AFYONKARAHİSAR KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ FEN EDEBİYAT FAKÜLTESİ COĞRAFYA BÖLÜMÜ

1. AFYONKARAHİSARKOCATEPE ÜNİVERSİTESİFEN EDEBİYAT FAKÜLTESİCOĞRAFYA BÖLÜMÜ TÜRKİYE VE BOR Eskişehir – Kırka Bor İşletmesi Örneği Pınar Irmak Ocak 2006 Danışman : Yrd.Doç. Dr. Ünal YILDIRIM Sunan: Emine AKÇAOĞLU

2. İÇERİK GİRİŞ BOR MADENCİLİĞİ TÜRKİYE’DE BOR MADENİ YATAKLARI VE İŞLETMELERİ ESKİŞEHİR – KIRKA BOR İŞLETMESİ ÖRNEĞİ SONUÇ

3. GİRİŞ • Doğal kaynaklar, tarih boyunca ülkelerin endüstriyel ve ekonomik gelişmelerinde önemli yer tutmaktadır. • Doğal kaynaklarını iyi kullanabilen devletler gelişmiş ; fakat hammadde düzeyinde kalan devletler yeterince gelişememişlerdir. • Türkiye’ de gelişmiş hammadde kaynaklarına sahip olan ülkeler arasındadır. • İlk maden işçiliği Çatalhöyük’te kurşun ve bakırdan oluşan bazı boncuk ve iğne gibi küçük eşyalarla başlamıştır. • Yeraltı kaynaklarının en önemli özelliği onların yenilenemez oluşudur. • Ülkemiz maden çeşitliliği bakımından oldukça zengindir. Türkiye’de 53 farklı maden ve mineralin üretimi yapılmaktadır. • Ülkemiz, bor madeni açısından dünyada söz sahibi olacak kadar yeterli rezerve sahiptir.

4. Bor Madenciliği • Bor Nedir? • B sembolüyle tanınan bor elementi çok az miktarlarda olmak üzere yer kabuğu ve dolayısıyla bitki, hayvan ve insanların yaşadığı ortamlarda bulunan metal olmayan bir madendir. • Dünya’da en fazla sayıda kimyasal türevleri olan elementlerden birisi olan bor, kökeni Farsça’da Burah, Arapça’da Buraq (Baurach) kelimelerinden gelmektedir.

5. Bor Mineralinin Fiziksel Özellikleri

6. Bor Elementi • Penyodik sistemin üçüncü grubunun başında bulunan bor elementi, kütle numaraları 10 ve 11 olan iki kararlı izotopundan oluşur. • Bor toprakta, deniz suyunda, tatlı sularda farklı miktarlardadır. ABD’nin batı bölgelerinde, Akdeniz’den Kazakistan’a kadar olan bölgelerde yüksek miktarlarda bor bulunmaktadır.

7. BOR MİNERALLERİNİN OLUŞUMU • Pegmatit-pnömatolitik devrede; bor içeren bor mineralleri meydana gelmektedir. • Eksalatif-sedimanter dereye gelindiğinde ise; volkanik safhada bor yüksek oranda tekrar meydana çıkar. • Son olarak sedimanter devrede; bu yataklardaki bor mineralleri ana taşları olustukları bölgelerin yakınlarındaki genç volkanik kayaçlar olup, bor mineralleri birçok şekillerde yer değiştirmek zorunda kalmışlar, ilk yataklarında akarsular tarafından eritilerek sürüklenip göl ve denizlere karışmışlardır. Kırka bor havzası

8. Bor Mineralleri Çeşitleri • Bor mineralleri çeşitli cins ve özelliklerde doğada var olmaktadırlar. • Bunlardan bizim için ticari anlamda önemli olan birkaç borat vardır. Bunlar • Tinkal (Boraks), Kolemanit, Üleksit, Probertit, Brosit, Pandermit, Szybelit, Hidroborasit ve Kernittir. Kolemanit Pandermit Tinkal Üleksit Hidroborasit

9. Ticari Bor Mineralleri Tablo 1: Ticari Değeri Olan Bor Minareleri ve Bulunduğu Yerler

10. BOR MİNERALLERİNİN TÜRKİYEDE KULLANIM ALANLARI

11. Dünyada Kullanım Alanları Fiber Kablo

12. Bor Madeni Tarihçesi • 4000 yıl önce Uzak Doğu da Tibet’te insanoğlu varlığından haberdardı. • Sümerler ve tarafından altın ve gümüş işçiliğinde, • Mısırlılar tarafından mumyalama işlemlerinde, • Romalılar tarafından cam yapımında, • IX. Yy.da Arap doktorlar tarafından ilaç yapımında, • Çinliler tarafından seramik ve cam üretiminde kullanılmıştı. • Avrupa’ ya Marco Polo tarafından Tibet ‘ten getirildi. • Amerika da ilk kez XVIII. Yy.da And dağlarında bulundu.

