Przykłady dobrej praktyki w zakładowych programach antytytoniowych

1. Przykłady dobrej praktyki w zakładowych programach antytytoniowych Eliza Iwanowicz Krajowe Centrum Promocji Zdrowia w Miejscu Pracy Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi Konferencja szkoleniowa WSSE w Olsztynie, 14.05.2009r.

2. METODY/ SPOSOBY MOTYWOWANIA PRACOWNIKÓW DO UCZESTNICTWA W ZAKŁADOWYM PROGRAMIE ANTYTYTONIOWYM

3. Badanie KCPZwMP zrealizowane w 2006r. metodą wywiadu kwestionariuszowego wśród firm z terenu całej Polski zatrudniających pow. 50 pracowników. Na powyższe pytanie udzielali odpowiedzi pracodawcy/ menadżerowie tych zakładów pracy, które podejmowały ponadobligatoryjne działania na rzecz zdrowia personelu w ciągu 2 lat przed badaniem.[1]

4. Dlaczego motywowanie do uczestnictwa w programie antytytoniowym jest istotne? Sukces programu = jego jakość x akceptacja [2]

5. Jak zadbać o akceptację programu wśród pracowników firmy? [3, 4] PRZYKŁADOWO: • Dostosowując formułę programu do specyfiki przedsiębiorstwa • Umożliwiając uczestnictwo w programie możliwie całej załodze • Dobierając w programie takie metody oddziaływania na pracowników, które respektują ich godność i prawo wyboru • Dobierając takie cele programu, które służą rozwiązywaniu problemów istotnych w oczach załogi/ zaspakajaniu rzeczywistych potrzeb pracowników • Dobierając takie metody, które są atrakcyjne w oczach pracowników

6. Dlaczego nie możemy zmuszać pracowników do uczestnictwa w programie? • Wszelkie formy ograniczania swobody wyboru rodzą opór (reaktancję), co w konsekwencji oznacza przerwanie zachowania, jeśli tylko nadarzy się po temu okazja (Brehm, 1966) [5]

7. Przykładowe czynniki mogące przyczyniać się do zwiększonej partycypacji w zakładowym programie antytytoniowym(na podstawie przeglądu literatury) • możliwość darmowego uczestnictwa [6, 7, 8], • jego otwartość dla współmałżonków i/lub dzieci pracowników [8], • możliwość partycypacji w godzinach pracy [8, 9], • jednoczesna implementacja programu antytytoniowego oraz ograniczenia możliwości palenia na terenie firmy [8], • jego formuła atrakcyjna z punktu widzenia pracowników (np. możliwość skorzystania z niekonwencjonalnych metod terapii antytytoniowej takich jak np. hipnoza [8], czy wzięcia udziału w całościowym programie wykorzystującym jednocześnie interwencję psychologiczną, farmakologiczną oraz edukację zdrowotną) [6, 7], • odpowiednie jego nagłośnienie wśród załogi [8], • zachęty finansowe [10, 11, 12].

8. METODY/ NARZĘDZIA SŁUŻĄCE MOTYWACJI DO RZUCENIA PALENIA

9. Wybrane metody motywujące do rzucenia palenia możliwe do zastosowania w zakładowym programie antytytoniowym • kampania informacyjna promująca niepalenie i zachęcająca do zerwania z nałogiem dostosowana do sytuacji zdrowotnej, finansowej i warunków pracy w firmie • konsultacje medyczne dla palaczy pozwalające określić typ uzależnienia i ryzyko wystąpienia chorób związanych z paleniem tytoniu oraz zaordynować środki farmakologiczne stymulujące proces rzucania palenia • wprowadzenie do zakresu obowiązkowych badań pracowniczych „minimalnej interwencji antytytoniowej” zawierającej sugestie lekarza dotyczące potrzeby i terminu rezygnacji z palenia • stosowanie nagród/ premii • różnorodne metody wsparcia społecznego w rzucaniu palenia: • wsparcie terapeuty/ psychologa w rzucaniu palenia/ pozostawaniu w abstynencji nikotynowej, np. warsztaty grupowe, indywidualne konsultacje telefoniczne • cykliczne spotkania pracowników rzucających palenie w ramach grup wsparcia społecznego • kreowanie wsparcia dla niepalenia w rodzinach pracowników

10. Kampania informacyjna promująca niepalenie i zachęcająca do zerwania z nałogiem • Jej celem jest wytworzenie lub umocnienie negatywnej postawy wobec palenia tytoniu • Kampania ta może również służyć marketingowi zakładowego programu antytytoniowego • Jeśli idzie o przekazywane treści, to powinna skupiać się na prezentowaniu korzyści (z niepalenia/ rzucenia palenia)

