KÜRESEL GÜÇLERİN ORTA ASYA POLİTİKALARI

1. KÜRESEL GÜÇLERİN ORTA ASYA POLİTİKALARI Türkan Budak

2. TAKDİM PLANI * Orta Asya’nın Önemi * Rusya’nın Orta Asya Politikası * Çin’in Orta Asya Politikası * ABD’nin Orta Asya Politikası * AB’nin Orta Asya Politikası * Almanya’nın Orta Asya Politikası * Sonuç

3. ORTA ASYA’NIN COĞRAFİ KONUMU

4. orta asya’NInönemİ Bölgenin önemi coğrafi konumundan kaynaklanır; Orta Asya; Süper güç Rusya, yükselen güçler Çin ve Hindistan’ın yanında Afganistan ve Pakistan gibi stratejik önemi haiz ülkelerle komşudur. Hazar havzası ile birlikte, Ortadoğu'nun ardından en zengin enerji kaynaklarına sahiptir. Orta Asya, Doğu ve Batı’yı bağlayabilecek köprü konumundan dolayı güzergah rekabeti açısında da önemlidir.

5. Orta Asya’nInÖnemİ • Dünya hakimiyeti için bölgeye odaklanan ‘kara hakimiyeti’ gibi jeopolitik teoriler de bölgenin coğrafi önemini ortaya koymuştur. • Orta Asya; Hazar enerji kaynakları, nüfus yoğunluğunun az oluşu ve stratejik hammadde kaynaklarına sahip olması bakımından önemlidir.

6. Rusya’nInOrta Asya PolİtİkasI • SSCB’nin dağılmasından sonra Rusya 1993’te ‘Yakın Çevre Politikası’nı yayımladı. • Rusya; Afganistan ve Çin ile arasında tampon bölge oluşturan Orta Asya’nın istikrarı desteklemektedir. • Rusya, bölge üzerindeki nüfuzunu devam ettirerek hem Avrupa‘ya enerji arzındaki tekelini sürdürmek hem de enerji koridorlarını kontrol etmek istemektedir. • Doğu-Batı enerji güzergahına hakim olmak maksadıyla Güney Akım, Kuzey Akım gibi projeler geliştirmiştir.

7. Rusya’nInOrta Asya PolİtİkasI • Rusya, hedefini yerine getirebilmek için Bağımsız Devletler Topluluğu, Ortak Güvenlik Antlaşması Teşkilatı gibi kurumlara öncülük etmiştir. • Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan’da askeri üs, Kazakistan’da ise uzay üssü bulundurmaktadır. • Moskova, bu ülkelerde ikamet eden Rus azınlıkları gerekçe göstererek ülkelerin iç işlerine müdahale edebilmektedir. • Ekonomik ilişkilerinin en yüksek olduğu ülke dış ticaret hacminin %40’nı oluşturduğu Kazakistan'dır.

8. Çİn’İnOrta Asya PolİtİkasI • Çin’in enerji ihtiyacı artmaktadır ve zengin enerji kaynaklarına sahip Hazar havzasına coğrafi olarak yakındır. • Çin bölgede enerji alanında petrol-doğalgaz arama, işletme, boru hatları döşeme ve yatırım alanında çalışmalar yapmaktadır. • Bölge, Doğu Türkistan’ın istikrarı ve Çin’in sınır güvenliği için önem taşımaktadır. • Orta Asya, pazar olarak Çin’in ilgisini çekmektedir. • 1996’da Şanghay İşbirliği Teşkilatı (Şanghay Beşlisi) Çin’in girişimleriyle kurulmuştur.

9. Çİn’İnOrta Asya PolİtİkasI • Çin, bölgeye ilk adımını 1997’de Kazakistan’ın Tengiz bölgesi petrolleriyle ilgili yaptığı antlaşmayla attı. • Orta Asya Doğalgaz Boru Hattı Projesi ile Türkmenistan, Kazakistan, Özbekistan gazını Çin’e ulaştırmayı hedefledi. • Türkmenistan-Çin doğalgaz boru hattı 2009’da açıldı.

10. Çİn’İnOrta Asya PolİtİkasI • 9/11 sonrası Çin’in bölge politikasına güvenlik boyutu da eklenmiştir. Çin yeni dönemde bölgeye yönelik daha aktif bir tutum geliştirdi. • Şanghay İşbirliği Teşkilatı ve boru hattı projeleri, Çin’in bölgedeki varlığını artırmıştır.

11. ABD’nİnOrta Asya PolİtİkasI • Hazar bölgesindeki petrol ve doğalgazın çıkarılması ve uluslararası piyasalara taşınması Orta Asya politikasının temelini oluşturmaktadır. • Rusya’nın Orta Asya bölgesinde enerji tekelini kırmak ve bölge üzerindeki nüfuzunu azaltmak ABD’nin bölge politikaları arasındadır. • ABD, SSCB’nin yıkılışının hemen ardından nükleer silahların yayılmasını engellemek için Rusya’yı bölgede desteklemiştir. • Orta Asya ülkelerinin demokrasiye geçişlerine bölge istikrarı için tam destek vermiştir. 11 Eylül sonrası dönemde radikal unsurların yayılmasını engellemeye dönük söylemler geliştirmiştir.

