Procenka na rizici i Godi{en plan z a revizija 29 septemvri 2010, Skopje

1. Procenka na rizici i Godi{en plan za revizija29 septemvri 2010, Skopje Ogwen Bla`evski, FCCA, CIADirektor na Sektor za vnatre{na revizijaStopanska banka AD – Skopje

2. Pregled na prezentacijata • Klu~ni regulativni koncepti i principi. • Proces na procenka na rizici. • Godi{en plan za revizija. • Rizi~ni oblasti i povrzani revizii.

3. Vnatre{nata revizija … • ima primarna cel da obezbedi nezavisno i objektivno mislewe do Odborot za revizija i Nadzorniot/ Upravniot odbor, za upravuvaweto so rizicite, sistemot na interni kontroli i korporativnoto upravuvawe, preku merewe i ocenuvawe na efektivnosta na navedenite kontroli i sistemi vo ostvaruvawe na delovnite celi. • vo dopolnuvawe, obezbeduva nezavisni i objektivni konsultantski uslugi (pod odredeni ograni~uvawa). • Vospostavuvaweto i odr`uvaweto na sistemot na interni kontroli pretstavuva odgovornost na menaxmentot pod nadzor na Nadzorniot/Upravniot odbor.

4. Sistem na interni kontroli … Proces efektuiran odupravniot odbor, menaxmentoti ostanatiot personal, sozdaden so celda obezbedi razumno uveruvawe vo vrskaso ostvaruvaweto na delovnite celi: • Efektivnost i efikasnost na operativnite procesi; • Verodostojnost na finansiskoto izvestuvawe; • Usoglasenost so relevantnata eksterna i interna regulativa.

5. COSO– Reg. ramka za sistemot na interni kontroli

6. Faktori za ocenuvawe

7. Me|unarodni standardi za interna revizija • Ramkata za profesionalni praktiki na internata revizija (PPF) e publikuvana od Institutot na interni revizori (IIA) kako me|unarodna regulativa. • 3 kategorii na regulativa: • Standardi i Etika: Me|unarodni standardi za profesionalna praktika na internata revizija i Kod na Etika (Zadol`itelni); • Practice Advisories: Dopolnitelni instrukcii za interpretacija na Standardite, koi mo`e da se odnesuvaat na specifi~ni industrii; • Development & Practice Aids: Dopolnitelni materijali za primenuvawe na regulativata sodr`ana vo Kodot na Etika, Standardite i Practice Advisories.

8. Regulativa za interna revizija na NBG Grupacijata

9. Politiki za interna revizija na NBG Grupacijata

10. Ciklus na interna revizija na NBG Grupacijata

11. Pregled na prezentacijata • Klu~ni regulativni koncepti i principi. • Proces na procenka na rizici. • Godi{en plan za revizija. • Rizi~ni oblasti i povrzani revizii.

12. Matrica na Rizici i Oblasti za revizija (Risk and Audit Universe) Matrica na Rizici (Risk Universe): • Opis na rizikot i COSO komponenta(strategiski, usoglasenost, operativen ifinansisko izvestuvawe); • Tipologija i Vid na rizik(pazaren, krediten i operativen). Matrica na Oblasti za revizija (Audit Universe): • Procesen aspekt (Mega proces; Proces; Sub-proces); • Organizacionen aspekt (Sektor; Direkcija; Slu`ba). Ocenuvawe na rizicite od odgovorniot menaxment (intervjua, rabotilnici). Registar na rizici koj sodr`i specifi~ni rizici spored Vid na rizik i COSO komponenta.

13. Ocenuvawe na Rizicite Rizik Verojatnost deka potencijalen nastan, akcija ili neprevzemawe na akcija, mo`e negativno da vlijae na ostvaruvawe na delovnite celi na organizacijata. Rizik = Verojatnost x Vlijanie • Verojatnost: mo`nost da se slu~i daden nastan vopre-definiran vremenski period.

