Prof.Dr. Yusuf Zeki YILDIZ (2012)

1. Prof.Dr. Yusuf Zeki YILDIZ (2012)

2. Vücudumuzdaki büyüme, gelişme, üreme, streslere karşı adaptasyon, vücud iç ortam sabitliğinin (homeostazis) korunması 2 temel sistem ile sağlanır : 1 – Sinir sistemi (telli sistem) 2 – Endokrin sistemi / İç Salgı Bezleri (telsiz sistem) İki sistem birbirleri ile çok yakın ilişki içindedir. Endokrinoloji – iç salgı bezleri ve bunların salgıladığı hormonların fonksiyonlarını inceleyen bilim dalıdır. ENDOKRİN SİSTEME GENEL BAKIŞ

3. İç salgı bezleri > Kanalsız bezlerdir (özel boşaltma kanalları yoktur). İç salgı bezleri > Hormon adı verilen kimyasal maddeler (mesaj taşıyıcı moleküller) aracılığı ile organlara etki yapar. Salgılarını direkt kana verdikleri için çok fazla kanlanırlar. Hormonları özel hedef hücrelerde etki yapar. İç salgı bezleri > fonksiyonel bir bütünlük oluştururlar, anatomik bütünlük içinde değildirler. Farklı embriyonel tabakalardan orijin alırlar. İç salgı bezleri normalden fazla hormon salgılama durumunda Hiperfonksiyon, Yetersiz salgılama durumunda ise Hipofonksiyon belirtileri oluşturur. ENDOKRİN SİSTEM ORTAK ÖZELLİKLERİ

4. Tüm vücutta dağınık halde yer alırlar. Temel endokrin organlar : Gl.pituitaria (hipofiz), Gl.pinealis (corpus pineale, epifiz), Gl.thyroidea, Gll.parathyroideae ve Gll.suprarenales (böbrek üstü bezleri) Endokrin hücreler içeren organlar : Pancreas, Thymus, Testis (kadında ovarium), Hypothalamus, Placenta, Gastrointestinal mukoza, Kalp, Deri ve Böbrekler. ENDOKRİN ORGANLAR

5. Temel Endokrin Organlar (Kırmızı renkli) Corpus pineale (epiphysis cerebri) Gl.pituitaria (hipofiz) Gl.thyroidea Gl.parathyroidea Thymus Gl.suprarenalis Pancreas Ovarium Testis Hypothalamus

6. 0,5-1 gr ağırlığında, oval şekilli olup fossa hypophysialis (os sphenoidale) içinde yerleşmiştir. İnfundibulum adlı bir sap ile hypothalamus’a tutunur. Diğer endokrin bezlerin aktivitelerini, hypothalamus’un kontrolü altında ve birlikte organize eder. GLANDULAE PİTUİTARİA (HİPOFİZ BEZİ) Cortex cerebri Epifiz Nuc.suprachiasmaticus Chiasma opticum Hipofiz Hypothalamus

7. GLANDULAE PİTUİTARİA (HİPOFİZ BEZİ) Hypothalamus Chiasma opticum Hipofiz bezi Corpus mamillare İnfundibulum Tuber cinereum *Pars tuberalis *Pars intermedia *Lobus anterior *Eminentia mediana *İnfundibulum *Lobus posterior (Pars nervosa) Adenohipofiz Nörohipofiz Fossa hypophysialis - Sella turcica - Os sphenoidale Figure 25.3a-c

8. GLANDULAE PİTUİTARİA (HİPOFİZ BEZİ) Recessus infundibularis Pars tuberalis İnfundibulum Pars distalis Pars intermedia Pars tuberalis Pars nervosa Adeno-hipofiz Pars intermedia İnfundibulum Pars distalis Kolloid kist Nörohipofiz Kapsül • Embriyolojik kökenleri farklı olan iki bölümden oluşur: • Adenohypophysis (lobus anterior) – Rathke kesesi (oral / yüzeyel ektoderm) • Neurohypophysis (lobus posterior) – Diencephalon’dan sarkan nörohipofiz tomurcuğu (nöroektoderm)

