Finanse publiczne

1. Prof. dr hab. Elżbieta Chojna-Duch Finanse publiczne

2. Finanse publiczne są kategorią ekonomiczną mającą złożony, obiektywny charakter, tworzącą wielorakie skutki ekonomiczne i społeczne. Dlatego też określenie finansów publicznych, choć powszechnie stosowane, jest trudne i budzi w nauce finansów i prawa finansowego kontrowersje.

3. Finanse publiczne są określane jako: formy i metody posługiwania się pieniądzem na cele publiczne, zjawiska i procesy pieniężne, pieniężna forma podziału dochodu narodowego, lustosunki społeczne powstające w związku z gromadzeniem i wydatkowaniem środków pieniężnych, metoda podziału dochodu narodowego, dokonywanego przez państwo za pomocą gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych,

4. formy i metody posługiwania się pieniądzem oraz metodę osiągania celu, której istotą jest posługiwanie się gromadzeniem i wydatkowaniem środków pieniężnych, zasoby pieniężne, operacje oraz normy prawne ich dotyczące, rodzaje stosunków społecznych, które występują w scentralizowanych oraz zdecentralizowanych procesach gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych, proces gromadzenia i rozdziału zasobów pieniężnych, a w potocznym rozumieniu tego pojęcia — same zasoby pieniężne, którymi dysponują publiczne i prywatne podmioty gospodarcze.

5. Finanse publiczne należy odróżnić od finansów prywatnych. Finanse publiczne w tradycyjnym ujęciu: są tworzone na podstawie władztwa finansowego (przymusu prawnego) podmiotu publicznego (państwa lub samorządu terytorialnego) i podporządkowania, a nie równorzędności, to metody wykorzystywane przy zarządzaniu publicznymi środkami finansowymi właściwe trybowi politycznemu i procedurom administracyjnym, a nie metodom rynkowym, związanym ze stosunkami umownymi,

6. skierowane są na realizację interesu publicznego (ogółu społeczeństwa) i jego ochronę, zaspokajanie potrzeb społecznych, a nie na maksymalizację zysku; ochrona tego interesu następuje z urzędu w formie zastosowania przymusu państwowego, podstawowym dążeniem publicznej działalności finansowej powinno być utrzymanie równowagi finansowej w skali państwa oraz wartości pieniądza krajowego, rozmiarami swymi w skali kraju przewyższają z zasady zasoby i środki pieniężne podmiotów prywatnych,

7. wielkości i strukturę publicznych środków pieniężnych ustalają i kontrolują organy stanowiące władzy publicznej (przede wszystkim parlamentarne).

8. Od pojęcia finansów publicznych należy odróżnić pojęcie systemu finansów publicznych oraz systemu publicznego prawa finansowego. System finansów publicznych może być określany jako ogół zasad i instytucji stanowiących podstawę dokonywania publicznych operacji finansowych.

9. Funkcje finansów publicznych Funkcje = zadania: • Ekonomiczne • Polityczne

10. Funkcje ekonomiczne • f. fiskalna (dostarczanie podmiotom publicznym środków na realizację ich zadań) • f. redystrybucyjna (redystrybucja środków) • f. stymulacyjna (oddziaływanie na stosunki społeczne) - +/- • f. ewidencyjna i kontrolna (ewidencja, kontrola procesów gospodarczych)

11. Kategorie środków publicznych • Środkami publicznymi są: • 1) dochody publiczne; • 2) środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej oraz niepodlegające zwrotowi środki z pomocy udzielanej przez państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA); • 3) środki pochodzące ze źródeł zagranicznych niepodlegające zwrotowi, inne niż wymienione w pkt 2;

12. Kategorie środków publicznych • 4) przychody budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz innych jednostek sektora finansów publicznych pochodzące: • a) ze sprzedaży papierów wartościowych, • b) z prywatyzacji majątku Skarbu Państwa oraz majątku jednostek samorządu terytorialnego, • c) ze spłat pożyczek i kredytów udzielonych ze środków publicznych, • d) z otrzymanych pożyczek i kredytów, • e) z innych operacji finansowych; • 5) przychody jednostek sektora finansów publicznych pochodzące z prowadzonej przez nie działalności oraz pochodzące z innych źródeł.

13. Kategorie środków publicznych Dochody ------------------------- Wydatki Przychody ----------------------- Rozchody (fin. potrzeby pożyczkowe) Przychody jednostek ------------------Koszty (wydatki)

14. Sektor finansów publicznych

15. System ESA 95 a sektor finansów publicznych Rozporządzenie Rady Nr 2223/96 z dnia 25 czerwca 1996 r. w sprawie Europejskiego Systemu Rachunków Narodowych i Regionalnych(Dz. Urz. WE L 310 z 30 listopada 1996). Jest to system określający metodologię sprawozdawczości, krajowy sektor finansów publicznych nie musi w pełni odpowiadać ESA 95, powoduje to jednak potrzebę doatkowej sprawozdawczości.

