Danuta Gross

1. UNIWERSYTET TRZECIEGO WIEKU WOBEC EKSKLUZJI SPOŁECZNEJ OSÓB STARSZYCH Danuta Gross

2. Ekskluzja (termin wywodzący się z literatury francuskojęzycznej, od „exclusion”), oznacza wykluczenie ze społeczeństwa zorganizowanego, zepchnięcie na margines życia społecznego. Jej odpowiednikiem w literaturze anglojęzycznej jest marginalizacja ( od ang.„marginalization”). Pomijając rozległe spektrum definicyjnych niuansów, występujących między tymi pojęciami przy odnoszeniu ich do określonych kultur, czy narodowych historii, można przyjąć , że ekskluzja jest synonimem marginalizacji, w Polsce od przynajmniej 10 lat utożsamianym z takim pojęciami jak marginalność i wykluczenie.

3. Ubóstwo połączone z nieuniknioną w starszym wieku ograniczoną sprawnością, z zagrożeniami chorobowymi, a często także i z samotnością tworzy wystarczająco rozległą przestrzeń dla izolacji i wykluczenia tej grupy społecznej. Gdy wymienione deficyty wzbogacone są bezradnością (psychiczną, fizyczną, techniczną, informatyczną), zagubieniem, poczuciem nieprzydatności i lękiem przed niezrozumiałym postępem, przed światem kultywującym młodość, przedsiębiorczość, mobilność- ekskluzja społeczna staje się nieunikniona.

4. Marginalizacja osób starszych ma inne źródła i przejawy, niż w przypadku ludzi młodych, potencjalnie zdolnych do działania. Trudniej też ją identyfikować, jako że nie jest ani agresywna, ani uciążliwa dla środowiska, ani też specjalnie widoczna. Bardzo czytelnym sygnałem jej występowania jest nieobecność: w życiu publicznym, w placówkach kultury, biurach turystycznych, w ośrodkach wypoczynkowych, w teatrach, w restauracjach, prywatnych klinikach i przychodniach zdrowia, w sklepach, zakładach usługowych. Osób starszych nie dlatego nie ma tam, gdzie tętni życie, gdzie kontakt z ludźmi poprawia samopoczucie-że nie są tym zainteresowani, że wolą „nicnierobienie”, wpatrywanie się godzinami w ekran telewizora, ale dlatego, że ich na to nie stać, bądź dlatego, ze boją się kontaktu z niezrozumiałym światem zewnętrznym.

5. W krajach Europy Zachodniej dbałość o dobrą kondycję psychiczną najstarszych wyrażana jest otwartością systemu edukacyjnego, tworzeniem placówek o charakterze integracyjnym, angażowaniem ich w działalność samopomocową, aktywizowaniem środowiska lokalnego, współpracę z pokoleniem ludzi młodych, umożliwianiem podróży , udostępnianiem kultury, a przede wszystkim dostępem do opieki zdrowotnej, rehabilitacji i środków umożliwiających realizację rozległych potrzeb. Marginalizacja trzeciego pokolenia ograniczana jest tam także odpowiednią edukacją. Na przykład w Wielkiej Brytanii edukacja dorosłych ma wymiar sprawnego ruchu społecznego, angażującego ludzi starszych do działań samopomocowych, woluntarystycznych, w Niemczech z powodzeniem popularyzuje się turystykę międzynarodową; we Włoszech wobec tej grupy , traktowanej jako priorytetowa, stosuje się odpowiednie, zróżnicowane terytorialne i stosowne do potrzeb, strategie aktywizacji, promocji jednostki poprzez umożliwianie aktywnego kreowania życia społeczności lokalnych.