14. Ocenuvawe na Rizicite • Vlijanie: potencijalen efekt na rizi~niot nastan.

15. Ocenuvawe na Rizicite • Vlijanie: potencijalen efekt na rizi~niot nastan.

16. Ocenuvawe na Rizicite • Vlijanie: potencijalen efekt na rizi~niot nastan.

17. Ocenuvawe na Rizicite Inherenten rizik – rizik povrzan so samata priroda odnosno izvr{uvawe na delovniot ili operativniot proces, vo slu~aj na otsustvo na bilo kakvi kontrolni postapki – “rizik na aktivnosta sama po sebe”. Indikatori na visok inherenten rizik: • Visok stepen na slo`enost na operativnite postapki; • Golem obem na transakcii, odnosno golemo vlijanie na finansiskite rezultati; • Transakcii so golema monetarna vrednost; • Aktivnosti povrzani so raspolagawe so gotovina i drugi vrednosti; • Slo`ena struktura na informacionite sistemi koi go poddr`uvaat procesot, odnosno visok stepen na ra~no procesirawe i golem broj na sistemi;

18. Ocenuvawe na Rizicite • Specijalizirani oblasti za koi se potrebni posebni kvalifikacii; • Golema frekfencija na promeni vo procesot zaradi interni i eksterni faktori; • Rabota koja se bazira na zna~ajni i materijalni subjektivni procenki na Menaxmentot.

19. Ocenuvawe na Rizicite • Odgovori odnosno akcii na Menaxmentot vo odnos na inherentniot rizik: Izbegnuvawe; transfer; namaluvawe; delewe; i prifa}awe. • Koga Menaxmentot }e go izbere optimalnoto re{enie, potrebno e da vospostavi proceduri so koi }e se obezbedi efektivno sproveduvawe na utvrdenite kontrolni postapki. Navedenite merki i proceduri prevzemeni so cel da se odgovori na utvrdeniot rizik pretstavuvaat kontroli. • Rezidualen rizik - preostanatiot rizik na delovniot ili operativniot proces, po razgleduvawe na kontrolite koi imaat cel da gi namalat verojatnosta i vlijanieto na rizikot.

20. Ocenuvawe na Rizicite • Rezidualen rizik = Inherenten rizik – Kontroli. • Sledstveno, Rezidualen rizik ≤ Inherenten rizik.

21. Ocenuvawe na Rizicite • Neprifatlivo nivo na rizik: • Rezidualen rizik = Inherenten rizik; • Akcija od menaxmentot ili Konsultantski anga`man. • Nivo na tolerancija na rizik versus frekfencija: • Visoko rizi~ni oblasti na revizija na 1 godina; • Sredno rizi~ni oblasti na revizija na 2 godini; • Nisko rizi~ni oblasti na revizija na 3-4 godini; • So isklu~ok na grani~nite rizi~ni oblasti (osobeno visoko vlijanie so niska verojatnost). • Dopolnitelni faktori na rizik: • Nivo na rizik od prethodni Revizorski naodi; • Vreme na posledna revizija; • Nivo na promeni vo revidiranata oblast.

22. Ocenuvawe na Rizicite • Rezultat na ocenuvaweto na rizicite: • Prioritetni oblasti za revizija iOptimalen Plan na revizija. • Tretman na finansiskite rizici i nivoa na materijalnost: • Analiza na finansiskite izve{tai baziranana nivoa na materijalnost(5% od Neto dobivkata;0.5% - 2% od Vkupnite sredstva ili Kapitalot); • Povrzuvawe na materijalnite stavki odfinansiskite izve{tai so Matricata na Rizicii Oblasti za revizija.

23. Pregled na prezentacijata • Klu~ni regulativni koncepti i principi. • Proces na procenka na rizici. • Godi{en plan za revizija. • Rizi~ni oblasti i povrzani revizii.