9. Hipofiz bezinin ¾ ’ünü oluşturur. Endokrin hücrelerinden salgılanan hormonlar : Growth hormon (GH, Somatotrop hormon, büyüme hormonu) Prolaktin (PRL, Mammotropik hormon, Luteotropik hormon-LTH) Thyroidstimulan hormon (TSH, Tirotropin, Tirotropik hormon) Adrenocorticotropic hormon (ACTH, Kortikotropin) Follikül stimulan hormon (FSH, Follitropin) Luteinizan hormon (LH) / İnterstisyel hücre stimülan hormon (ICSH) Melano stimülan hormon (MSH, Melanotropin) ADENOHYPOPHYSIS (LOBUS ANTERIOR)

10. Büyüme hormonu (GH-somatotropin) – Uzunlamasına büyümeyi stimüle eder (Karbonhidrat ve lipid metabolizmasına etkileyerek dokuların metabolizmasını artırır) Prolactin – Kadın meme bezi proliferasyonunu ve laktasyonu stimüle eder. Tiroid stimulan hormon (TSH) – Tiroid bezini aktive ederek T3-T4 sentezini artırır. (O2 tüketimini ve protein sentezini arttırır ; Karbonhidrat ve lipid metabolizmasını etkiler) Adrenokortikotrop hormon (ACTH) – Adrenal korteks’deki hormon üretimini stimüle eder (Kortizolun sentez edilmesini ve serbestleşmesini kontrol eder ; Su ve elektrolit dengesini etkiler ; Karaciğer’de karbonhidrat oluşumuna etki eder) Follikül stimulan(FSH) &luteinizan (LH) hormonlar – Erkek/kadın gonadları üzerine etki eder (FSH > Follikül olgunlaşması, spermatogenezisi ve östrojen üretimini uyarır ; LH/ICSH>Ovulasyonu tetikler, follikül proliferasyonunu, testis- te Leydig hücreleri üretimini ve progesteron sentezini stimüle) ADENOHİPOFİZ HORMONLARI

11. ADENOHİPOFİZDEN HORMON SEKRESYONUNUN HİPOTALAMİK KONTROLÜ Hipotalamusdaki RH salgı hücreleri Nuc.dorsomedialis A.hypophysialis superior Terminal aksonlar Nuc.ventromedialis Hypophysial portal venler Primer kapiller damarlar A.hypophysialis superior Sekonder kapiller damarlar Tractus tuberoinfundibularis A.hypophysialis inferior Venöz drenaj • Hypotahalamus’ta “releasing hormon”lar (RH) ve “inhibiting hormon”lar (IH) üretilir. • Bu hormonlar, adenohipofize kan yolu (portal sistem) ile gelir ve buradan da “tropik hormon”ların salgılanmasını düzenler. • Tropik hormonlar • Diğer endokrin bezlerden salgılanan hormonların sekresyonunu kontrol eder.

12. NEUROHYPOPHYSIS (LOBUS POSTERIOR) • Hipofizin ¼ ’ünü oluşturur. • Yapı olarak hypothalamus’un devamı gibi olup, gerçek bir endokrin bez değildir. • Buradaki hücrelere “pituitosit” adı verilir.

13. Hipotalamus ile nörohipofiz ilişkisi sinir demetleri ile sağlanır. Hipotalamusta üretilen ADH/Vasopressin ve Oksitosin adlı hormonlar nörohipofizde serbestleşir. Antidiüretik hormon (ADH) – böbreklerden suyun geri emilimini düzenler. Oksitosin – doğum sırasında uterusun kasılmasını ve doğum sonrası meme bezinden süt salgılanmasını sağlar. NÖROHİPOFİZDEN HORMON SEKRESYONUNUN HİPOTALAMİK KONTROLÜ Nuc.paraventricularis (Oksitosin) Nuc.supraopticus (ADH) Nuc.paraventricularis Chiasma opticum Nuc.supraopticus Tractus hypothalamo-hypophysialis Tractus hypothalamo- hypophysialis A.hypophysialis superior Portal kapiller damarlar Nörohipofiz Kapiller damarlar A.hypophysialis inferior Venöz drenaj Figure 25.7

