W 1. Podstawy badań pedagogicznych (wprowadzenie)

1. Dr Joanna Świątkiewicz Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu W 1. Podstawy badań pedagogicznych (wprowadzenie)

2. Moduły problemowe • Istota i rola metodologii w rozwoju nauk [rozróżnienia terminologiczne] • Metodologia i przedmiot badań pedagogicznych • Tradycje w metodologii badań pedagogicznych (paradygmaty, orientacje)

3. Istota i rola metodologii w rozwoju nauk[rozróżnienia terminologiczne]

4. Nauka • pojęcie nauki jest wieloznaczne; można wyróźnić kilka znaczeń: 1. nauka to wiedza naukowa (wytworem nauki jest system wiedzy); 2. nauka to specyficzne, właściwe tylko poznaniu naukowemu instrumentarium badawcze, zbiór wysoce profesjonalnych metod, technik i narzędzi badawczych, procedur i strategii oraz kompetencji poznawczych niezbędnych dla efektywnego działania w procesach eksploracji (odkrywania, badania); 3. nauka to system instytucji. NAUKA (łac. Scire – oznacza wiedzieć) – całokształt wiedzy osiąganej za pomocą środków metodologii naukowej

6. Nauka a metodologia nauk Ważne rozróżnienia: • jeśli naukę rozpatrujemy od strony jej wytworów, mamy do czynienia z teorią nauki (teorią poznania); • jeśli naukę rozpatrujemy od strony czynnościowej, mamy do czynienia z metodologią nauki: - podział metodologii nauki: • metodologia ogólna zajmuje się wspólnymi dla wszystkich nauk sposobami postępowania badawczego, • metodologie szczegółowe dotyczą postępowania badawczego w poszczególnych dziedzinach naukowych.

8. Istota metodologii • Płaszczyzna ontologiczna – (ontologia - nauka o bycie) w jej ramach każda nauka odpowiada na pytanie: czym jest byt, który poznajemy? - tworząc całościową koncepcję przedmiotu badania, formułując poglądy na temat jego struktury i właściwości. • Płaszczyzna epistemologiczna – (epistemologia – teoria poznania) w jej obrębie koncentrują się dyskusje o wiedzy, do jakiej ma prowadzić poznanie naukowe, dyskusje ogniskują się wokół pytania: jaki typ wiedzy o bycie nauka ma wytwarzać? • Płaszczyzna metodyczna – myślenie naukowców, badaczy koncentruje się wokół pytania: jak prowadzić proces eksploracji (badawczy), aby pożądana wiedza o bycie mogła być wytworzona?

9. Rola metodologii badań • dostarcza reguł komunikowania – funkcją metodologii jest ułatwienie komunikacji między badawczami - reguły metodologii tworzą podstawy do powtarzania badań (replikacja badań, ochrona przed błędami i oszustwami, konstruktywna krytyka osiągnieć) • dostarcza reguł wnioskowania – obserwacje empiryczne muszą być uporządkowane i powiązane w logiczną, systematyczną strukturę - system reguł wnioskowania pozwala na wyprowadzenie rzetelnych wniosków z zaobserwowanych faktów, • dostarcza reguł intersubiektywności – intersubiektywność jest wymianą informacji wśród naukowców, informacji dotyczących wyników obserwacji empirycznych – zastosowanie reguł metodologii umożliwia dzielenie się wiedzą.

10. Metodologia i przedmiot badań pedagogicznych

11. Metodologia badań pedagogicznych • Metodologia pedagogiki to ogół sposobów działania, które zmierzają do ustalenia charakteru pedagogiki jako nauki, jej przedmiotu, rodzajów i sposobów badań, sposobów wyrażania twierdzeń pedagogicznych. [W. Okoń] • Metodologia badań pedagogicznych jest nauką o zasadach i sposobach postępowania badawczego zalecanych i stosowanych w pedagogice. [M. Łobocki] • Metodologia badań pedagogicznych służy opracowaniu wartościowych projektów badawczych (oryginalnych i wiarygodnych), a kształcenie w tym zakresie służy budowaniu kompetencji do korzystania z wiedzy i praktyki metodologicznej jak ze „skrzynki z narzędzimi” w celu ulepszania praktyki edukacyjnej. [T.Hejnicka-Bezwińska]