16. Stosownie do metodologii ESA 95 poza sektorem znajdują się podmioty takie jak instytuty badawcze oraz ARR, w sektorze są otwarte fundusze emerytalne.

17. Sektor finansów publicznych • Organy władzy publicznej, organy administracji rządowej, organy kontroli państwowej, i ochrony prawa, sądy i trybunały, jednostki samorządu terytorialnego i ich związki • Jednostki budżetowe (państwowe i samorządowe), • Samorządowe zakłady budżetowe (do końca 2010 r. państwowe i samorządowe), • Do końca 2010 gospodarstwa pomocnicze jednostek, budżetowych (państwowe i samorządowe), • Fundusze celowe (państwowe i samorządowe) • Państwowe szkoły wyższe,

18. Sektor finansów publicznych - cd • Samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej, • Państwowe i samorządowe instytucje kultury, • Zakład Ubezpieczeń Społecznych i zarządzany przez niego Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, • Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i zarządzany przez nią Fundusz, • Narodowy Fundusz Zdrowia, • Polska Akademia Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne, • Państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych

19. Projektuje się włączenie do sektora PGL Lasy Państwowe

20. Nie należą do sektora finansów publicznych • Do sektora finansów publicznych nie należą: • Banki w tym NBP, • Przedsiębiorstwa, • Instytuty badawcze (d. jednostki badawczo rozwojowe) • Spółki prawa handlowego

21. Państwowe lub samorządowe • Jako państwowe albo samorządowe (tzn. utworzone przez ministra kierownika urzędu centralnego wojewodę albo jednostkę samorządu ter.) mogą występować: • Jednostki budżetowe, • Fundusze celowe (samorządowe podlegają likwidacji), • Instytucje kultury, • Zakłady opieki zdrowotnej, • Niektóre osoby prawne wykonujące zadania publiczne

22. Organy władzy publicznej • organy władzy publicznej, (Sejm, Senat) • organy administracji rządowej, (Rada Ministrów, Komisja Nadzoru Finansowego) • organy kontroli państwowej, i ochrony prawa (NIK, Rzecznik Praw Obywatelskich, KRRiTV, prokuratury, policja) • sądy i trbunały (sądy powszechne, wojewódzkie sądy administracyjne, NSA, SN, TK), • jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiaty, województwa) i ich związki,

23. Jednostki budżetowe • Jednostki budżetowe są jedną z wielu form jednostek sektora finansów publicznych. Jednostki w zasadzie pokrywają wszystkie wydatki z budżetu a pobrane dochody odprowadzają do budżetu. • Jednostki budżetowe państwowe - ministerstwa, kancelaria sejmu, Kancelaria Senatu, sądy, samorządowe kolegia odwoławcze, regionalne izby obrachunkowe, izby skarbowe, urzędy skarbowe. • Jednostki budżetowe samorządowe - urzędy jednostek samorządu terytorialnego (np. urząd gminy), szkoły średnie i podstawowe, żłobki

24. Nowa ustawa o finansach publicznych – model docelowy • likwidacja gospodarstw pomocniczych, • likwidacja państwowych zakładów budżetowych • likwidacja samorządowych funduszy celowych • likwidacja niektórych państwowych funduszy celowych • zmiany w zakresie formy niektórych państwowych funduszy celowych

25. Likwidacja rachunków dochodów własnych Utworzone przez jednostki budżetowe wydzielone rachunki dochodów własnych mogą funkcjonować zgodnie z dotychczasowymi przepisami, z jednoczesnym regulowaniem zobowiązań i ściąganiem należności, do dnia 31 grudnia 2010 r.

26. Po upływie powyższego terminu: 1)   nieściągnięte należności i nieuregulowane zobowiązania przejmuje jednostka budżetowa, przy której funkcjonowały rachunki dochodów własnych; 2)   środki pieniężne podlegają odprowadzeniu na rachunek pomocniczy odpowiednio państwowej jednostki budżetowej albo samorządowej jednostki budżetowej.