11. Operowanie strachem - Dlaczego należy unikać komunikatów opartych na strachu?[13] • motywacja „do” a motywacja „od” • strach wywołuje niepokój i związany z tym dyskomfort psychiczny, co ostatecznie może prowadzić do oporu wobec sugestii zmiany zachowania antyzdrowotnego (palenia tytoniu) • ograniczona skuteczność interwencji opartych wyłącznie na straszeniu • jeżeli stosujesz komunikaty oparte na strachu, to koniecznie zapewnij informacje o sposobach jego unikania

12. Konsultacje medyczne dla palaczy dot. nałogu • Przykładowe narzędzia oddziaływania na palacza w gabinecie lekarskim: • edukacja zdrowotna, • „minimalna interwencja antytytoniowa”, • konsultacje medyczne pozwalające określić typ uzależnienia i ryzyko wystąpienia chorób związanych z paleniem tytoniu, • farmakoterapia uzależniania od nikotyny • Wykorzystuje się tu autorytet/ wiarygodność lekarza • Jest to przykładowa metoda indywidualizacji oddziaływania na palaczy • Badania pokazują, że może być to skuteczna metoda wspierania pracowników w rzucaniu palenia przy stosunkowo niewielkich kosztach

13. „Minimalna interwencja antytytoniowa” • Interesującą propozycję dotyczącą minimalnej interwencji medycznej cytują Cummings i Mahoney [16]. • Etapy tej interwencji zostały nazwane 5A (od pierwszych liter angielskich słów określających nazwy poszczególnych etapów). W polskiej wersji jest to 5P.

14. 5 razy P • Pytaj • Poradź • Pamiętaj • Pomagaj • Planuj

18. Badanie skuteczności interwencji antytytoniowych wykorzystujących oddziaływanie na palacza lekarza zakładowego [14] Strategia A: edukacja zdrowotna Strategia B: edukacja zdrowotna + ustalenie daty rzucenia palenia + bieżące wsparcie telefoniczne Efekty – zmniejszenie rozpowszechnienia palenia wśród pracowników po 12 m-cach od implementacji interwencji: Strategia A – 13% Strategia B – 18% Efekt interwencji podjętej w grupie B był większy wśród pracowników uzależnionych od nikotyny: - wypalających mniej niż 10 papierosów na dobę w porównaniu z osobami konsumującymi ich większą ilość, - w wieku 40 lat i więcej w porównaniu do młodszych palaczy, - mających małe poczucie kontroli nad własnym zdrowiem w porównaniu do tych o poczuciu dużej kontroli.

19. Wsparcie farmakologiczne rzucania palenia • Na rynku dostępne są środki farmakologiczne stosowane w procesie wchodzenia z uzależniania nikotynowego, w tym niwelujące obawy zespołu abstynencyjnego. • Są to np.: • nikotynowa terapia zastępcza • Bupropion (sprzedawany w leku o nazwie handlowej Zyban) • Champix

20. Nikotynowa terapia zastępcza (NTZ) • NTZ polega na podawaniu osobom palącym rzucającym palenie nikotyny w formie innej niż palenie papierosów. W grę wchodzą plastry nikotynowe, gumy do żucia, tabletki, inhalatory, spraye do nosa, itp. Ma to za zadanie zmniejszanie niekorzystnych następstw głodu nikotynowego. Inny jest czas dotarcia nikotyny do mózgu. • Warto zauważyć, że osoba korzystająca z NTZ nie wprowadza do swojego organizmu innych substancji zawartych w dymie tytoniowym. • Badania potwierdzają, iż tego typu terapia zwiększa skuteczność rzucania palenia od 1,5 do 2 razy. • Najnowsze badania wskazują, że istnieje zróżnicowana efektywność NTZ uzależniona od wyposażenia genetycznego osoby rzucającej palenie (idzie tutaj o odpowiedni awersję genu receptora dopaminy) [16].

21. Nikotynowa terapia zastępcza (NTZ) • Korzystanie z NTZ powinno maksymalnie trwać 6-12 tygodni od rzucenia palenia [16]. • Warto zwrócić uwagę, iż NTZ nie zastępuje indywidualnej motywacji do rzucenia palenia. • Nikotynowa terapia zastępcza najlepiej sprawdza się u osób silnie uzależnionych.

22. Bupropion • Bupropion (sprzedawany w leku o nazwie handlowej Zyban) działa głównie poprzez blokowanie lub zastępowane nikotyny w receptorach mózgu. Jego kliniczna skuteczność jako leku wspierającego rzucenie palenia została potwierdzona.