6. Generalnie, działania oparte są na założeniach, że ludzie starzy, bogaci w doświadczenia i wiedzę życiową , kultywujący tradycje, dbający o tożsamość narodową-zasługują na szczególną uwagę. W Polsce najbogatszą tradycją i doświadczeniem w skutecznym wychodzeniu naprzeciw przedstawicielom trzeciej generacji są uniwersytety trzeciego wieku. Polskie uniwersytety trzeciego wieku zaczęły powstawać od 1975 roku, dzięki inicjatywie prof. Haliny Szwarc, która w oparciu o wzory zaczerpnięte z Francji, zorganizowała pierwszy utw w Warszawie. Dziś w Polsce jest około 90 utw. W wielkiej Brytanii działa 257 uniwersytetów, zrzeszających ponad 40 tys. członków, we Francji jest ich 304, we Włoszech 282, w Hiszpanii 52, w Czechach 47; W Finlandii 28, w Szwajcarii 25, w Holandii 24.

7. Głogowski Uniwersytet Trzeciego Wieku od lutego 2001 roku rozpoczął aktywną działalność publiczną na rzecz ogółu osób starszych z terenu miasta Głogowa i gmin ościennych. Celem GUTW jest podejmowanie i rozwijanie społecznych inicjatyw oświatowych, kulturalnych, opiekuńczych, charytatywnych, ekologicznych dotyczących rehabilitacji osób starszych, niepełnosprawnych, a także kultury fizycznej i sportu, poprzez prowadzenie form działalności zdrowotnej, edukacyjnej, kulturalnej, twórczej i krajoznawczo-turystycznej dla osób starszych. Cele te GUTW realizuje poprzez organizowanie różnego rodzaju cyklów, wykładów, seminariów, konferencji, szkoleń, dyskusji, warsztatów, zebrań dyskusyjnych spotkań tematycznych z ludźmi nauki, kultury, polityki i gospodarki działającymi w środowisku głogowskim, regionie, Polsce i na świecie.

8. Realizujemy od wielu lat programy unijne i politykę wobec starszych i starości. Nasza działalność, za którą otrzymaliśmy wiele znaczących wyróżnień i podziękowań, jest wiarygodna, prowadzimy wobec naszych Seniorów politykę społeczną Unii Europejskiej, realizujemy zadania według znanej formuły czterech „ P”: OCHRONA, PREWENCJA, PARTYCYPACJA, PROMOCJA. Korzyści wynikające z naszej wieloletniej współpracy z organizacjami działającymi na rzecz osób starszych, szeroka edukacja i udział samych Seniorów w wielu działaniach są znaczące. Podniósł się poziom życia naszych Seniorów w różnych sferach życia, znacznie prostsze stały się kontakty z partnerami Unii Europejskiej, zbudowaliśmy społeczną lokalną aprobatę dla naszej kilkuletniej działalności, zmieniliśmy stereotyp widzenia osoby starszej, rozwinęliśmy niecodzienną możliwość rozwoju wielu form aktywności, samorealizacji, ciągłego rozwoju wewnętrznego, aktywności i możliwości rozwoju różnej społecznej samoorganizacji. Skorzystaliśmy przez te lata współpracy z wielu doświadczeń europejskich, praktycznych wskazówek i rozwiązań w zakresie szeroko rozumianej polityki społecznej i zdrowotnej wobec ludzi starszych.

9. Działalność Głogowskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku jest ukierunkowana na profilaktykę ekskluzji społecznej, gdyż w czasie swojej pięcioletniej działalności poszerzyliśmy funkcję edukacyjną o integracyjną, aktywizacyjną, prozdrowotną i kompensacyjną. Hipotezę tę potwierdziły wyniki badań przeprowadzonych w październiku 2006 roku w oparciu o kwestionariusz ankiety zawierającej 10 pytań. Badaniami objęłam 120 słuchaczy Głogowskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Zdecydowaną większość wśród respondentów stanowiły kobiety (114 osób). Generalnie ankietowani dość chętnie odpowiadali na pytania. Mogę zatem stwierdzić, iż wypowiedzi były szczere, a więc zgodne z przekonaniami i w związku z tym stanowią w pełni wiarygodny materiał badawczy.

10. Procentowy udział badanych

11. CHARAKTERYSTYKA SŁUCHACZY GUTW W badanej próbie znalazło się 120 słuchaczy GUTW, korzystających z oferty programowej Głogowskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Charakteryzują ichm.in. takie cechy jak: płeć, wiek, wykształcenie, źródło utrzymania, dochód.