12. Znajomość metodologii badań pedagogicznych pomaga m.in. w: • poznaniu różnych ograniczeń co do możliwości poznania podejmowanych problemów, • odróżnieniu wiedzy naukowej od zdroworozsądkowej, czyli wiedzy uzasadnionej i sprawdzonej od tej przyjętej bez dowodów (wiedzy opartej na wierz, autorytecie), • zachowaniu należytej ostrożności i umiaru w wyciąganiu wniosków z przeprowadzonych badań, unikaniu formułowania twierdzeń w kategoriach powinności, • rozumieniu potrzeb komplementarnego podejścia w badaniach pedagogicznych (łączeniu strategii), • wybiórczym i krytycznym czytaniu prac z zakresu pedagogiki i innych nauk społeczno-humniastycznych. [za: M. Łobocki]

13. Przedmiot badań w pedagogice (1) Przedmiot badań w pedagogice tradycyjnej • Pedagogika bada zjawiska wychowawcze w kontekście procesów społecznych i przy uwzględnieniu jednostkowych procesów psychicznych. Uogólnia ona praktykę, ukazując istotę wychowania i jego rolę w kształtowaniu osobowości człowieka (Pedagogika. Podręcznik akademicki, red. G. Godlewski, 1974). • Pedagogika jest nauką badającą, w jaki sposób realizować określone, z góry założone i pożądane stany rzeczy (H. Muszyński, Ideały i cele wychowania, 1974).

14. Przedmiot badań w pedagogice (2) Przedmiot badań pedagogiki współczesnej • Pedagogika to dyscyplina nauki zajmująca się badaniem szeroko rozumianych procesów edukacyjnych oraz uwarunkowań dyskursów edukacyjnych. • Przedmiotem badań pedagogiki jako nauki jest praktyka edukacyjna, na którą składa się wiele zjawisk, takich jak działanie instytucji edukacyjnych, stosunki międzyludzkie w nich panujące, zmiany zachodzące w ludziach poddanych oddziaływaniom edukacyjnym(Rubacha, 2003) • Zadaniem pedagogiki naukowej jest opisywanie praktyki, rozpoznanie i wyjaśnienie zjawisk edukacyjnych, nazwanie ich, poddawanie krytycznej ocenie.

15. Przedmiot badań pedagogicznych jako obszar generowania najważniejszych problemów współczesnej pedagogiki Przedmiotem współczesnej pedagogiki jest: EDUKACJA Dokładnie rzecz ujmując: SPOŁECZNA PRAKTYKA EDUKACYJNA Która obejmuje: 1. PROCESY EDUKACYJNE 2. DYSKURSY EDUKACYJNE

16. Procesy edukacyjne jako przedmiot badań pedagogicznych (1) Model procesów edukacyjnych (tzw. dekader edukacyjny) • Hominizacja – proces kształtowania cech gatunkowych człowieka (uczłowieczenie) • Kształcenie i humanizacja – procesy nauczania i uczenia się umożliwiające poznanie przyrody, społeczeństwa i kultury oraz rozwój kompetencji poznawczych • Wychowanie i jurydyfikacja – wdrażanie do akceptowania i realizowana czynności i ról społecznych oraz kształtowanie świadomości prawnej • Inkulturacja i personalizacja – proces wrastania w określoną kulturę, zmierzający do uzyskania tożsamości autonomicznej • Socjalizacja – proces socjalizacji pierwotnej w rodzinie

17. Procesy edukacyjne jako przedmiot badań pedagogicznych (2) Model procesów edukacyjnych (tzw. dekader edukacyjny), c.d. • Polityzacja, biurokracja, profesjonalizacja – kształtowanie przydatności do zatrudnienia i funkcjonowania w społeczeństwie zorganizowanym • Kolektywizacja – proces socjalizacji wtórnej • Nacjonalizacja – procesy kształtowania więzi z narodem (językiem, kulturą, tradycją, mitami itp.) • Etatyzacja – wprowadzenie w organizację i struktury funkcjonowania państwa oraz powinności obywatelskie • Globalizacja – wprowadzenie w problemy globalne [Zbigniew Kwieciński]

18. Dyskursy edukacyjne jako przedmiot badań pedagogicznych Trzy typy dyskursu edukacyjnego: • Dyskurs jako obecny w szkole gatunek „mowy” – wyspecjalizowane praktyki, procedury, reguły, zasady, metody kształcenia: 1) nauczania, 2) uczenia się; • Dyskurs jako zdarzenie interakcyjne – wymiana komunikatów w procesie edukacyjnym między podmiotami tworzącymi społeczność szkolną, agendami administrującymi szkołą, instytucjami nadzoru, samorządem lokalnym, mediami jako miejscem debaty publicznej o edukacji (prasa, radio, telewizja, internet); • Dyskurs jako typ wypowiedzi i wytwarzania wiedzy o edukacji w określonych warunkach historycznych – dyskurs modernistyczny (tradycje pozytywistyczne) i dyskurs postmodernistyczny.

