĄ? „Porządkowanie” rzeczywistości Usystematyzowana wiedza o fragmencie rzeczywistości, dziedzinie, obejmująca „całość” Przesądy, założenia, zasady Wiedza naukowa cd.

46. Pojęcia i terminy Definiowanie

47. Pojęcie i termin • Pojęcie ≠ termin • Termin = nazwa, słowo, wyrażenie językowe • Pojęcie = content, treść, znaczenie nazwy, wyrażenia • Treść pojęcia = intensja • Desygnaty pojęcia = przedmioty, do których pojęcie się odnosi • Zakres pojęcia = ekstensja = zbiór desygnatów danego pojęcia

48. Po co definiować pojęcia, terminy? • Bo nieostrość i wieloznaczność pojęć często przeszkadza, m.in. • nie sprzyja intersubiektywnej komunikowalności i sprawdzalności, • prowadzi do dziwacznych wniosków, • prowokuje jałowe spory (Grobler 2008, s. 146-147) • Przykład kłopotu wynikającego z braku refleksji nad definicją – błąd ekwiwokacji = „użycie w przesłankach rozumowania tego samego terminu w różnych znaczeniach” (Grobler 2008, s. 146) • Czasem nieostrość i wieloznaczność pojęć może być przydatna – funkcja heurystyczna, wypowiedzi metaforyczne (Kamiński 1992, s. 12, przypis)

49. Rodzaje definicji • Definicja sprawozdawcza ma na celu „zdać sprawę ze znaczenia, w jakim faktycznie danego słowa się używa”. • Definicja projektująca wprowadza nowy termin i ustala jego znaczenie. • Definicja regulująca modyfikuje „potoczne znaczenie (lub jedno z kilku potocznych znaczeń) danego słowa, po to by jego znaczenie uściślić i dostosować do celów danej dyscypliny” (Grobler 2008, s. 147).

50. Rodzaje definicji cd. • Definicja werbalna – za pomocą słów • Składa się z definiendum (człon definiowany), definiens (człon definiujący) i spójnika definicyjnego. • Definicja ostensywna – przez wskazanie (Hajduk 2001, s. 57-60) • Definicja przez rodziny znaczeniowe (tzw. podobieństwo rodzinne Wittgensteina)