I. Przedsiębiorczość społeczna jako narzędzie rozwoju

1. Wykorzystywanie ekonomii społecznej w aktywizacji osób zagrożonych wykluczeniem społecznym Marta Bohdziewicz-Lulewicz

2. I. Przedsiębiorczość społeczna jako narzędzie rozwoju

3. Ekonomia społeczna – inna droga sektor prywatny, który działa na zasadzie wymiany dóbr o równej wartości. Osiąganą w ten sposób wartością jest efektywność. sektor publiczny, który działa na zasadzie redystrybucji dóbr. Osiąganą w ten sposób wartością jest równość. sektor ekonomii społecznej, który działa na zasadzie wspólnotowości, polegającej na wspólnej pracy i wspólnej redystrybucji zysku. Osiąganą w ten sposób wartością jest solidarność.

4. Ekonomia społeczna – inna droga Sektor prywatny Sektor publiczny ES Trzeci sektor

5. Kryteria Ekonomiczne EMES • stała działalność mająca bezpośrednio na celu produkcję dóbr i/lub sprzedaż usług • wysoki stopień autonomii działania • ponoszenie znacznego ryzyka ekonomicznego • wymóg choćby minimalnej liczby płatnych pracowników

6. Kryteria społeczne EMES • jasny cel służenia wspólnocie lokalnej • inicjatywa zainicjowana oddolnie przez grupę ludzi • proces decyzyjny nie opierający się na posiadanym kapitale. • partycypująca natura przedsiębiorstw społecznych, włączająca różne grupy odbiorców w strukturę przedsiębiorstwa. • ograniczona dystrybucja zysków(J. Defourny, 2004)

7. Podmioty ekonomii społecznej • Szereg inicjatyw społeczno-ekonomicznych, które przybierają różne formy prawno - organizacyjne: • spółdzielnie, w tym spółdzielnie socjalne • organizacje pozarządowe prowadzące odpłatną działalność pożytku publicznego bądź działalność gospodarczą • centra integracji społecznej (?) • zakłady aktywności zawodowej (?) • towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych

8. Rodzaje PS ze względu na docelowość zatrudnienia Przedsiębiorstwa społeczne „docelowe” - reintegracja poprzez stałe zatrudnienie osób niepełnosprawnych, długotrwale bezrobotnych, i innych grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Przedsiębiorstwa społeczne „przejściowe” - pełniące rolę tymczasowych rynków pracy, stanowiących etap przejścia do otwartego rynku pracy.

9. Klimat dla rozwoju ES • Obecna sytuacja społeczno-ekonomiczna: • popyt na rynku usług • Nowy okres programowania 2007-2013 oraz doświadczenia już zrealizowanych projektów, w tym pilotażowych • Powstawanie instytucji mających na celu wsparcie przedsiębiorczości społecznej – projekt funduszu poręczeniowego, centra szkoleniowo- doradcze • Pakt na Rzecz Ekonomii Społecznej

10. Mocne strony ES • aktywna forma polityki społecznej (promuje aktywne działanie i wspiera przedsiębiorczość, integracja społeczna przez pracę a nie roszczenia) • widoczne efekty w zakresie reintegracji społecznej i zawodowej • dążenia do pełnego zatrudnienia, tańsza forma polityki społecznej dla podatnika (osoby zatrudnione płaca podatki, wydają pieniądze itd.) • służy do rozwoju lokalnego, kapitału społecznegoi społeczeństwa obywatelskiego, • duże zaangażowanie osób pracujących w sektorze

11. Obszary, w których działają PES • Usługi opiekuńcze (os. starsze, niepełnosprawne) przedszkola • Usługi gastronomiczne • Usługi turystyczne, hotelarskie, wypożyczalnie rowerów, itp. • Ekologia (produkcja żywności, gadżety np. torby) • Krawiectwo, usługi remontowo-budowlane

12. Dobre praktyki zagraniczne – Wielka Brytania • Community Interest Company (CIC) (Wielka Brytania) – spółka działająca na rzecz dobra wspólnoty. Jest to spółka działająca non profit w szeroko określonej sferze dobra publicznego. • Cechy: • Asset lock – zablokowanie zysków • Community interest test – narzędzie kontroli działalności pod względem realizacji celów społecznych • Zwiększona kontrola, m.in. poprzez obowiązek składania raportów wpływu społecznego oraz zaangażowania interesariuszy w zarządzanie przedsiębiorstwem społecznym.