24. Godi{en Plan na revizija Celi naGodi{niot Plannarevizija: • Da informira i obezbedi odobruvawe od Odborot za revizija za aktivnostite koi treba da se izvr{uvaat; • Alokacija na resursite vo oblasti koi obezbeduvaat optimalna vrednost za organizacijata; • Monitoring i kontrola na opfatot i pokrienosta na Matricata na Rizici i Oblasti za revizija, vo ramkite na 3 do 5-godi{en period na planirawe.

25. Godi{en Plan na revizija 1. Rangirawe na prioritetni oblasti za revizija od Matricata spored ocenkata na rizicite – Definirawe na Revizorski anga`mani 2. Izrabotka na Optimalen godi{en plan na revizija 3. Procenka na raspolo`livoto vreme (vo ~ovek-denovi) 4. Modifikacija na Optimalniot so cel da se izraboti Finalniot plan 5. Odobruvawe na Finalniot godi{en plan od Odborot za revizija

26. Primer/Diskusija: Matrica na Procesi za revizija

27. Primer/Diskusija: Matrica na Procesi za revizija

28. Primer/Diskusija: Rizi~na struktura na procesot

29. Primer/Diskusija: Ocenuvawe na rizicite vo procesot

30. Primer/Diskusija:Godi{en Plan za revizija

31. Pregled na prezentacijata • Klu~ni regulativni koncepti i principi. • Proces na procenka na rizici. • Godi{en plan za revizija. • Rizi~ni oblasti i povrzani revizii.

32. Dali nekoj uspea da ja predvidi krizata? CSFI (Center for Study of Financial Innovation) Banana Skins Survey 2006 – bazirano na o~ekuvawata za klu~ni rizi~ni oblasti na bankari i regulatori od celiot svet. Predizvici i rizici za slednite (2 - 3) godini: Premnogu regulativa Krediten rizik Derivativi Ceni na berzanskite proizvodi Visina na kamatnite stapki Golema zavisnost od tehnologija Hedge fondovi Korporativno upravuvawe Pazari na zemjite vo razvoj Kvalitet na upravuvawe so rizici

33. Dali nekoj uspea da ja predvidi krizata? CSFI (Center for Study of Financial Innovation) Banana Skins Survey 2008 – bazirano na odgovori na 376 vode~ki bankari, regulatori i analiti~ari od 38 zemji vo svetot. Predizvici i rizici za slednite (2 - 3) godini: Likvidnost (-) Krediten rizik (2) Kamatni margini - cena na rizikot (-) Derivativi (3) Makro-ekonomski trendovi (14) Kvalitet na upravuvawe so rizici (10) Dvi`ewa na pazarite na kapital (12) Premnogu regulativa (1) Visina na kamatnite stapki (5) Hedge fondovi (7)

34. Golemi pomestuvawa • Likvidnost (+ ∞): Nedostatokot e osnova na krizata • Kamatni margini (+ ∞): Cenata na zadol`uvaweto zna~ajno se zgolemuva poradi preocenka na rizikot • Kriminalen diler (+13): Masivnata izmama na Jérôme Kerviel vo Société Générale • Makro-ekonomski trendovi (+9): Zakana od recesija vo SAD i nejzino prenesuvawe • [emi za nagraduvawe na Menaxmentot (+9) • Dvi`ewa na pazarite na kapital (+5): Ne se zemeni predvid rizicite od recesija • Kvalitet na upravuvawe so rizici (+4): Neadekvatni praktiki koi ne mo`at da odgovorat na novite rizici i nepoznatoto opkru`uvawe

35. Golemi pomestuvawa • Pazari na zemjite vo razvoj (- 9): Dali pazarite na BRIK davaat podobra perspektiva od razvieniot svet? • Golema zavisnost od tehnologija (-9): Bankite nemaat izbor i se usoglasuvaat so trendot na promeni i razvoj • Ceni na berzanskite proizvodi (-8): Cenite verojatno go dostignaa najvisokoto nivo • Premnogu regulativa (-7): Postojat pourgentni pra{awa; krizata }e predizvika nov bran na regulacija • Politi~ki {okovi (-7): Postojat pourgentni problemi za zagri`enost • Visina na kamatnite stapki (-4): Golemite dvi`ewa verojatno zavr{uvaat