14. Diencephalon’un tavanında yer alan, küçük çam kozalağı şeklinde, 0,1 gr ağırlığında bir iç salgı bezidir. Işık sinyallerini > endokrin sinyallere dönüştürür. Bezin aktivitesi karanlıkta artarken, aydınlıkta azalır. GLANDULAE PİNEALİS(CORPUS PİNEALE, EPİFİZ) Cortex cerebri Epifiz Nuc.suprachiasmaticus Chiasma opticum Hipofiz Hypothalamus • Aktivasyon artışı, etkilediği diğer endokrin bezlerde aktivite azalışına (inhibisyon) yol açar. • Pinealosit adlı hücrelerinden melotonin ve serotonin hormonları salgılanır. • Bu hormonlar “sirkadiyan ritmi” düzenlerler. • Vücut ısısı, metabolizma, uyku, immün sistem, üreme sistemi, lokomotor aktivite .... gibi birçok fonksiyonda rol oynar.

15. Boynun ön bölgesinde, larynx ve trachea’nın önünde yer alan “H” harfi şeklinde 2 loblu bir iç salgı bezidir. 25-40 gr ağırlığında olup, temel endokrin organların en büyüğüdür. GLANDULA THYROİDEA - LOKALİZASYONU V.jugularis interna Os hyoideum Larynx M.thyrohyoideus Cartilago thyroidea A. carotis communis M.omohyoideus M.sternothyroideus Cartilago cricoidea Glandula thyroidea M.sternohyoideus Trachea

16. Cerrahi ve gerçek kapsül (capsula fibrosa) olarak iki kapsülü vardır. Lobuler bir yapıya sahiptir. GLANDULA THYROIDEA - LOKALİZASYONU Os hyoideum Epiglottis Cartilago thyroidea A.carotis interna A.carotis externa A.thyroidea sup. A.carotis communis A.thyroidea inf. Gl.thyroidea Gl.thyroidea Trachea A.subclavia sin. Truncus brachiocephalicus Gl.thyroidea (sol lob) Aorta Figure 25.8a

17. GLANDULA THYROİDEA – YERİ ve GÖRÜNTÜLENMESİ V.jugularis interna V.jugularis interna sinistra Lamina pretrachealis Trachea Piramidal lob M.thyrohyoideus A.carotis communis Tiroid bezi N.vagus Cart.thyroidea Cart.cricoidea A.carotis communis N.laryngeus recurr. dex. Oesophagus Vertebra Trachea İsthmus lobus dexter Gl.thyroidea (lobus sinister) Gl.thyroidea V.jugularis int. dex. V.jugularis interna sinistra V.jugularis interna sinistra A. carotis communis sinistra

18. Her bir lobul ; follikulus ve areolar bağ dokusundan oluşur. Follikuller ; Tiroid hormonlarının (T3, T4) yapıldığı “esas hücreler” , Kalsitonin hormonunun yapıldığı “parafollikuler hücreler”den meydana gelir. GLANDULA THYROİDEA- LOBUL YAPISI Parafollikuler hücreler Folikül epiteli Esas hücreler Kan kapiller damarı Kolloid Areolar bağ doku • Kalsitonin hormonu – kanda Ca+2 düzeyini düşürür Figure 25.8c

19. Tiroid bezinin arka yüzünde yerleşmiş, mercimek şeklinde 4 adet iç salgı bezidir. PTH, yaşam için mutlak gerekli bir hormondur. GLANDULAE PARATHYROİDEAE - YERİ Pharynx (Arka yüz) Gl.thyroidea Gll.parathyroideae Oesophagus Trachea Figure 25.9a