19. Tradycje w metodologii badań pedagogicznych

20. Paradygmat naukowy Paradygmat rozumiany jako model badań naukowych zawiera następujące elementy: • przyjęty zbiór założeń (ontologicznych, aksjologicznych i epistemologicznych), • zbiór podstawowych teorii i twierdzeń opisujących i wyjaśniających rzeczywistość lub badany fragment rzeczywistości (np. edukację), • instrumentarium badawcze, • zastosowania osiągniętych wyników badań. [T. S. Kuhn]

21. Rozwój badań naukowych Nauka normalna (instytucjonalna) – oznacza badania wyrastające z jednego lub wielu osiągnięć naukowych, które dana społeczność uczonych aktualnie akceptuje i traktuje jako fundament dalszej praktyki badawczej Paradygmat – osiągnięcia naukowe, akceptowane wzory praktyki naukowej (prawa, teorie, metodologie), które tworzą model, pewną zwartą tradycje badań naukowych Rewolucja naukowa – zmiana dominującego lub rozwój konkurencyjnego paradygmatu naukowego Wg Karla R. Poppera nigdy nie powinno dochodzić do uświęcenia jakiegoś dominującego paradygmatu, nauka powinna znajdować się w stanie ciągłej rewolucji

22. Wieloparadygmatyczność Paradygmaty współczesnych nauk społecznych (wg Yvonna S.Lincoln i Egon G. Guba): • Paradygmat pozytywistyczny • Paradygmat postpozytywistyczny • Paradygmat teorii krytycznej • Paradygmat konstruktywisyczny • Paradygmat emancypacyjny

24. Pozytywizm August Comte (1798-1857) • francuski filozof, teoretyk społeczeństwa • stworzył podstawy filozofii pozytywnej Kurs filozofii pozytywnej(wyd. 1830-1842) Główne założenia • świat przyrody i świat społeczny stanowi jedność i dlatego metodologia badań społecznych musi opierać się na tych samych zasadach co nauk przyrodniczych (metoda empiryczna), • zjawiska społeczne należy opisywać i badać tak, jak zjawiska przyrody (tymi samymi metodami – naturalizm metodologiczny), • ograniczenie badań do tego, co realne, pewne, ścisłe (przedmiotem badań mogą być tylko fakty, to, czego istnienie można dowieść empirycznie), • celem badań jest wyjaśnienie, przewidywanie, zapobieganie.

25. Przełom antypozytywistyczny • Ruch intelektualny na przełomie XIX i XX wieku, który przejawiał się w zakwestionowaniu stosowania metodologii badań przyrodniczych w naukach społecznych (humanistycznych). Główne założenia: • przedmiot badań nauk społecznych jest całkowicie odmienny niż przedmiot badań nauk przyrodniczych, dlatego nauki społeczne powinny dążyć do wypracowania swoistych sposobów i metod badawczych; • nauki społeczne dążą do rozumienia, a nie tylko wyjaśniania w kategoriach przyczynowo-skutkowych zjawisk życia społecznego; • przyjęto nowy paradygmat -interpretatywny (hermeneutyczny), czyli rozumienie na podstawie tzw. humanistycznej interpretacji sensu czynności i wytworów człowieka.

26. Wybrane cechy tradycji pozytywistycznej i humanistycznej

27. Proces społeczne są tak złożone, że odkrywanie autentycznych praw społecznych i przewidywanie zachowań ludzkich jest niemożliwe Osobliwości nauk społecznych wymagają swoistych sposobów i metod badawczych Nauki społeczne muszą dążyć do zrozumienia i interpretacji zjawisk, a teorie społeczne nie są nigdy pewne Naturalizm-antynaturalizm • Odkrywanie praw sprawdzalnych empirycznie, umożliwiających przewidywanie i wyjaśnianie zjawisk • Wzory metodologiczne nauk przyrodniczych taktuje się jako uniwersalne, także dla nauk społecznych • Nauki społeczne muszą spełniać kryterium naukowości - weryfikowalności teorii