36. Zaklu~oci • Postojat ekonomski ciklusi i poradi toa }e se slu~uvaat i krizi. Cenite na sredstvata }e se dvi`at nadolu. • Kako rezultat na toa, kreditiraweto ne mo`e da rasne bezkone~no, i kreditnite odluki ne treba da se baziraat isklu~ivo na idnata vrednost na sredstvata. • Sistemite za upravuvawe so rizici i bankarskite regulativi ne mo`ea da gi predvidat negativnite efekti na gubewe na pazarnata likvidnost. • Pravilata za kapitalna adekvatnost ne go zemaa dovolno predvid rizikot od nelikvidnost. Bankite propa|aat primarno od likvidnosni problemi. Likvidnosta ne e sekoga{ evtina i vo neograni~eni koli~estva.

37. Zaklu~oci • Kreditniot rizik ne mo`e efektivno da se prenese vo pazaren rizik. Pazarite mo`e da is~eznat vo uslovi na kriza. • Modelite se analiti~ki alatki no ne treba da se dozvoli da gi zamenat iskustvoto i profesionalnoto rasuduvawe. Potrebno e da se slu{aat lu|eto koi znaat i `iveele niz ekonomskite ciklusi. • Potrebno e da se izbegnuva mentalitetot na stado. Ne treba da se prevzema odreden rizik samo zatoa {to site drugi go pravat toa. Ne treba da se investira vo instrumenti koi ne gi razbirame.

38. Klu~ni rizici na nivo na senior menaxment • Zgolemuvawe na koeficientot na nefunkcionalni plasmani, zaedno so negativen efekt na profitabilnosta, vo uslovi na stagnacija na portfolioto i prolongiran efekt na ekonomskata kriza na realniot sektor. • Rizik na kamatni stapki vo portfolioto na depoziti za naselenie, poradi relativna koncentracija vo proizvodi so EUR klauzula i fiksna kamatna stapka. Delovna/operativna cel: Odr`uvawe na kvalitetot na kreditnoto portfolio, vklu~uvaj}i efektivno upravuvawe so kreditniot i kamatniot rizik.

39. Klu~ni rizici na nivo na senior menaxment • Neefektivni proceduri i merki za monitoring i kontrola na kapitalnite i operativnite rashodi. Delovna/operativna cel: Zadr`uvawe na vode~kata pazarna pozicija, so rezultantna profitabilnost i efektivna kontrola na rashodite. • Nesoodvetna organizaciona struktura i golema centralizacija na procesot na odlu~uvawe, mo`e da ja ote`nat implementacijata na proda`no orientiran model na filijali. Delovna/operativna cel: Reorganizacija i zgolemuvawe na proda`nata mre`a na filijali.

40. Klu~ni rizici na procesno nivo • Merkite koi se prevzemaat vrz osnova na monitoring na rizi~ni indikatori i limiti, mo`e da se zadocneti, nekompletni ili da ne se sprovedat, poradi nedostatok na integracija na sistemite i efikasnost na procesot na izvestuvawe. • Limitirana implementacija na MIS i zna~ajno polu-avtomatsko procesirawe na podatocite, mo`e negativno da vlijae na procesite na finansisko i menaxment izvestuvawe. • Procesot na monitoring i kontrola na neaktivnite depozitni smetki mo`e da ne bide soodvetno implementiran ili redovno i frekfentno izvr{uvan.