13. Dobre praktyki zagraniczne – Belgia • Firma typu Insertion – zatrudnia pracowników z grup ryzyka i z tego tytułu otrzymuje dotacje do wynagrodzenia od władz Flandrii. • Przykład – firma DUET www.depunt.be – zajmuje się wyrobem chleba, czekolady i ciast. Zatrudnia 20 osób

14. Dobre praktyki zagraniczne - Belgia • Społeczny zakład pracy (socialworkplace)- zatrudnia osoby pozostające bez pracy min. 5 lat. Zostają one zatrudnione na czas nieokreślony. Do ich wynagrodzenia istnieje dofinansowanie od władz Flandrii. • Przykład: De Loods – uprawy i żywność ekologiczna – zatrudnia 49 osób i 10 niepełnosprawnych wolontariuszy www.deloods.telenet.be

15. Dobre praktyki polskie – Cafe Hamlet • Przedsiębiorstwo prowadzone jako działalność gospodarcza przy fundacji – Krakowskiej Fundacji Hamlet. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych psychicznie http://fundacjahamlet.org.pl/

16. Dobre praktyki polskie – Pensjonat „U Pana Cogito” • Przedsiębiorstwo prowadzone jako Zakład Aktywności Zawodowej przez Stowarzyszenie Rodzin "Zdrowie Psychiczne" w Krakowie. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych psychicznie. www.pcogito.pl

17. Dobre praktyki polskie - przedsiębiorstwo społeczne wielobranżowe w Wieprzu • Przedsiębiorstwo prowadzone w formie odpłatnej działalności przez Stowarzyszenie Pomocy Bezrobotnym i ich Rodzinom „Nadzieja”. Zatrudnienie osób długotrwale bezrobotnych, klientów pomocy społecznej. www.stowarzyszenienadzieja.wieprz.pl

18. Dobre praktyki polskie – EKO Szkoła Życia w Wandzinie • Ośrodek dla ludzi uzależnionych od narkotyków, zarażonych wirusem HIV i chorych na AIDS. Miejsce gdzie ludzie wykluczeni leczą się, pracują i zdobywają zawód • Realizują projekt „Ochrona różnorodności biologicznej” – którego celem jest ochrona ginących gatunków zwierząt i starych drzew. Hodują te rzadkie gatunki zwierząt i drzew, a następnie sprzedają mając z tego zysk • www.ekosz.republika.pl

19. Dobre praktyki polskie – EKO Szkoła Życia w Wandzinie

20. Dobre praktyki polskie –Spółdzielnia Socjalna „Victoria” Spółdzielnia socjalna założona przez pięć bezrobotnych kobiet z gminy Mogilany. Spółdzielnia świadczy usługi z zakresu: opieki nad osobami starszymi, profesjonalnego sprzątania domów i mieszkań, oraz sprzątania biur i zakładów pracy.

21. Kadra – menedżer społeczny/ przedsiębiorca społeczny • Menedżer społeczny powinien mieć wszystkie umiejętnościwymagane na stanowisku pracy menedżera w prywatnym przedsiębiorstwie, a ponadto: • umiejętność angażowania grup interesariuszy w działania organizacji; rozwijanie współpracy, wzmacnianie relacje z interesariuszami, społecznością lokalną • branie udziału w procesie decydowania, zarządzania strategicznego (obok właściciela, zarządu fundacji/ spółki) • wyznaczanie celów społecznych, utrzymywanie równowagi miedzy celami społ. i ekonomicznymi • umiejętność monitorowania i raportowania społecznego wpływu PS Dodatkowo: • umiejętność pisania sprawozdań, raportów i ich prezentowania • umiejętność działania w partnerstwie, networkingu • wyznawanie wartości społecznych i przedsiębiorczych • umiejętność pozyskiwania funduszy i zarządzania finansami