23. Champix • Jest to lek nowej generacji (wprowadzony w Polsce w roku 2007), który został opracowany specjalnie po to, aby wspomóc proces odzwyczajania się od nikotyny. Otóż, preparat działa na ten sam receptor w mózgu, co zawarta w tytoniu nikotyna.

24. Champix • Substancją czynną tego preparatu jest wareniklina. Jest ona tzw. częściowym agonistą i antagonistą receptora nikotynowego α4β2, który jest odpowiedzialny za uzależnienie od nikotyny. Wareniklina wiąże się z receptorami nikotynowymi w mózgu pacjenta. Częściowo pobudza ona receptory nikotynowe do uwalniania dopaminy („hormonu szczęścia”) w mózgu, przez co przyczynia się do zmniejszenia głodu nikotynowego oraz nieprzyjemnych objawów odstawienia związanych z zaprzestaniem paleniaoraz blokuje wiązanie nikotyny z receptorami (działanie antagonistyczne), przez co w przypadku zapalenia papierosa przez pacjenta zmniejsza uczucie przyjemności związanej z paleniem.

25. Bupropion & Champix • Oba leki dostępne są wyłącznie w oparciu o receptę lekarską. • Ich skuteczność jest zbliżona [16]. • Warto tu zaznaczyć, że znacznie podwyższa skuteczność połączenie farmakoterapii z terapią psychologiczną (indywidualną lub grupową).

26. Przyszłość: Szczepionka przeciwko paleniu tytoniu? • Aktualnie prowadzone są intensywne prace nad szczepionką, pobudzającą układ immunologiczny tak, by produkował przeciwciała dla cząsteczek nikotyny. • Wstępne wyniki okazują się być obiecujące.

27. Farmakologia może być skuteczna, ale… • nie jest wystarczającą metodą rzucania palenia choćby ze względu na to, że nie wpływa ona na psychologiczny i behawioralny aspekt palenia (związany choćby z nawykami ruchowymi) [16].

28. Stosowanie nagród/ premii • Przed wprowadzeniem możliwości otrzymywania nagrody należy ustalić szczegółowe zasady ich otrzymywania. • Należy rozstrzygnąć m.in. następujące kwestie: • za co przyznawana będzie nagroda: za samo uczestnictwo w programie, czy też rzucenie palenia, a może za niepalenie • jeśli za rzucenie palenia, to po jakim okresie abstynencji nikotynowej jest ona przyznawana, • jeśli za niepalenie, to czy tylko na terenie zakładu pracy, czy także poza nim, • w jaki sposób będzie weryfikowane niepalenie • jaka to będzie nagroda (finansowa/ rzeczowa, o jakiej wartości materialnej)

29. Stosowanie nagród/ premii • Badania pokazują, że o ile stosowanie nagród może przyczynić się do zwiększonej partycypacji w zakładowym programie antytytoniowym, o tyle nie zawsze przekłada się na wzrost odsetka pracowników rzucających palenie [np. 15] • Wynikać to może z faktu, iż gratyfikacje finansowe mogą mieć głównie wpływ na kształtowanie motywacji zewnętrznej do rzucenia palenia oraz przyciągać osoby słabo zmotywowane wewnętrznie: • o motywacji zewnętrznej mówimy wówczas, gdy zachowanie- tu: niepalenie- realizowane jest ze względu na zewnętrzny wobec niego czynnik- tu: gratyfikację pieniężną- mający być konsekwencją jego wykonywania [5], • przez motywację wewnętrzną rozumie się tendencję podmiotu do podejmowania i kontynuowania działania ze względu na samą treść tej aktywności- tu: niepalenia [5]. • W programach, w których zastosowanie zachęt finansowych przełożyło się na wzrost odsetka pracowników ex-palaczy, zastosowano także metody sprzyjające rozwojowi motywacji wewnętrznej [np. 11]. Celem ich było budowanie w pracownikach poczucia, że sukces w rzuceniu palenia zależy od ich silnej woli oraz na rozwijaniu w nich wiary we własne możliwości po to, by nie utożsamiali oni faktu zaprzestania palenia z zewnętrznym, niezależnym od siebie czynnikiem, jakim jest gratyfikacja.