20. İç yapısı, sinuzoidal kapiller arasında yerleşmiş epitel hücre kordonlarından oluşmuştur. Hücreleri 2 tiptir Esas hücreler – parathormon (PTH) salgılar. PTH – kandaki Ca2+ düzeyini arttırır. Oksifil hücreler – fonksiyonu bilinmemektedir. GLANDULAE PARATHYROİDEAE - YAPISI Esas hücreler Oksifil hücreler Kan kapiller damarı Capsula fibrosa (Gl.parathyroidea) Figure 25.9c

21. Böbreklerin üst uçlarına lokalize olmuştur. Her iki bezin arka tarafında ise diafragma yer alır. Yaşam için zorunlu bir çift bezdir. GLANDULAE SUPRARENALES (ADRENAL BEZLER, BÖBREKÜSTÜ BEZLERİ) Oesophagus V.cava inferior Diaphragma Gl.suprarenalis dextra Gl.suprarenalis sin. Ren dexter Ren sinister Aorta abdominalis Ureter A.-V. testiculares Vesica urinaria

22. GLANDULAE SUPRARENALES (ADRENAL BEZLER, BÖBREKÜSTÜ BEZLERİ) Karaciğer Glandula suprarenalis sinistra V.cava inferior Glandula suprarenalis dextra Pankreas Böbrek (sol) Böbrek (sağ) • Sağ böbreküstü bezinin önünde karaciğer sağ lobu ve v.cava inferior yer alırken ; • Sol böbreküstü bezinin önünde mide, pankreas ve bazen de dalak yer alır.

23. GLANDULAE SUPRARENALES (ADRENAL BEZLER, BÖBREKÜSTÜ BEZLERİ) A.phrenica inferior Aa.suprarenales superiores Gl.suprarenalis sinistra Gl.suprarenalis dextra A.suprarenalis media A.suprarenalis inferior Ren sinister Aorta abdominalis Ren dexter V.cava inferior • Sağ böbreküstü bezi piramide benzemektedir. • Sol böbreküstü bezi ise yarım ay şeklindedir.

24. GLANDULAE SUPRARENALES (ADRENAL BEZLER, BÖBREKÜSTÜ BEZLERİ) ÖNDEN GÖRÜNÜM Glandula suprarenalis dextra • Fascia renalis’le sıkıca sarılı, 5-10 gr ağırlığındadır. • 4x3x3 cm boyutlarındadır.

25. GLANDULAE SUPRARENALES - HİSTOLOJİK YAPI Cortex Medulla Medulla Suprarenal bezin Kesitsel Görünümü Medulla Cortex Cortex Capsula adiposa • Gl.suprarenalis; embriyolojik, anatomik ve fizyolojik olarak farklı 2 ayrı tabakadan yapılıdır. • Medulla (içte) – sinir dokusu yumağı şeklinde olup, ektoderm kaynaklıdır. • Cortex (dışta) – mezoderm kaynaklı olup hipofiz kontrolunde çalışır.

26. GLANDULAE SUPRARENALES KESİTİ C0RTEX Capsula adiposa (Mineralokortikoid) Böbreküstü Bezi : (Glukokortikoid) Böbrek (Gonadokortikoid) MEDULLA Adrenalin -Noradrenalin

27. Yapısında; kromaffin hücreler, venöz sinuzoidler ve sempatik sinir hücreleri bulunur. Vücudumuzun en büyük sempatik paraganglionudur. Kromaffin hücreler – modifiye olmuş postganglioner sempatik nöronlardan oluşur. Katekolaminleri salgılar : Adrenalin/epinefrin ve Noradrenalin/norepinefrin Kavga, uçma ve korkma gibi ruhsal durumlarda aktif olarak yanıt verirler. Tansiyon ve nabız yükselir, bazal metabolizma artar. ADRENAL MEDULLA Adrenal Medulla

28. Cortex tabakası birçok hormon salgılar. Hormonların hepsi kortikoid türüdür. Cortex 3 tabakadan ibarettir. Dıştan – içe doğru : Zona glomerulosa – Mineralokortikoidleri (aldosteron) salgılar . Extrasellüler sıvının su ve elektrolit dengesini ayarlar. Zona fasciculata– Glukokortikoidleri (kortizol) salgılar. İmmün sistemi zayıflatır, kan şekerini arttırır (özellikle stres durumunda) Zona reticularis – Gonadokortikoidleri (androjenler - seks hormonları) salgılar. ADRENAL KORTEKS

