Nauczanie o prawach człowieka na lekcjach historii i wiedzy o społeczeństwie

1. Nauczanie o prawach człowieka na lekcjach historii i wiedzy o społeczeństwie Jerzy Dutkiewicz Wojewódzki Ośrodek Metodyczny, Gorzów Wlkp., 2009

2. Zagadnienia: 1. Prawa człowieka – podstawowe pojęcia 2. Historyczny rozwój idei praw człowieka 3. Najważniejsze dokumenty chroniące prawa człowieka 4. Konwencja o Prawach Dziecka 5. Prawa ucznia w szkole 6. W jaki sposób uczyć o prawach człowieka?

3. 1. Prawa człowieka – podstawowe pojęcia

4. Co to są prawa człowieka? Prawa człowieka rozumiane są jako uprawnienia jednostki nabywane przez nią w momencie urodzenia, wynikające z samego faktu bycia człowiekiem. Uważa się, że przysługują każdemu człowiekowi bez względu na jego przynależność państwową, etniczną czy wyznaniową, a także bez względu na to, jaką zajmuje pozycję w społeczeństwie. Są rezultatem postulatów moralnych, dążenia do poszanowania godności ludzkiej.

5. Prawa człowieka są potoczną nazwą dla określenia praw i wolności człowieka • Prawo (prawo pozytywne) to obowiązek rządzących zrobienia czegoś dla każdego z nas. • Wolność (prawo negatywne) to nałożone na rządzących zakazy ingerowania w określone obszary naszego życia.

6. Charakter praw człowieka • Prawa i wolności człowieka występują wyłącznie w relacjach jednostki z państwem (jest to tzw. wertykalne działanie tych praw). • Jedynym wyjątkiem w horyzontalnym rozpatrywaniu praw człowieka, czyli relacji jednostka – jednostka, jest stosunek dziecko – rodzic. Państwo ma obowiązek chronić dzieci przed rodzicami, którzy je zaniedbują lub nadużywają władzy rodzicielskiej.

7. 3 funkcje praw człowieka (prof. Wiktor Osiatyński): 1.Ochrona wolności jednostki przed jej naruszeniem przez państwo, 2.Konieczność stworzenia przez państwo możliwości realizacji praw jednostki, 3.Ochrona przez państwo praw i wolności jednostki przed ich naruszeniem przez inne osoby.

8. Charakter praw człowieka:Prawa człowieka są: • przyrodzone – każdy człowiek rodzi się obdarzony tymi prawami, • uniwersalne – prawa człowieka przynależne są każdej jednostce we wszystkich częściach świata. Nie ma tu żadnego znaczenia rasa, narodowość, religia, język, płeć i inne czynniki. • indywidualne – prawa i wolności człowieka przysługują każdemu człowiekowi z osobna. • niezbywalne - człowiek nie może z nich zrezygnować lub przenieść je na inną osobę. • nienaruszalne – prawa człowieka są niezależne od jakiejkolwiek władzy. Podstawą ich jest godność osoby ludzkiej, a nie nadanie ich przez władzę.

9. Prawa materialne i prawa proceduralne Prawa materialne to treść praw – konkretne wolności i prawa przysługujące człowiekowi. Prawa proceduralne to gwarancje praw - dostępne człowiekowi sposoby działania i związane z nimi instytucje pozwalające jednostce wyegzekwować od rządzących przestrzeganie wolności i realizację praw.

10. Prawo natury, prawo naturalne • Prawo natury (prawo naturalne; łac. lex naturalis) – postulowany przez liczne doktryny filozoficzne, odmienny od prawa stanowionego porządek prawny. Różne doktryny prawnonaturalne prowadziły spory co do źródeł prawa natury, jego istoty, treści i stosunku do prawa stanowionego. • Za źródło prawa naturalnego uważa się Boga, naturę społeczną lub niezmienną naturę ludzką.

11. Problem: Demokracja a prawa człowieka • Realizacja praw człowieka w państwie demokratycznym • Sprzeczność między zasadą władzy większości a możliwością realizacji praw jednostki

12. 2. Historyczny rozwój idei praw człowieka

13. Historia praw człowieka Źródła:starożytność - filozofia grecka - prawodawstwo rzymskie - judaizm, chrześcijaństwo

14. Historia praw człowieka Źródła: średniowiecze - filozofia - początek procesu kodyfikowania praw człowieka - polski wkład w kształtowanie idei praw człowieka

15. Historia praw człowieka Oświecenie: - idea praw natury i umowy społecznej - John Locke, Monteskiusz, Jan Jakub Rousseau