28. Opis i rozumienie odrębności unikalnych zjawisk, przypadków Wyjaśnienie idiograficzne zmierza do wypracowania szczegółowych twierdzeń odnoszących się do badanego terenu i osób – ujawnia porządek jednostkowy Badania jakościowe Nomotetyzm - idiografizm • Ustalanie i wyjaśnianie prawidłowości dla pewnej klasy sytuacji czy zdarzeń • Wyjaśnienie nomotetyczne zmierza do wypracowania uniwersalnych praw, twierdzeń odnoszących się do badanej populacji – na jego podstawie można formułować przewidywania • Badania ilościowe

29. Nauki humanistyczne Wilhelm Dilthey (1833-1911) • niemiecki filozof, prekursor tradycji hermeneutycznej w socjologii, • dokonał metodologicznego rozróżnienia nauk humanistycznych i przyrodniczych Koncepcja nauk humanistycznych • człowiek istnieje w dwóch światach - w świecie przyrody i w świecie kultury („świat ducha”); świat kultury stanowi przedmiot badań nauk humanistycznych, • należy odrzucić założenia naturalizmu metodologicznego (antynaturalizm jako efekt tzw. przełomu antypozytywistycznego) • wskazano odrębności metodologiczne i teoretyczne nauk humanistycznych (paradygmat interpretatywno-krytyczny)

31. Nauki społeczne i humanistyczne

32. Pedagogika empiryczna Kierunek pedagogiki (od XIX wieku), który cechuje: • dążenie do nadania pedagogice pozycji autonomicznej dyscypliny naukowej poprzez gromadzenie, porządkowanie i uogólnianie danych, informacji i wiedzy o procesach wychowania i kształcenia, traktowanych jako „fakty społeczne”; • badanie uwarunkowań procesów wychowania i kształcenia oraz stopnia skuteczności stosowanych technik i oddziaływań pedagogicznych; • odkrywanie prawidłowości, opis i wyjaśnienie w sposób pewny rzeczywistości edukacyjnej; • tworzenie naukowych podstaw dla projektowania praktyki edukacyjnej (metodyki, technologii kształcenia i wychowania).

33. Pedagogika humanistyczna Nurty i kierunki pedagogiczne, którym początek dało wyodrębnienie nauk humanistycznych przez W. Diltheya • Istotą pedagogiki humanistycznej jest podkreślenie znaczenia fenomenu duchowości, rozumianego jako „uczłowieczenie” jednostki zdolnej uwolnić się od deterministycznych uwarunkowań. • Celowościowe procesy edukacyjne są rozumiane jako interakcyjny przekaz międzygeneracyjny. • W centrum zainteresowań są możliwości „twórczego urzeczywistniania się człowieka” (wartości duchowe, poznawcze, moralne, estetyczne, religijne, sensy i znaczenia zakorzenione w kulturze). • W ramach badań podejmuje się studia nad jednostkowymi losami z wykorzystaniem głównie metod badań jakościowych.

34. Problem badawcze współczesnej pedagogiki Podstawowe problemy i zalecenia: • recepcja tradycji humanistycznej i neohumanistycznej w pedagogice i społecznej praktyce edukacyjnej, • wykorzystanie idei humanizmu w kreowaniu społecznej praktyki edukacyjnej, czyli badanie faktycznie stosowanych, upowszechnianych i realizowanych pedagogii (paradygmatów edukacyjnych), • projekty badań naukowych nad edukacją (procesami i dyskursami edukacyjnymi) nie mogą być zredukowane do badań empirycznych, • to przedmiot badań ma skłaniać do poszukiwania metodologii, dzięki której uzyskamy przyrost wiedzy, a o wartości badań decyduje świadomość filozoficzna, teoretyczna i metodologiczna badacza.

35. Lektura obowiązkowa Kubinowski D., Przyrodnicze i humanistyczne podstawy badań pedagogicznych, [w:] Podstawy metodologii badań w pedagogice, red. nauk. S. Palka, Gdańsk: Wydaw. GWP, 2010, s. 29-44. Hejnicka-Bezwińska T., Badania nad edukacją w perspektywie poznawczej współczesnych nauk społecznych i humnistycznych, [w:] Podstawy metodologii badań w pedagogice, red. nauk. S. Palka, Gdańsk: Wydaw. GWP, 2010, s. 45-60. [teksty dostępne w punkcie ksero uczelni]