22. Kadra – trener/coach Główne zadania: • Motywowanie, wspieranie i uświadamianie pracownika w zakresie jego umiejętności i ich rozwoju • Stwarzanie możliwości kształcenia i rozwoju • Nauka samodzielnego podejmowania decyzji • Nawiązywanie kontaktów z pracodawcami i pomaganie w znalezieniu odpowiedniego zatrudnienia (pośrednik) • Przyuczanie do zawodu na miejscu pracy • Monitoring pracy

23. Przydatne linki • Najbardziej aktualny, kompleksowy portal dotyczący ES w Polsce: http://www.ekonomiaspoleczna.pl • Podstawowe informacje na temat ES na stronie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej: http://www.mps.gov.pl • Portal Stałej Konferencji Ekonomii Społecznej – platformy instytucji działających w tym obszarze: http://www.skes.pl • Portal Agencji Rozwoju i Promocji Spółdzielczości Związku Lustracyjnego Spółdzielni Pracy: http://www.spoldzielnie.org.pl/nws/ • Portal Małopolskiej Szkoły Administracji Publicznej dot. ekonomii społecznej: http://www.ekonomiaspoleczna.msap.pl/ • Portal NGO świadczących usługi na rynku pracy, miejsce ES na rynku pracy: http://www.bezrobocie.org.pl/x/314219 • Portal NGO:http://www.ngo.pl/ • Projekt pn. Wsparcie ES na terenie Województwa Śląskiego: http://rapz-srv.com.pl/wes/oprojekcie/

24. II. Inicjatywy ekonomii społecznej w świetle polskich uwarunkowań prawnych

25. Badania polskiego sektora ES Jan Herbst „Kondycja ES w Polsce 2006”, Operacjonalizacja kryteriów EMES – analiza PES pod ich kątem, Najbliżej idealnego typu PES są spółdzielnie socjalne, następnie ZAZ, Słabość organizacji pozarządowych w świetle przedsiębiorczości społecznej 25

26. Formy prawne PES w Polsce System prawny dotyczący ekonomii społecznej w Polsce ma wiele dobrych rozwiązań, ale jest skomplikowany, niespójny i powoduje znaczące rozbieżności interpretacyjne. Brak jasnej definicji podmiotu ekonomii społecznej (chaos pojęciowy). W definiowaniu przedsiębiorstw społecznych pojawia się podejście normatywne (PS jest podmiot spełniający kryteria ekonomiczno - społeczne) i podejście formalno-prawne (PS są podmioty opisane w ustawodawstwie). 26

27. Formy prawne PES w Polsce Schemat typów ekonomii ekonomicznej 27

28. Formy prawne PES w Polsce Spółdzielnie : spółdzielnie pracy, inwalidów, niewidomych, socjalne Organizacje pozarządowe: fundacje i stowarzyszenia Centra Integracji Społecznej (CIS) Kluby Integracji Społecznej (KIS) Zakłady Aktywności Zawodowej (ZAZ) Warsztaty Terapii Zajęciowej (WTZ) Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 28

29. Spółdzielnie socjalne Ustawa z dnia 27 kwietnia 2007 (Dz. U. z 2006r. Nr94, poz.651) oraz Ustawa o zmianie ustawy o spółdzielniach socjalnych oraz o zmianie niektórych innych ustaw z dnia 7 maja 2009 r. (Dz. ust z 2009 r. , Nr91, poz. 742) Określa: Kto może założyć spółdzielnie socjalną Przedmiot działalności Wewnętrzne zasady funkcjonowania Odpowiedzialność i zasady rozliczania się z przekazanych funduszy publicznych Zasady łączenia się, podziału i likwidacji W sprawach nieuregulowanych w/w ustawą stosuje się przepisy odnoszące się do spółdzielni pracy 29