16. John Locke (1632 – 1704)

17. John Locke: Dwa traktaty o rządzie, List o tolerancji: • „optymistyczna” wersja idei praw natury • idea umowy społecznej • idea trójpodziału władzy • idea konstytucjonalizmu • koncepcja społeczeństwa obywatelskiego • idea tolerancji religijnej

18. Karol Monteskiusz (1689 – 1755)

19. Karol Monteskiusz: O duchu praw: • Państwo powstało w wyniku umowy społecznej zawartej przez ludzi w celu obrony ich interesów, bezpieczeństwa i wolności. Państwo powinno działać tylko w niezbędnym zakresie, a istotą państwa jest wolność jednostki (wolność myśli, sumienia, słowa, druku). • Ochronę wolności gwarantuje państwo praworządne, w którym prawa są dobre oraz przesiąknięte duchem umiarkowania. Gwarancją wolności jest specjalny mechanizm władz, polegający na ich trójpodziale, wzajemnej kontroli i równowadze.

20. Jan Jakub Rousseau (1712 – 1778)

21. Jan Jakub Rousseau: Umowa społeczna: • ustrojem idealnym, zbliżającym społeczeństwo do stanu natury jest ustrój republikański i demokratyczny. Państwo powinno zapewnić ludziom wolność, ale także równość • prymat równości nad prawami jednostki

22. Historia praw człowieka Prawa człowieka w praktyce politycznej i ustrojowej XVIII wieku USA: - Deklaracja Niepodległości - Konstytucja USA Francja: -Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela - Konstytucje Polska: - Konstytucja 3 Maja

23. Deklaracja Niepodległości USA • akt prawny autorstwa m.in. Thomasa Jeffersona, uzasadniający prawo Trzynastu Kolonii brytyjskich w Ameryce Północnej do wolności i niezależności od króla Wielkiej Brytanii Jerzego III. Ogłoszona 4 lipca 1776 w Filadelfii, podczas II Kongresu Kontynentalnego.

24. Deklaracja Niepodległości USA • Uważamy następujące prawdy za oczywiste: że wszyscy ludzie stworzeni są równymi, że Stwórca obdarzył ich pewnymi nienaruszalnymi prawami, że w skład tych praw wchodzi życie, wolność i swoboda ubiegania się o szczęście, że celem zabezpieczenia tych praw wyłonione zostały wśród ludzi rządy, których sprawiedliwa władza wywodzi się ze zgody rządzonych, że jeżeli kiedykolwiek jakakolwiek forma rządu uniemożliwiałaby osiągnięcie tych celów, to naród ma prawo taki rząd zmienić lub obalić i powołać nowy, którego podwalinami będą takie zasady i taka organizacja władzy, jakie wydadzą się narodowi najbardziej sprzyjające dla szczęścia i bezpieczeństwa.

25. Konstytucja USA • uchwalona 17 września 1787 i później ratyfikowana przez specjalne konwencje w każdym z 13 stanów. Wchodząc w życie 4 marca 1789, Konstytucja zastąpiła artykuły konfederacji i wieczystej unii, które obowiązywały w latach 1781-1788.

26. Konstytucja USA • W konstytucji USA unormowano przede wszystkim ustrój państwa. Opiera się on na zasadzie trójpodziału władz, które mają się wzajemnie kontrolować i równoważyć. Katalog wolności i praw jednostki został dopiero dodany do konstytucji w formie dziesięciu pierwszych poprawek w 1791 roku. Na początku twórcy Konstytucji uważali, że ochrona praw jednostki to domena prawa stanowego, a nie federalnego (np. Karta Praw Wirginii z dnia 12 czerwca 1776 roku)

27. The Bill of Rights (Karta Praw) • Pierwszych dziesięć poprawek zostało wspólnie zaproponowanych już w 1789 roku jako Karta Praw Stanów Zjednoczonych i weszły w życie dwa lata później – 15 grudnia 1791 roku.

28. The Bill of Rights (Karta Praw) 1. Wolność religii, prasy, słowa, petycji i zgromadzeń 2.Prawo posiadania i noszenia broni 3.Zakwaterowanie żołnierzy w domach prywatnych 4.Prawo do nietykalności osobistej i materialnej, zasady nakazów rewizji 5.Zasady składania zeznań i wymierzania kary 6.Prawa oskarżonych 7.Prawo do sądu z ławą przysięgłych 8.Zakaz nadmiernych kaucji i okrutnych kar 9.Istnienie praw pozakonstytucyjnych 10.Zakres praw pozakonstytucyjnych

29. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku • została uchwalona 26 sierpnia 1789 r. przez Konstytuantę. Stworzona przez rewolucję francuską, wywodziła się z filozoficznych i politycznych nurtów Oświecenia (Rousseau, Wolter, Diderot, J. Locke).

30. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku • Przedstawiciele ludu francuskiego, zebrani w Zgromadzeniu Narodowym, uznawszy, iż nieznajomość, zapoznanie lub pogarda dla praw człowieka to jedyne przyczyny publicznych nieszczęść i zepsucia rządów, postanowili ogłosić w uroczystej deklaracji naturalne, niezbywalne i święte prawa człowieka, aby owa deklaracja, stale przedstawiania wszystkim członkom społeczeństwa, przypominała im bez przerwy o ich prawach i ich obowiązkach; aby akty władzy ustawodawczej oraz władzy wykonawczej, mogąc być w każdej chwili porównanymi z celem wszelkich instytucji politycznych, były tym bardziej respektowane; aby żądania obywateli, oparte od tej pory na prostych i niezaprzeczalnych podstawach, służyły zawsze podtrzymaniu Konstytucji i szczęściu ogółu.

31. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1793 roku (jakobińska) • Art. 1. Celem społeczeństwa jest szczęście ogółu. Rząd jest ustanowiony w celu zapewnienia człowiekowi używania jego naturalnych i nie przedawnionych praw. • Art. 20. Pomoc publiczna jest świętym obowiązkiem. Społeczeństwo winno zapewnić utrzymanie nieszczęśliwym obywatelom, bądź to przez dostarczenie im pracy, bądź tez przez zagwarantowanie środków do życia tym, którzy nie są w stanie pracować. • Art. 22. Oświata jest potrzebą wszystkich. Społeczeństwo winno popierać z całej swej mocy rozwój oświecenia publicznego i dać wykształcenie wszystkim obywatelom.

32. Konstytucja 3 Maja 1791 roku Elementy idei praw człowieka: - trójpodział władzy, - tolerancja religijna, - gwarancje praw dla szlachty i mieszczan - opieka państwa nad chłopami

33. Historia praw człowieka Wiek XIX: prawa ekonomiczne i społeczne

34. USA: koncepcja „wolności od państwa” (ochrona jednostki przed państwem) -> rozwój praw (wolności) osobistych i politycznych Europa: koncepcja „wolności poprzez państwo” - żądanie realizacji przez państwo praw -> rozwój praw ekonomicznych i socjalnych Dwie drogi rozwoju praw człowieka:

35. Generacje praw człowieka • Pierwszą generację praw stanowią prawa osobiste, polityczne i obywatelskie. Kształtujące się od XVII do XIX wieku dotyczyły uzyskania wolności osobistej i innych praw osobistych oraz współudziału w rządzeniu państwem, m.in. poprzez wolność zrzeszania się w partie polityczne, czy wybór swoich przedstawicieli do władz. • Prawa pierwszej generacji to prawa pozwalające człowiekowi uczestniczyć w podejmowaniu decyzji o życiu swoim, swoich bliskich, społeczeństwa, państwa, ludzkości.

36. Generacje praw człowieka • Drugą generacjępraw stanowią prawa socjalne i ekonomiczne, będące kompromisem wywalczonym przez robotników w XIX i XX wieku. • Prawa drugiej generacji to zabezpieczenie materialne i socjalne, pozwalające na korzystanie z praw i wolności przysługujących człowiekowi.

37. Generacje praw człowieka • Trzecią generację praw stanowią prawa do rozwoju, pokoju, zdrowego środowiska naturalnego, korzystania ze zdobyczy cywilizacji. • Trzecia generacja praw człowieka dotyczy środowiska, w którym żyje, pozwala korzystać z przynależnych mu praw człowieka.

38. 3. Najważniejsze dokumenty chroniące prawa człowieka

39. Dokumenty ONZ • Karta Narodów Zjednoczonych • Powszechna Deklaracja Praw Człowieka • Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych • Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych • Międzynarodowa Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej • Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania • Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet • Konwencja dotycząca statusu uchodźców • Konwencja o Prawach Dziecka

40. Dokumenty Rady Europy • Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności • Europejska Karta Społeczna (oraz: Zrewidowana EKS) • Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu i poniżającemu traktowaniu lub karaniu • Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych • Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci

41. Unia Europejska - traktaty wspólnotowe - Traktat z Maastricht - Karta Praw Podstawowych

42. Karta Praw Podstawowych • Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (ang. Charter of Fundamental Rights of the European Union, fr. Charte des droits fondamentaux de l'Union Européenne) to zbiór fundamentalnych praw człowieka uchwalony i podpisany w dniu 7 grudnia 2000 r. podczas szczytu Rady Europejskiej w Nicei w imieniu trzech organów Unii Europejskiej: Parlamentu, Rady oraz Komisji, powtórnie, z pewnymi poprawkami, podpisany przez przewodniczących tych organów podczas szczytu w Lizbonie w dniu 12 grudnia 2007 r. Moc wiążąca dokumentu została mu nadana przez Traktat lizboński podpisany 13 grudnia 2007 roku, który wszedł w życie 1 grudnia 2009r.