30. Wsparcie terapeuty/ psychologa w rzucaniu palenia/ pozostawaniu w abstynencji nikotynowej, np. warsztaty grupowe, indywidualne konsultacje telefoniczne • Przykładowe role psychoterapeuty: • pomaga w uzmysłowieniu sobie indywidualnych korzyści z rzucenia palenia (motywacja „do”) • pomaga zrozumieć mechanizm uzależnienia nikotynowego (i w rezultacie m.in. uzyskać kontrolę nad nawykiem) • przekazuje informacje zwrotną o postępach w procesie wychodzenia z uzależnienia (co jest istotna przesłanką podtrzymania motywacji) • przeciwdziała atrybucji osiągnięć do przyczyn zewnętrznych (np. w programie z nagrodami)

31. Grupa wsparcia • Jej przykładowe role: • pokazuje, że inni przeżywają podobne problemy (a więc informację w rodzaju „nie jesteś sam”) • stanowi forum wymiany informacji/ doświadczeń związanych z nałogiem • jest źródłem wsparcia społecznego (co jest szczególnie istotne w momentach załamania motywacji) • poprzez wykorzystanie reguły konsekwencji przeciwdziała poddawaniu się w wychodzeniu z nałogu

32. Kreowanie wsparcia dla niepalenia wśród rodzin pracowników

33. Literatura • Raport z realizacji projektu 41/MP/2006/312/3734 (umowa z 14. 09. 2006), finansowanego przez Ministerstwo Zdrowia pt. „Utworzenie Ogólnopolskiej sieci zakładów pracy uwalniających się od dymu tytoniowego”, kierownik dr E. Korzeniowska, grudzień 2006 [raport niepublikowany]. • Grossmann R., Scala K.: Promocja zdrowia a rozwój organizacyjny, Wiedeń 1993. • Korzeniowska E.: Organizacja i realizacja programów promocji zdrowia w miejscu pracy. W: Gniazdowski A. [red.] Promocja zdrowia w miejscu pracy. Wybrane programy. IMP, Łodź 1998. • Iwanowicz E.: Jakość i skuteczność działań antytytoniowych. Med. Pr. 2008;59(3):263-269 • Łukaszewski W., Doliński D.: Mechanizmy leżące u podstaw motywacji. W: Strelau J. [red]. Psychologia, podręcznik akademicki, tom 2. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004, 441-68. • Ryan P.J., Forster N.J.D., Holder D.: Evaluation of a Worksite Smoking - Cessation Program. Journal of Environmental Medicine 2002; 44: 703- 704. • Cruse S.M., Forster N.J.D., Thurgood G., Sys L.: Smoking cessation in the workplace: results of an intervention programme using nicotine patches. Occup. Med. 2001; 51: 501- 506. • Sorensen G., Beder B., Prible C.R., Pinney J.: Reducing Smoking at the Workplace: Implementing a Smoking Ban and Hypnotherapy. Journal of Environmental Medicine 1995; 37: 453- 460. • Hunt M.K., Fagan P., Lederman R., Stoddard A., Frazier L., Girod K., Sorensen G.: Feasibility of implementing intervention methods in an adolescent worksite tobacco control study. Tobacco Control 2003;12 (Suppl IV): iv40-iv45.

34. Henricus D.J., Jeffrey R.W., Lando H.A., Murray D.M., Brelje K, Davidann B I wsp.: The Effect of Program Format and Incentives on Participation and Cessation in Worksite Smoking Cessation Programs. Am. J. Public Health 2002; 92: 274- 283. • Koffman D.M., Jerry W.L., Joyce W.H., Emont S.L. The Impact of Including Incentives and Competition in a Workplace Smoking Cessation Program on Quit Rates. Am. J. Health Promot. 1998; 13: 105-11. • Hey K., Perera R.: Competitions and incentives for smoking cessation. Cochrane Database Syst. Rev. 2005, 2. • Gniazdowski A.: Działania edukacyjno-promocyjne w zdrowiu publicznym. W; Indulski J.A., Jethon Z., Dawydzik L.T. [red.]: Zdrowie publiczne. Wybrane zagadnienia. IMP Łodź 2000. • Lang T., Nicaud V., Slama K., Hirsch A., Imbernon E., Goldberg M. i wsp.: Smoking cessation at the workplace. Results of a randomised controlled intervention study. JECH 2000; 54: 349- 354. • Henricus D.J., Jeffrey R.W., Lando H.A., Murray D.M., Brelje K, Davidann B I wsp.: The Effect of Program Format and Incentives on Participation and Cessation in Worksite Smoking Cessation Programs. Am. J. Public Health 2002; 92: 274- 283. • Cummings K. M., Mahoney M. (2006) Current and Emerging Treatment Approaches for Tobacco Dependence, “Current Oncology Reports”, 8, 475-483.

35. DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