12. WIEK SŁUCHACZY KOBIETY MĘŻCZYŹNI RAZEM N=114 % N=6 % N=120 % do 59 lat 21 18,4 3 5,0 24 20,0 od 60-79 lat 76 66,6 3 5,0 79 65,8 1. Wiek słuchaczy wg płci (w %) powyżej 80 lat 17 15,0 0 0 17 14,2 Analiza badanych pod względem wiekowym pozwala scharakteryzować tę populację następująco. Większość słuchaczy to kobiety w przedziale wiekowym 60-79 lat (66,6%). W tym samym przedziale wiekowym znalazło się 3 mężczyzn (5,0%). Według powszechnie przyjętego podziału starości na okresy, są to osoby zaliczane do okresu wczesnej starości, czyli „młodzi starzy” (young old). Osoby w tym okresie zachowują jeszcze dość znaczną sprawność fizyczną i umysłową oraz samodzielność społeczną i ekonomiczną. 20 % respondentów mieści się w wieku do 59 lat. Zarówno w wieku do 59 lat jak i w przedziale od 60-79 lat znajduje się taki sam odsetek mężczyzn.

13. WYKSZTAŁCENIE SŁUCHACZY KOBIETY MĘŻCZYŹNI RAZEM N=114 % N=6 % N=120 % zawodowe 4 3,5 0 0 4 3,5 2. Wykształcenie słuchaczy wg płci ( w %) średnie 41 35,9 0 0 41 34,1 wyższe 56 49,2 6 100 62 51,6 inne 13 11,4 0 0 13 10,8 Badane osoby legitymowały się głównie wyższym wykształceniem, bo aż 62 przypadkach (51,6%). Wykształcenie średnie posiada 41 kobiet (35,9%) i 6 mężczyzn (5%). Tylko 4 osoby spośród badanych posiada wykształcenie zawodowe. 13 (11,4%) kobiet posiada wykształcenie inne: pomaturalne, policealne, inżynierskie.

14. STAN CYWILNY KOBIETY MĘŻCZYŹNI RAZEM N=114 % N=6 % 120 % Żonaty /mężatka 39 34,2 5 83,3 44 36,6 3. Słuchacze wg stanu cywilnego (w %) Wdowiec /wdowa 64 57,1 1 1,6 65 54,1 rozwiedziony/ rozwiedziona 9 7,8 - - 9 7,5 Kawaler /panna 2 1,7 - - 2 1,6 Powyższa tabela przedstawia rozkład stanu cywilnego według płci. I tak 65 osób ( 54,1%) to ludzie owdowiali, oczywiście z dominacją kobiet. 44 respondentów posiada współmałżonków, 7,5 % ogółu badanych było rozwiedzionych, z tego badane przeze mnie kobiety znajdowały się w tym stanie cywilnym.

15. ŹRÓDŁO UTRZYMANIA KOBIETY MĘŻCZYŹNI RAZEM N=114 % N=6 % N=120 % emerytura 78 68,4 6 100,0 84 70,0 renta 28 24,5 - - 28 23,3 4. Źródło utrzymania słuchaczy według płci ( w %) wynagrodzenie za pracę 5 4,3 - - 5 4,1 inne 3 2,6 - - 3 2,6 Zdecydowana większość słuchaczy utrzymuje się ze świadczeń wypłacanych z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w formie: emerytur -70,0%, bądź rent -23,3% , 4,1% utrzymuje się z wynagrodzenia za pracę, tylko 3 respondentów utrzymuje się z zasiłku dla bezrobotnych.