12. ABD’nİnOrta Asya PolİtİkasI • Rusya’nın dışarıda bırakıldığı BTC petrol ve BTE doğalgaz hatlarını desteklemiştir. Nabucco petrol hattının gerçekleşmesi için de çaba göstermektedir. • ABD, NATO’nun Barış için Ortaklık projesi ile bölgede etkin olmaya çalışmaktadır.

13. ABD’nİnOrta Asya PolİtİkasI • 11 Eylül Washington’ın Orta Asya politikasının kırılma noktasıdır. 11 Eylül sonrası dönemde ABD bölgede güvenlik söylemiyle var olmaya çalıştı. • Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan’da üsler elde etti. Özbekistan’daki üssü 2005’te kapatıldı. • Kırgızistan, 27 milyar dolarla ABD’nin Orta Asya ülkeleri içerisinde en çok yatırım yaptığı ülkedir.

14. Avrupa Bİrlİğİ’nİn(ab) Orta Asya PolİtİkasI • Enerji bakımından nispeten fakir bir bölge olan Avrupa, ihtiyacı olan petrol ve doğalgazın %70’ni ithal etmektedir bu yüzden enerji arzı güvenliği AB için stratejik öneme sahiptir. • Orta Asya’da istikrar ve demokrasinin yayılmasını destekleyen AB, 2000’ler öncesinde Rusya’yı rahatsız etmeme politikasından dolayı bölgeden biraz uzaktı. • Ancak 2006 yılında Rusya-Ukrayna arasında yaşanan ve 2009’da tekrarlanan kriz, AB’nin Orta Asya politikasını değiştirdi.

15. AB’nİnOrta Asya PolİtİkasI • AB, 2007 sonrasındaki aktif Orta Asya politikası doğrultusunda TACIS (BDT ülkelerine teknik yardım), TRACECA (Orta Asya- Kafkasya-Avrupa Enerji Koridoru), INOGATE (Avrupa Devletlerarası Gaz ve Petrol Projesi), Geniş Komşuluk gibi programları geliştirmiştir. • AB, 2007-2013 arasında bölge için 719 milyon avro tahsis etmiştir. Birlik, Almatı’da Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan’ı muhatap alan AB delegasyonu ofisi ile Türkmenistan ve Özbekistan’da Avrupa Evi açmıştır. • AB, Dünya Bankası ile bölge ülkelerine mali destek sağlamış, NATO’nun Barış için Ortaklık, GUAM ve Nabucco projelerini desteklemiştir. • AB’nin bölgede en büyük ekonomik ortağı yaklaşık 28 milyar dolarla Kazakistan’dır.

16. Almanya’nInOrta Asya PolİtİkasI • Orta Asya‘nın Almanya için önemi jeopolitik, jeokültürel ve jeoekonomik sebeplere dayanır. • Bölgenin içerisinde spesifik olarak Kazakistan önem taşımaktadır. Bunun sebebi ise burada ikamet eden yaklaşık 200 bin Alman azınlıktır. • Almanya, Kazakistan'da bulunan vatandaşlarının bu ülkede kalarak bölge ile arasında köprü görevi görmesini istemiştir. • 1999’da Alman-Kazak üniversitesinin açılışı, bölgeye yapılan ekonomik yardımlar ve özel sektör yatırımları ilişkileri geliştirmeye yardımcı olmuştur.

17. Almanya’nInOrta Asya PolİtİkasI • Almanya, bölgenin Rusya ve Çin’e coğrafi yakınlığı olsa bile terk edilemeyecek kadar önemli bir bölge olduğunu vurgulamaktadır. • 2009’da dönem başkanlığı sırasında Almanya, AB’nin de Orta Asya’ya açılmasını sağlamıştır. • Orta Asya’daki ülkeler içerisinde Kazakistan, yaklaşık 26 milyar dolarla Almanya’nın en büyük ticari ortağıdır.

18. Orta Asya, sahip olduğu zengin enerji kaynakları ve stratejik konumu nedeniyle küresel güçlerin güç mücadelesine sahne olmaktadır. Rusya; bölgede etkinliğini sürdürerek enerji kaynaklarının dünya pazarlarına arzını kendi toprakları üzerinden gerçekleştirmeye çalışmaktadır. Çin; artan enerji ihtiyacını karşılamak, sınır güvenliğini korumak ve ABD merkezli tek kutuplu sistemi değiştirme arzusuyla Orta Asya’da etkin olmaya çabalamaktadır. ABD ve AB; Rusya’nın Orta Asya’daki nüfuzunu kırarak Batı pazarlarına enerji arzı seçeneklerini artırmayı hedeflemektedir. Almanya ise hem stratejik önemi ve enerji kaynakları hem de bölgede bulunan Alman azınlık üzerinden Orta Asya ile ilgilenmektedir. Sonuç