27. Środki pieniężne jednostek budżetowych, przekazane na rachunek pomocniczy, mogą być wykorzystane na dotychczasowe cele do dnia 30 czerwca 2011 r. Środki pieniężne niewykorzystane w powyższym terminie państwowe jednostki budżetowe przekazują na dochody budżetu państwa, a samorządowe jednostki budżetowe przekazują na dochody budżetu jednostki samorządu terytorialnego

28. Wydzielone rachunki dochodów placówek Państwowe jednostki budżetowe mające siedzibę poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej, nadzorowane przez ministra właściwego do spraw zagranicznych, mogą gromadzić na wydzielonym rachunku bankowym dochody uzyskiwane z: 1)   odszkodowań i wpłat za utracone lub uszkodzone mienie będące w zarządzie bądź użytkowaniu jednostki budżetowej; 2)   wpływów z najmu, dzierżawy lub sprzedaży składników majątkowych; 3)   tytułu odsetek od środków zgromadzonych na rachunku.

29. Dochody, są przeznaczane na sfinansowanie wydatków bieżących i inwestycyjnych związanych z remontami i odtworzeniem mienia państwowych jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Wydatki mogą być dokonywane do wysokości kwot zgromadzonych dochodów, w ramach planu finansowego obejmującego bieżące dochody i pozostałości środków z okresów poprzednich.

30. Środki pieniężne gromadzone na wydzielonym rachunku bankowym, w zależności od potrzeb wskazanych przez ministra właściwego do spraw zagranicznych mogą być przekazywane na wydzielony rachunek bankowy  do innej jednostki budżetowej mającej siedzibę poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej, podległej temu ministrowi.

31. Dochody samorządowych jednostek oświatowych Samorządowe jednostki budżetowe prowadzące działalność określoną w ustawie z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty gromadzą na wydzielonym rachunku dochody określone w uchwale przez organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego, pochodzące w szczególności: 1) ze spadków, zapisów i darowizn w postaci pieniężnej na rzecz jednostki budżetowej; 2) z odszkodowań i wpłat za utracone lub uszkodzone mienie będące w zarządzie albo użytkowaniu jednostki budżetowej.

32. Wydatki z rachunku dochodów, mogą być dokonywane do wysokości kwot zgromadzonych dochodów, w ramach planu finansowego. Środki finansowe pozostające na rachunku dochodów, na dzień 31 grudnia roku budżetowego, podlegają odprowadzeniu na rachunek budżetu jednostki samorządu terytorialnego w terminie do dnia 5 stycznia następnego roku.

33. Samorządowe zakłady budżetowe Państwowe i samorządowe: • Zakład budżetowy musi wykonywać zadania odpłatne, ponieważ ustawa ogranicza wysokość dotacji dla zakładu. Nie ma też przeszkód, aby taka samą działalność prowadziła jednostka budżetowa. Gdy wysokość dotacji musiałaby przekroczyć dopuszczalny limit, zakład należy zlikwidować albo przekształcić w jednostkę budżetową. W formie zakładów działają m.in.: • Zakłady komunikacji miejskiej, • Teatry, operetki, filharmonie,

34. Gospodarstwa pomocnicze (do 2010) • Gospodarstwa pomocnicze jednostek, budżetowych (państwowe i samorządowe). Działają tylko przy jednostkach budżetowych. Działają podobnie jak przedsiębiorcy świadcząc odpłatne usługi. • Przykłady: warsztaty samochodowe (np. przy kancelarii Prezesa Rady Ministrów, domy wczasowe, hotele, stołówki, kasyna)

35. Państwowe fundusze celowe Fundusze celowe tworzone są tylko w drodze ustawy, np.: • państwowe np. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Fundusz Termomodernizacji, Fundusz Pracy, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

36. Państwowe szkoły wyższe • Państwowe szkoły wyższe (obecnie „uczelnie publiczne”) • np. Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Jagielloński, Politechnika Świętokrzyska

37. Zakłady opieki zdrowotnej Zakład opieki zdrowotnej jest wyodrębnionym organizacyjnie zespołem osób i środków majątkowych utworzonym i utrzymywanym w celu udzielania świadczeń zdrowotnych i promocji zdrowia. Zakład opieki zdrowotnej może być również utworzony i utrzymywany w celu: • prowadzenia badań naukowych i prac badawczo-rozwojowych w powiązaniu z udzielaniem świadczeń zdrowotnych i promocją zdrowia, • realizacji zadań dydaktycznych i badawczych w powiązaniu z udzielaniem świadczeń zdrowotnych i promocją zdrowia.