29. ADRENAL KORTEKS Capsula adiposa (Mineralokortikoid) Böbreküstü Bezi : (Glukokortikoid) Böbrek (Gonadokortikoid) Adrenalin -Noradrenalin

30. PANKREAS V.cava inferior Oespphagus Dalak Thorax * Pancreas Costa Lien Böbrek * * Hepar Gaster İnen kolon Duodenum Aorta abdominalis Colon İntestinum tenue • Midenin arkasında, karın arka duvarında yerleşmiş olup sindirim sisteminde detaylı olarak anlatılacaktır.

31. PANKREAS Pancreas Duodenum • Endokrin sistem açısından ; hem ekzokrin hem de endokrin hücreler içeren bir salgı bezidir. • Ekzokrin hücreler – salgıladığı sindirim enzimlerini (tripsinojen, amilaz, lipaz) bir kanal yoluyla ince barsağa (duodenum) akıtır. • Endokrin hücreler – Langerhans adacıklarındadır.

32. PANKREAS ÖNDEN GÖRÜNÜM Collum pancreatis Lobuller yapı Ductus choledocus Corpus pancreatis Caput pancreatis Cauda pancreatis Medulla Ductus pancreaticus accessorius Ductus pancreaticus Papilla duodeni major Duodenum (İnce barsaklar) • Pankreasın 4 bölümü vardır : Caput - Collum - Corpus - Cauda pancreatis

33. PANKREAS • Langerhans adacıkları : • Pankreas’ın yaklaşık % 1’i kadardır. • Endokrin hücre kümecikleri şeklinde pankreasta dağılmış yaklaşık 1 milyon adacıktır. Ekzokrin hücreler Langerh. adacığı Endokrin hüc. α hücre β hücre δ hücreleri Pankreas’daki Langerhans adası

34. 4 tip endokrin hücre içerir : α-Alfa (A) hücreleri –glucagonsalgılar Kan şeker seviyesini yükseltir. β-Beta (B) hücreleri – insulin salgılar Kan şeker seviyesini düşürür. δ-Delta (D) hücreleri – somatostatin (GHIF)salgılar A ve B hücrelerinin salgılanımını azaltır. F hücreleri – pankreatik polipeptid salgılar Ekzokrin pankreas enzimleri ve somatostatin salgılanımını inhibe eder. ENDOKRİN PANKREAS

35. Sternum’un hemen arkasında, göğüs boşluğunun üst kısmında yerleşen iki loblu bir organdır. Çok önemli bir immün (bağışıklık) sistemi organıdır. Salgıladığı hormonlar (Timosin, Timik hormon…) ; T-lenfositleri ile B-lenfositlerinin gelişiminde rol oynar. TYHMUS (UYKULUK) Akciğer Thymus Kalp • Yaklaşık 10-12 gr olan timus, puberte’da 40 gr’a kadar ulaşabilir, daha sonra kademeli olarak küçülmeye başlar. • Ayrıca hipofizden salgılanan üreme hormonlarının salgılanmasını da etkiler.

36. Cinsiyet hücreleri Spermium ve Ovum oluşturur. Cinsiyet hormonları Östrojen, progesteron ve testosteron salgılar. Seks hormonlarının esas kaynakları – Endokrin testis ve Endokrin ovarium’dur. GONADLAR (TESTİS ve OVARYUM)

37. TESTİS Epididymis Testis Scrotum Testis

38. İntersitisyel (Leydig) hücreler : LH (ICSH) etkisiyle androjen hormonları (testosteron ...) salgılar. Testosteron esas olarak Spermiumun ve erkek üreme organlarının gelişimine öncülük eder. Sekonder seks karakterlerinin belirginleşmesini sağlar. Sertoli hücreleri : “inhibin” salgılar – FSH üretimini inhibe ederler. Östrojen (az miktarda) salgılar – bunun erkekteki fonksiyonu tam olarak bilinmektedir. ENDOKRİN TESTİS