30. Spółdzielnie socjalne Jest to jeden z typów spółdzielni pracy Przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków. Spółdzielnia socjalna działa na rzecz:   1)  społecznej reintegracji jej członków,   2)  zawodowej reintegracji jej członków, działania te nie są wykonywane w ramach prowadzonej przez spółdzielnię socjalną działalności gospodarczej. może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków oraz ich środowiska lokalnego, a także działalność społecznie użyteczną (w tym zakresie zastosowanie mają przepisy ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie) 30

31. Spółdzielnie socjalne Spółdzielnie mogą założyć: Osoby bezrobotne w myśl ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy Osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, o których mowa w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 o zatrudnieniu socjalnym: bezdomni, uzależnieni od alkoholu, uzależnieni od narkotyków, chorzy psychicznie, zwalniani z zakładów karnych, uchodźcy Osoby niepełnosprawne, w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (posiadające pełną zdolność do czynności prawnych) 31

32. Spółdzielnie socjalne - członkostwo Członkostwo mogą uzyskać również inne osoby, jednak ich liczba nie może być większa niż 50 % ogólnej liczby członków spółdzielni socjalnej Spółdzielnie mogą założyć również organizacje pozarządowe oraz jednostki samorządu terytorialnego i kościelne osoby prawne Liczba członków: nie mniejsza niż 5 osób, nie większa niż 50 (poza spółdzielnią socjalną powstałą ze spółdzielni inwalidów lub niewidomych) Stosunek pracy nawiązuje się na podstawie spółdzielczej umowy o pracę (Prawo spółdzielcze - członkostwo nierozerwalnie związane ze stosunkiem pracy) 32

33. Członkostwo osób prawnych w spółdzielni socjalnej Jeżeli założycielami spółdzielni socjalnej są osoby prawne to ich liczba nie może być mniejsza niż 2. Mają one jednak dodatkowe obowiązki: zatrudnienia w spółdzielni co najmniej pięciu osób spośród osób wymienionych w art. 4 ust. 1 w terminie sześciu miesięcy od dnia wpisu spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Sądowego osoby takie po 12 miesiącach nieprzerwanego zatrudnienia w spółdzielni socjalnej będą miały prawo do uzyskania członkostwa w spółdzielni socjalnej z osobami zatrudnionymi na w/w zasadach, które następnie założyły lub przystąpiły do innej spółdzielni socjalnej, podjęły działalność gospodarczą lub zatrudnienie u innego pracodawcy rozwiązuje się spółdzielczą umowę o pracę 33

34. Członkostwo osób prawnych w spółdzielni socjalnej w terminie 3 miesięcy od dnia rozwiązania spółdzielczej umowy o pracę spółdzielnia socjalna ma obowiązek zatrudnić w miejsce pracownika, z którym rozwiązano tę umowę, osobę z wymienionych w art. 4 ust. 1 wkład organizacji pozarządowych, kościelnych osób prawnych lub jednostek samorządu terytorialnego może polegać na przeniesieniu lub obciążeniu własności rzeczy lub innych praw, a także na dokonaniu innych świadczeń np. pracy wolontariuszy lub pracowników w/w podmiotów spółdzielnia socjalna założona przez jednostki samorządu terytorialnego, kościelne osoby prawne lub organizacje pozarządowe może udzielić poręczenia pożyczek, kredytów lub zabezpieczenia zwrotu otrzymanej refundacji lub środków na podjęcie działalności gospodarczej, założenie lub przystąpienie do spółdzielni socjalnej. 34

35. Struktura spółdzielni socjalnej Działalność statutowa (działalność reintegracyjna, społeczna, oświatowo-kulturalna na rzecz swoich członków oraz ich środowiska lokalnego oraz działalność społecznie użyteczną w sferze zadań publicznych) – statutowa działalność odpłatna (nie stosuje się przepisów ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej Działalność gospodarcza Rachunkowe wyodrębnienie tych form działalności w stopniu umożliwiającym określenie przychodów, kosztów i wyników, z uwzględnieniem przepisów o rachunkowości. 35