38. Zakłady opieki zdrowotnej Zakład opieki zdrowotnej jest oddzielną formą organizacyjną, ale w niektórych przypadkach może on być prowadzony w formie jednostki budżetowej lub zakładu budżetowego. • Przykłady ZOZ-ów: szpital, pogotowie ratunkowe, zakład opiekuńczo-leczniczy, zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy, sanatorium, prewentorium, inny nie wymieniony z nazwy zakład przeznaczony dla osób, których stan zdrowia wymaga udzielania całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych w odpowiednim stałym pomieszczeniu, przychodnia, ośrodek zdrowia, poradnia, medyczne laboratorium diagnostyczne, pracownia protetyki stomatologicznej i ortodoncjizakład rehabilitacji leczniczej, żłobek, ambulatorium lub ambulatorium z izbą chorych jednostki wojskowej, Policji, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej, Biura Ochrony Rządu, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz jednostki organizacyjnej Służby Więziennej, stacja sanitarno-epidemiologiczna, wojskowy ośrodek medycyny prewencyjnej, jednostka organizacyjna publicznej służby krwi.

39. Zakłady opieki zdrowotnej • Funkcję organów założycielskich pełnią dla ZOZ m.in. - jednostki samorządu terytorialnego (gł. powiaty – dla „zwykłych szpitali”), województwa (dla niektórych szpitali specjalistycznych), • minister zdrowia • Uczelnie wyższe (dla szpitali klinicznych)

40. ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 91, poz. 408 z późn. zm.)

41. Instytucje kultury • Instytucje kultury są tworzone przez: • ministrów, • kierowników urzędów centralnych, • jednostki samorządu terytorialnego. Przykłady instytucji kultury: teatry, opery, operetki, filharmonie, orkiestry, instytucje filmowe, kina, muzea, biblioteki, domy kultury, ogniska artystyczne, galerie sztuki oraz ośrodki badań i dokumentacji.

42. ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r. Nr 13, poz. 123 z późn. zm.). ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z 1997 r. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.), ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85, poz. 539 z późn. zm.), ustawa z dnia 16 lipca 1987 r. o państwowych instytucjach filmowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 58, poz. 513 z późn. zm.) ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o kinematografii - Dz. U. Nr 132, poz. 1111).

43. Państwowe lub samorządowe osoby prawne Państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych • Np.: Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa,

44. -Agencja Nieruchomości Rolnych - ustawa z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (tekst jedn. Dz. U. z 2004 r. Nr 208, poz. 2128 z późn. zm.), -Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa - ustawa z dnia 29 grudnia 1993 r. o utworzeniu Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (tekst jedn. Dz. U. z 2005 r. Nr 31, poz. 264 z późn. zm.), -Wojskowa Agencja Mieszkaniowa - ustawa z dnia 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz. U. z 2005 r. Nr 41, poz. 398 z późn. zm.), -Agencja Mienia Wojskowego - ustawa z dnia 30 maja 1996 r. o gospodarowaniu niektórymi składnikami mienia skarbu Państwa oraz o Agencji Mienia Wojskowego (tekst jedn. Dz. U. z 2004 r. Nr 163, poz. 1711 z późn. zm.),

45. -Agencja Rezerw Materiałowych - ustawa z dnia 30 maja 1996 r. o rezerwach państwowych oraz o zapasach obowiązkowych paliw (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 24, poz. 197 z późn. zm.), -Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości - ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o utworzeniu Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (Dz. U. Nr 109, poz. 1158 z późn. zm.) -Agencja Rynku Rolnego - ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o Agencji Rynku Rolnego i organizacji niektórych rynków rolnych (Dz. U. Nr 42, poz. 386 z późn. zm.),

46. Tzw „pogranicze sektora” NFRZK Fundusze zarządzane przez BGK Fundusz Kościelny

47. Zmiany w zakresie sektora finansów publicznych: -wyłączenie z sektora jednostek badawczo-rozwojowych - nowe formy organizacyjne: agencje wykonawcze, instytucje gospodarki budżetowej

48. Nowa ustawa o finansach publicznych – model docelowy • likwidacja gospodarstw pomocniczych, • likwidacja państwowych zakładów budżetowych • likwidacja samorządowych funduszy celowych • likwidacja niektórych państwowych funduszy celowych • zmiany w zakresie formy niektórych państwowych funduszy celowych

49. Likwidacja rachunków dochodów własnych Utworzone przez jednostki budżetowe wydzielone rachunki dochodów własnych mogą funkcjonować zgodnie z dotychczasowymi przepisami, z jednoczesnym regulowaniem zobowiązań i ściąganiem należności, do dnia 31 grudnia 2010 r.

50. Po upływie powyższego terminu: 1)   nieściągnięte należności i nieuregulowane zobowiązania przejmuje jednostka budżetowa, przy której funkcjonowały rachunki dochodów własnych; 2)   środki pieniężne podlegają odprowadzeniu na rachunek pomocniczy odpowiednio państwowej jednostki budżetowej albo samorządowej jednostki budżetowej.