41. Klu~ni rizici na procesno nivo • Nesoodvetna presmetka na zaguba od o{tetuvawe na oddelni ili grupa na finansiski sredstva, poradi nekompletni ili neadekvatni rizi~ni indikatori i slo`eni smetkovodstveni tretmani. • Neadekvatni ili nedovolno testirani planovi za kontinuitet na IT sistemite mo`e negativno da vlijaat na efektivnosta, integritetot i navremenosta na obnovuvaweto na delovnite i operativni procesi. • Nesoodvetni procesi za razvoj i poddr{ka na informacionite sistemi mo`e da predizvikaat neadekvatni funkcionalnosti na kriti~ni aplikacii.

42. Alokacija na resursite • Vkupnite resursi vklu~uvaat 9 interni revizori, od koi: 2 revizori na nivo na Menaxer (CIA; ACCA; MBA); 3 revizori na nivo na Senior, vkl. IT (CISA; ACCA); 4 revizori na nivo na Revizor, kvalifikacii vo tek. • Raspolo`livoto vreme iznesuva 2,232 ~ovek-denovi, od koi: Revizorski aktivnosti: 68% (ili 1,516 ~-den.); Operativni aktivnosti: 15%; Konsultantski aktivnosti: 8%; Administrativni aktivnosti: 9%.

43. Alokacija na raspolo`livoto vreme • Planiranite revizorski anga`mani }e obezbedat celosen opfat na prioritetnite oblasti so visok rizik; dodeka optimalnite oblasti za revizija so sreden i nizok rizik }e bidat pokrieni na godi{no nivo so 69% i 22%, soodvetno.

44. Pregled na revizii na centralni funkcii

45. Pregled na revizii na centralni funkcii

46. Pregled na islu~eni revizii od Optimalniot plan

47. Proces na kreditirawe na naselenie • Cel na revizijata: Da se pregleda adekvatnosta i nivoto na implementacija na politikite za kreditirawe na naselenie, procedurite za kreditno administrirawe i usoglasenosta so regulativata. • Opfat na revizijata: Procesna revizija so celosen obem, koja opfa}a: Obrabotka i odobruvawe na aplikacii, vkl. proda`ba preku trgovci; Implementacija na kreditni odluki i administrirawe; Monitoring i naplata na krediti; Identifikacija i merewe na krediten rizik, zaedno so monitoring na indikatori i limiti na krediten rizik; Presmetka i evidencija na zagubi od o{tetuvawe; Razvoj i odobruvawe na kreditni proizvodi i organizacioni procesi.

48. Proces na kreditirawe na naselenie • Opfat na klu~ni rizici: Identifikacija i merewe na krediten rizik, vklu~uvaj}i nefunkcionalni plasmani i koncentracija; Prevzemawe na merki za naplata na kreditite; Presmetka i evidencija na zagubi od o{tetuvawe za grupa na finansiski instrumenti.

49. Trguvawe so finansiski instrumenti • Cel na revizijata: Da se pregleda efikasnosta na trguvaweto so finansiski instrumenti i odr`uvaweto na deviznata pozicija vo soglasnost so instrukciite na ALCO i Politikata za investirawe. • Opfat na revizijata: Procesna revizija so celosen obem, koja opfa}a: Pred-dogovarawe na zdelkite, Evidencija vo sistemite za trguvawe (FX, Pazar na pari/ hartii od vrednost, Obvrznici); Izvr{uvawe na zdelkite i Analiti~ka evidencija i monitoring; Finansisko i menaxment izvestuvawe i Vrednuvawe na portfolioto na finansiski instrumenti; Identifikacija i merewe na pazaren rizik, zaedno so monitoring na limiti za trguvawe.

50. Trguvawe so finansiski instrumenti • Opfat na klu~ni rizici: Merkite koi se prevzemaat vrz osnova na monitoring na rizi~ni indikatori i limiti, mo`e da se zadocneti, nekompletni ili da ne se sprovedat; Limitirana implementacija na MIS i zna~ajno polu-avtomatsko procesirawe na podatocite, mo`e negativno da vlijae na procesite na finansisko i menaxment izvestuvawe.