36. Spółdzielnie socjalne - nadwyżka bilansowa Nadwyżka bilansowa nie może być rozdzielana między członków spółdzielni ani przeznaczana na zwiększenie funduszu udziałowego (zasada asset lock – zablokowanie aktywów) – pod groźbą likwidacji podlega podziałowi na podstawie uchwały walnego zgromadzenia i jest przeznaczana na: zwiększenie funduszu zasobowego - nie mniej niż 40 %; cele, o których mowa w art. 2 ust. 2 i 3 (reintegracja, działalność społeczna, kulturalno – oświatowa) - nie mniej niż 40 %; fundusz inwestycyjny. 36

37. Fundusz zasobowy Nie podlega podziałowi między członków, a w chwili likwidacji spółdzielni jest przeznaczony na cele spółdzielni lub społeczne (stąd dawna nazwa — fundusz społeczny). Jest, obok funduszu udziałowego, źródłem finansowania spółdzielni.Powstaje z :* wpłat wpisowego, * części nadwyżki bilansowej (dochodu ogólnego), * darowizn, spadków, * zapisów dokonanych na rzecz spółdzielni * innych źródeł określonych w odrębnych przepisach. W razie wystąpienia w spółdzielni strat fundusze spółdzielcze są pokrywane w pierwszej kolejności z funduszu zasobowego, w przypadku jego niewystarczalności również z funduszu udziałowego. 37

38. Spółdzielnia socjalna - zarządzanie Walne zgromadzenie – spółdzielnia do 15 członków. Prawo kontroli działalności spółdzielni socjalnej przysługuje każdemu członkowi. - Najwyższy organ spółdzielni Rada nadzorcza – spółdzielnia powyżej 15 członków (kontrola i nadzór) Zarząd- kieruje działalnością spółdzielni i reprezentuje ją na zewnątrz 38

39. Udogodnienia Spółdzielnia socjalna jest zwolniona z opłat rejestracyjnych – za wpis do KRS i za wydruk wzmianki o dokonaniu wpisu w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Członkowie założyciele mogą liczyć na uzyskanie jednorazowej dotacji na podjęcie działalności gospodarczej. Dotacja jest przyznawana przez starostę z Funduszu Pracy i wynosi maksimum 4-krotność przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka założyciela oraz 3-krotność przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka przystępującego do spółdzielni socjalnej po jej założeniu. W przypadku osoby niepełnosprawnej dofinansowanie otrzymywane jest z PFRON i maksymalna jego kwota wynosi 15-krotność przeciętnego wynagrodzenia. 39

40. Udogodnienia c.d. Możliwość dofinansowania z Funduszu Pracy 80% udokumentowanych kosztów pomocy prawnej, doradztwa w zakresie podjęcia i prowadzenia działalności gospodarczej (do kwoty przeciętnego wynagrodzenia). Min. 40 % nadwyżki bilansowej, powstałej z działalności spółdzielni, która zostanie przeznaczona na działania związane z reintegracją społeczną i/lub zawodową, podlega zwolnieniu z podatku dochodowego od osób prawnych (CIT) w części niezaliczonej do kosztów uzyskania przychodów. 40

41. Udogodnienia c.d. Członkowie spółdzielni mogą liczyć na pełną, kwartalną refundację składek płaconych na ubezpieczenia społeczne (emerytalne, rentowe i chorobowe), zarówno w części będącej składową wynagrodzenia, jak i w części należącej do kosztów osobowych pracodawcy, przez pierwsze 24 miesiące zatrudnienia oraz w połowie wysokości przez kolejne 12 miesięcy, do wysokości odpowiadającej miesięcznie wysokości składki, której podstawą wymiaru jest kwota minimalnego wynagrodzenia. Spółdzielnia socjalna może korzystać z pracy wolontariuszy (ale nie w zakresie przewidzianym dla jej działalności gospodarczej). 41