16. MOTYWY UCZESTNICTWA KOBIETY MĘŻCZYŹNI RAZEM N=114 % N=6 % N=120 % poszerzenie wiedzy 98 85,9 5 83,3 103 85,8 5. Motywy uczestnictwa utrzymanie sprawności intelektualnej 102 89,4 4 66,6 106 88,3 utrzymanie kontaktu z osobami w tym samym wieku 64 57,1 5 83,3 69 57,5 zagospodarowanie wolnego czasu 71 62,2 3 50,0 74 61,6 poczucie osamotnienia 89 78,0 2 33,3 91 75,8 utrzymanie sprawności fizycznej 93 77,5 3 50,0 96 80,0

17. Wśród podanych motywów uczestnictwa w zajęciach GUTW niewątpliwie najważniejsze było utrzymanie sprawności intelektualnej 88,3%. Z badanej grupy kobiet 102 (89,4%) wskazało ten czynnik jako powód uczestnictwa, w następnej kolejności podawano jako powód uczestnictwa poszerzenie wiedzy 85,8%. Na 6 badanych mężczyzn 5 wskazało na ten właśnie czynnik. Jako kolejną przyczynę uczestnictwa w zajęciach Głogowskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku 80 % wskazało utrzymanie sprawności fizycznej. W grupie badanych kobiet 78% wskazało jako motyw uczestnictwa poczucie osamotnienia , przy czym należy zaznaczyć , że 36 z nich to wdowy. Dla nich utrata małżonka stanowi często wielki problem, dlatego dość szybko włączają się w życie rodzinne, starają się przystosować do wdowieństwa poprzez zagospodarowanie swojego czasu.

18. KORZYSTANIE Z ZAJĘĆ KOBIETY MĘŻCZYŹNI RAZEM N=114 % N=6 % N=120 % wykłady 114 100,0 6 100,0 120 100,0 gimnastyka ruchowa 98 81,6 - - 98 81,6 6. Korzystanie z zajęć a płeć. lektoraty językowe 63 55,2 4 66,6 67 55,8 zajęcia z chóru 8 6,6 - - 8 6,6 informatyka 81 71,0 3 50,0 84 70,0 wycieczki 78 68,4 2 33,3 80 66,6 dyskusje 29 25,4 1 16,6 30 25,0 spotkania z ludźmi kultury, nauki, sztuki 86 75,4 2 33,3 88 73,3

19. Odsetki nie sumują się do 100, gdyż słuchacze korzystają z wielu form zajęć. Analizując dane zawarte w tabeli stwierdzam, że 100% badanych najchętniej korzysta z wykładów. Przeważnie są to słuchaczki i słuchacze uczęszczający do GUTW od kilku lat. Dotychczas wykłady te odbywały się z w różnych cyklach: literatura, historia sztuki, historia kultury, psychologia, wiedza o regionie, filozofia, socjologia, z muzyką przez wieki, religie świata, medycyna. Zróżnicowana tematyka wykładów pozwala słuchaczom korzystać z zajęć według zainteresowań. Drugą w kolejności najbardziej preferowaną formą zajęć jest uczestnictwo w gimnastyce usprawniająco-ruchowej. Wśród badanych kobiet aż 81,6% chętnie korzysta z tych zajęć prowadzonych pod kierunkiem mgr rehabilitacji-ruchowej.

20. Stopniowo wdrażane i prawidłowo prowadzone ćwiczenia mają korzystny wpływ na organizm. Zdaniem K. Wiśniewskiej-Roszkowskiej „zapobiegają zanikom mięśni, zmianom stawowym i osteoporozie, wzmacniają ukrwienie tkanek, chronią przed usztywnieniem klatki piersiowej. Działają więc ujędrniająco- odmładzająco w najbardziej istotnym znaczeniu tego słowa”. Wśród badanych osób 73% chętnie korzysta ze spotkań z ludźmi kultury, sztuki, i nauki. Wiele osób uczestniczyło w takich spotkaniach podczas Głogowskiego Tygodnia Seniora organizowanych przez GUTW w latach 2004-2005., spotkań poetyckich i literackich, Międzypokoleniowych Spotkań Integracyjnych. Wśród badanych kobiet 71% chętnie korzysta z zajęć komputerowych uważając jednocześnie, że umiejętność posługiwania się komputerem i korzystania z internetu może pomagać w życiu. 55,8 % słuchaczy korzysta z lektoratów językowych. Wśród badanych mężczyzn 66,6 % korzystało z nauki języka angielskiego.