39. ENDOKRİN TESTİS – TESTİS İÇ YAPISI Ductus deferens Epididymis İnterstisyel hücreler Sertoli hüc. Tubuli seminiferi contorti kesiti Testis Spermatogon Tubuli seminiferi contorti Scrotum

40. OVARİUM – SAGİTTAL KESİT GÖRÜNÜMÜ Ovarium Tuba uterina Uterus Vesica urinaria

41. OVARİUM – ÖNDEN GÖRÜNÜM Ovarium Tuba uterina Uterus Vesica urinaria

42. OVARİUM DIŞ GÖRÜNÜM İÇ GÖRÜNÜM Tuba uterina Ovarium Uterus Vagina

43. Hipotalamus ve Adenohipofizin kontrolünde olarak Androgen hormonları (östrojen, progesteron) salgılar. Östrojen – Graaf follikülünün çatlamasına kadar olan dönemde (oogenez – ilk 14 gün) folikülün, teka interna hücreleri tarafından salgılanır. Esas olarak sekonder seks karakterlerinin oluşmasını sağlar. Progesteron – çatlamış Graaf folikülünde oluşan corpus luteum’dan salgılanır. Döllenme oluşursa, gebelik için uterus’u hazırlar (4.aya kadar > sonrasında plasenta bu işi yapar). Döllenme oluşmazsa, 26.günde salgılanımı durur. ENDOKRİN OVARYUM

44. OVARİUM OVULASYON SİKLUSU Sekonder folikül Primer folikül Ovum Corpus albicans (Dejenere corpus luteum) Graaf folikülü Theca interna Ovulasyon olmuş ovum Corpus luteum Corpus luteum gelişimi

45. Kalp – atrium endokard’ından atriopeptin salgılanır. Hedef organları – kan damarları, böbrek, böbreküstü bezi ve hipotalamus Etkisi – kan basıncının kontrolu beraberinde Na, K ve su atılımını düzenler. Gastrointestinal mukoza – hem ekzokrin, hem de endokrin salgıları vardır. Gastro Entero Pankreatik endokrin Sistem (GEPS) de yer alan bu hücreler iki şekilde de adlandırılır ; APUD (Amine Precursor Uptake and Decarboxylation) veya EGI (Endocrinocytus GastroIntestinalis) hücreleri. 20’den fazla hormon (gastrin, kolesistokinin, sekretin, motilin, substans-P, somatostatin ....) salgılanır. Beslenme ile ilgili hormonal yanıtlar verir. GEPS en büyük endokrin bez olarak kabul edilir. ENDOKRİN HÜCRELER İÇEREN DİĞER YAPILAR

46. Plasenta – fetusu besleyip kuvvet veren bir yapıdır. Geçici olarak östrojen, progesteron, korionik gonadotro- pin, plasenta laktojeni ve relaksin hormonlarını salgılar. Böbrek – renin, eritropoietin, 1.25 dihidroksi vitamin D3, prostoglandin ... isimli hormonlar salgılar. Renin – aldosteron salınımını dolaylı yoldan arttırır. Eritropoietin – eritrosit üretimini arttırır. Deri – modifiye olmuş kolesterol moleküllerini pro-vitamin D’ye çevirir. Hypothalamus – hipofizi kontrol eden hormonlar (RH, IH, ADH, oksitosin) salgılar. ENDOKRİN HÜCRELER İÇEREN DİĞER YAPILAR

47. Endokrin organlar – ÖZET 1

48. Endokrin organlar – ÖZET 2

49. BAŞARILAR…

50. Hormonların sınıflandırılması Amino asit karakterindeki hormonlar Steroid hormonlar Temel hormon aktivasyonu Kan damarları ile tüm vücudu dolaşırlar. Sadece özel dokuları (hedef hücreleri) etkiler. Bir hormon farklı hedef hücrelerde farklı etkiler oluştururlar. HORMONLAR