43. Karta Praw Podstawowych • Nazwanie owego aktu "kartą" ma charakter tradycyjny. W ten sposób podkreśla się związek z aktami historycznymi, np. angielską Magna Charta Libertatum z 15 czerwca 1215 roku, której przyjęcie było przełomem w kwestii prawa i wolności. • Karta Praw Podstawowych składa się z preambuły oraz 54 artykułów rozdzielonych między 7 rozdziałów

44. Karta Praw Podstawowych • I. Godność człowieka (art. 1-5):ochrona godności ludzkiej; prawo do życia (w tym zakaz orzekania i wykonywania kary śmierci); prawo do integralności cielesnej (w tym zakaz praktyk eugenicznych, zakaz czerpania zysków z ciała ludzkiego jako takiego i jego części, zakaz klonowania w celach reprodukcyjnych); zakaz tortur i poniżającego traktowania lub karania; zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej.

45. Karta Praw Podstawowych • II. Wolności (art. 6-19):prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do poszanowania prywatności i życia rodzinnego; ochrona danych osobowych; prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny; wolność myśli, sumienia i religii; wolność przepływu informacji i wyrażania opinii; wolność zgromadzania się i stowarzyszania się; wolność sztuki i badań naukowych; prawo do edukacji; wolność wyboru zawodu i prawo do zatrudniania się w każdym państwie UE; wolność prowadzenia działalności gospodarczej; prawo własności (w tym własności intelektualnej); prawo do azylu; ochrona na wypadek wydalenia i ekstradycji.

46. Karta Praw Podstawowych • III. Równość (art. 20-26):równość wobec prawa; zakaz wszelkiej dyskryminacji; poszanowanie różnorodności kulturowej, religijnej i językowej; równość płci ale przy dopuszczeniu "specyficznych korzyści dla płci niedostatecznie reprezentowanych"; prawa dziecka; prawa osób starszych; integracja osób niepełnosprawnych.

47. Karta Praw Podstawowych • IV. Solidarność (art. 27-38);prawo pracowników do informacji i konsultacji; prawo do układów zbiorowych i wspólnych działań; prawo do pomocy społecznej i mieszkaniowej; prawo do ochrony przed nieuzasadnionym zwolnieniem; prawo do dobrych warunków pracy; zakaz pracy dzieci i ochrona pracującej młodzieży; zakaz zwolnień z powodu macierzyństwa, prawo do zasiłku macierzyńskiego i opiekuńczego; prawo do pomocy socjalnej; prawo dostępu do służby zdrowia; ochrona środowiska; ochrona konsumenta.

48. Karta Praw Podstawowych • V. Prawa obywatelskie (art. 39-46):prawo do głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego; prawo do głosowania i kandydowania w wyborach samorządowych; prawo do dobrej administracji; prawo dostępu do dokumentów unijnych; prawo składania skarg do Rzecznika Praw Obywatelskich; prawo składania petycji do Parlamentu; prawo przemieszczania się i osiedlania; prawo do ochrony dyplomatycznej i konsularnej

49. Karta Praw Podstawowych • VI. Wymiar sprawiedliwości (art. 47-50):prawo do rzetelnego procesu sądowego; domniemanie niewinności i prawo do obrony; zasada legalizmu i proporcjonalności w procesie karnym; ne bis in idem procedatur (nikt nie może być ścigany lub skazywany z powodu faktów, co do których został już uniewinniony lub skazany; nie może być sądzony dwa razy o to samo).

50. Karta Praw Podstawowych • VII. Postanowienia ogólne (art. 51-54):zakres stosowania Karty (podczas implementacji prawa wspólnotowego przez ciała unijne); zakres gwarantowanych praw (mogą być ograniczone tylko, jeśli jest to konieczne dla ochrony dobra publicznego lub innego z praw, przy uwzględnieniu zasady proporcjonalności); zakaz interpretacji Karty w sposób uszczuplający prawa człowieka gwarantowane przez inne akty prawa międzynarodowego; zakaz nadużycia praw (nie mogą być interpretowane jako uprawnienie do wydania aktu prawnego niweczącego którekolwiek z praw i wolności).