21. tak nie nie wiem ogółem L % L % L % L % jestem bardziej zadowolony/zadowolony z życia 83 72,8 - - - - 83 72,8 rzadziej odczuwam smutek 67 58,7 4 3,33 2 1,6 75 63,6 7. Wpływ przynależności do GUTW a subiektywne odczucie jakości życia mam więcej energii 71 62,2 2 1,6 4 3,33 77 67,13 mam lepsze kontakty z młodym pokoleniem 47 41,2 - - 9 7,5 56 48,7 mniej martwię się o zdrowie 69 60,5 3 2,5 19 15,8 91 78,8

22. Analizując wyniki badań zauważa się, że 78,8% osób wskazało, iż uczestnictwo w zajęciach powoduje , iż mniej martwią się o zdrowie. Starość w połączeniu z chorobą wpędza niekiedy w pasywność i rezygnację o rozmowach niewyobrażalnych dla zdrowego człowieka. GUTW poprzez profilaktykę gerontologiczną oraz aktywizację pozwala zapomnieć o dolegliwościach wieku podeszłego, zapomnieć , że to ostatni etap życia i snuć plany na przyszłość. Przynależność do GUTW powoduje, iż słuchacze czują się bardziej zadowoleni z życia (83 osoby) , mają więcej energii (71 osób), rzadziej odczuwają smutek (67 osób).

23. PODSUMOWANIE Kilkuletnia obserwacja Głogowskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku pozwala na wyciągnięcie wniosków odnośnie do odbioru treści oferowanym słuchaczom i funkcjonowania tych treści w ich twórczym rozwoju. Już pierwszy etap tej obserwacji pozwolił na stwierdzenie, że słuchacze reprezentują na ogół optymalny model starszego człowieka, pełnego inwencji i cieszącego się życiem. Jednym z ważnych dowodów są w tym względzie wypowiedzi słuchaczy przy okazji badań . Powyższe wypowiedzi potwierdzają fakt, że GUTW pomaga w przygotowaniu do starości przez zachowanie , a niekiedy przywracanie więzów społecznych i życiowej aktywności, pomaga w rozbudzaniu i zaspakajaniu zainteresowań, rozbudza wrażliwość na to, co nowe, dobre, piękne i godne poznania. Przytoczę kilka wypowiedzi słuchaczy :

24. Co daje Panu/Pani uniwersytet trzeciego wieku? „...poza dużym zadowoleniem : możliwość udziału w bardzo ciekawych wykładach, radość działania, ciągłe poznawanie nowych ludzi, umiejętność obserwacji, wyciągania wniosków, zdobywanie obiektywnego stosunku do każdej sprawy” „...zapomnieć o dolegliwościach wieku podeszłego, snuć plany na przyszłość, z niecierpliwością czekam na każdy wykład, odnalazłam w sobie ukryte, minimalne zdolności do pisania...” „...przede wszystkim dobre samopoczucie, powrót do młodości, usprawnienie fizyczne (korzystam z ćwiczeń i jogi, ), pomimo samotnego zamieszkiwania nie odczuwam samotności, nie mam czasu na nudę..”

25. Ze społecznego punktu widzenia , problemy starości zawsze wiążą się z brakiem wypracowanych dobrych wzorców postępowania, z brakiem alternatyw dla bezradności i marginalizacji. GUTW zapobiega marginalizacji osób starszych. Swoje społeczne zadanie spełnia, gdyż pośredniczy i stwarza możliwości nawiązywania kontaktów z innymi grupami społecznymi, instytucjami, placówkami. Służy zaspakajaniu potrzeb psychofizycznych związanych z wiekiem, z podejmowaniem nowych ról i zadań społecznych, z koniecznością przystosowania się do ograniczeń, z potrzebą wypracowania postaw ułatwiających rozumienie, internalizację coraz to nowych wyznaczników jakości życia.