42. Udogodnienia c.d. Spółdzielnia socjalna może wykonywać zadania na rzecz administracji publicznej na zasadach określonych w ustawie o pożytku publicznym i o wolontariacie. W ustawie o rachunkowości z dnia 29 kwietnia 1994 r. (Dz. U. 2002, Nr 76 Poz. 694) wprowadzono zmianę, polegającą na dodaniu spółdzielni socjalnych do grupy podmiotów, które nie mają obowiązku prowadzenia ksiąg rachunkowych, jeśli ich obroty nie przekraczają równowartości 1,2 mln. euro. Warto jednak zaznaczyć, że ustawa ta wyznacza ogólne ramy zasad rachunkowości, co nie wyklucza możliwości nałożenia przez inne przepisy szczególne obowiązku w zakresie prowadzenia ksiąg rachunkowych ze względu na grupę adresatów, czy też charakter świadczonych usług. 42

43. Udogodnienia c.d. W Ustawie z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (Dz. U. 2007, Nr 223, poz. 1655, z późn. zm.) wprowadzono zmianę w zakresie umożliwienia zamawiającemu określenia w opisie przedmiotu zamówienia dodatkowych wymagań, związanych z realizacją zamówienia w kwestii zatrudnienia osób defaworyzowanych. Zwiększy to szanse na wygrywanie przetargów przez spółdzielnie socjalne. 43

44. Spółdzielnie socjalne Obowiązek zwrotu środków FP na podjęcie działalności gospodarczej w przypadku członkostwa krótszego niż rok Środki z FP na podjęcie działalności gospodarczej stanowią pomoc de minimis. „Spółdzielnie socjalne” – Joanna Brzozowska, Anna Bulka; Agencja Rozwoju Spółdzielczości Związku Lustracyjnego Spółdzielni Pracy- Raport otwarcia projektu „Wposzukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej” 44

45. Schemat założenia spółdzielni

46. Centra Integracji Społecznej (CIS) Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r.o zatrudnieniu socjalnym (Dz.U. z 2003 r., Nr 122 poz. 1143) CIS są skierowane do osób, które „podlegają wykluczeniu społecznemu i ze względu na swoją sytuację życiową nie są w stanie własnym staraniem zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych i znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym.” W szczególności: bezdomni, uzależnieni od alkoholu, uzależnieni od narkotyków, chorzy psychicznie, zwalnianiz zakładów karnych, uchodźcy. 46

47. Centra Integracji Społecznej - cele Reintegracja społeczna - działania, w tym również o charakterze samopomocowym, mające na celu odbudowanie i podtrzymanie u osoby uczestniczącej w zajęciach w centrum integracji społecznej, klubie integracji społecznej lub zatrudnionej u pracodawcy, umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu; Reintegracja zawodowa - działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie u osoby uczestniczącej w zajęciach w centrum integracji społecznej i klubie integracji społecznej zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy 47

48. Centra Integracji Społecznej - cele kształcenie umiejętności pozwalających na pełnienie ról społecznych i osiąganie pozycji społecznych dostępnych osobom niepodlegającym wykluczeniu społecznemu; nabywanie umiejętności zawodowych oraz przyuczenie do zawodu, przekwalifikowanie lub podwyższanie kwalifikacji zawodowych; nauka planowania życia i zaspokajania potrzeb własnym staraniem, zwłaszcza przez możliwość osiągnięcia własnych dochodów przez zatrudnienie lub działalność gospodarczą; uczenie umiejętności racjonalnego gospodarowania posiadanymi środkami pieniężnymi. 48

49. Działalność CIS Centrum, w ramach reintegracji zawodowej, może prowadzić działalność wytwórczą, handlową lub usługową oraz działalność wytwórczą w rolnictwie Działalność ta nie stanowi działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o działalności gospodarczej. 49

50. Kierowanie do CIS Na podstawie własnego wniosku lub wniosku przedstawiciela ustawowego, Na podstawie wniosku zakładu lecznictwa odwykowego, powiatowego centrum pomocy rodzinie, powiatowego urzędu pracy, ośrodka pomocy społecznej, organizacji pozarządowej lub klubu integracji społecznej, za zgodą tej osoby lub jej przedstawiciela ustawowego. Przyjęcie do Centrum następuje po podpisaniu indywidualnego programu zatrudnienia socjalnego. 50