13. Türkiye’de bor madeni yatakları, 14.06.1935’te 2805 sayılı kanunla kurulmuş olan Etibank’a verilmiştir. Ülkemizde 1865 yılında bir Fransız şirketi tarafından Sultançayırı (Susurluk – Balıkesir) yöresinde bor tuzu işletilmeye başlanmıştır. Türkiye de Bor Tarihi SULTANÇAYIRI

14. Bor Madenciliğindeki Tarihi Adımlar • 1702; Borik Asitin ilk kez İtalya’da laboratuar ölçeğinde üretim yapılmıştır. • 1830; İtalya’da ilk Borik Asit üretimi gerçekleştirilmiştir. • 1861; İlk Osmanlı Maden Yasası çıkarılmıştır. • 1887; Sultançayır rezervi Charles Hanson & Co. Şirketi tarafından işletmeye alınmıştır. • 1913; Kramer bor yatakları bulunmuştur.( Birinci Dünya Savaşı yılları, ABD 110.000 ton/yıl boraks ile dünyanın en büyük üreticisi konumundadır.) • 1935; Türkiye’de maden arama ve işletme faaliyetlerini yapmak üzere Etibank ve MTA kurulmuştur. • 1958; Etibank Emet yataklarından ilk cevher üretimi yapılmıştır. • 1959; Türkiye’nin ilk cevher ihracatı gerçekleştirilmiştir. • 1970; Eskişehir / Kırka Boraks İşletmesi kurulmuştur. • 1984; Kırka 1.Bor Türevleri Tesisi işletmeye alınmıştır. • 1996; Kırka 2.Boraks Pentahidrat Tesisi işletmeye alınmıştır. • 2001; Kırka 3.Boraks Pentahidrat Tesisi işletmeye alınmıştır. • 2004; Emet Borik Asit Tesisi devreye alınmıştır.

15. TÜRKİYE’DE BOR MADENİ YATAKLARI VE İŞLETMELERİ • Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 2003 yılı itibariyle bünyesinde beş adet işletme müdürlüğü bulundurmaktadır. • İşletmeler: • Bandırma Bor ve Asit Fabrikaları İşletme Müdürlüğü, • Kırka Bor İşletme Müdürlüğü, • Emet Bor İşletme Müdürlüğü, • Bigadiç Bor İşletme Müdürlüğü • Kestelek Bor İşletme Müdürlüğü şeklindedir. Kırka Kestelek Bigadiç Bandırma Emet

16. Türkiye'de bugüne kadar işletilmiş bor madeni ocakları ve bulundukları yöreler

17. Türkiye ve Dünyadaki Bor Madeni Bor Madeni Rezervleri

19. Bor Madeni Üretimi

20. Eti Holding A.Ş. Bor Rezervleri

23. Bor Madeni Tüketimi ve Ticareti Yıllara Göre Bor Ürünleri Satış Tutarı (milyon dolar) . Yıllara Göre Bor Ürünleri Dış Satış Tutarı ( milyon dolar )

24. Türkiye’nin Bor Madeni İhraç Pazarları • Devlet İstatistik Enstitüsü verilerine göre Türkiye’nin 2002 yılı tabi borat ihracatında ilk sırada 16.783.029 dolar ile A.B.D. yer almakta bunu 12.539.491 dolar ile İspanya, 12.229.950 dolar ile Hollanda ve 10.350.000 dolar ile Çin Halk Cumhuriyeti takip etmektedir. • Türkiye’nin ihracat yaptığı ülkeler arasında Avusturya, Belçika, Çin, Finlandiya, Fransa, Almanya, Hindistan, İngiltere ve A.B.D. gelmektedir. • Ham borat ithalatlarının tamamına yakınını Türkiye’den yapan ülkeler ise; Avusturya, Belçika, Fransa, Hindistan, İtalya, Japonya, İspanya, İngiltere ve A.B.D.’dir.

25. Dünya Bor Pazarı • Bor ürünü başka bir kullanım alanında diğer bir bor ürünün yerine geçebilmekte ve ticari rakibi olabilmektedir.(ikame) • Dünyada şu an rezerv sorunu bulunmadığı için bor pazarı sınırlı üretici olması ve ürün grubunun birbirini ikame edebilmesinden dolayı diğer maden ve metal piyasalarından çok farklı bir yapıya sahiptir. • Dünya bor tüketiminde ham bordan rafine ürünlere doğru hızlı bir geçiş vardır. Bundan dolayı ham bor üreticileri yatırımlarını arttırıp, teknolojilerini geliştirerek rafine ürün pazarına girmeleri, kapasitelerini arttırarak ürün çeşitliliği sağlamaları gerekmektedir. Fakat bor ürünleri teknoloji transferi diğer sanayi dallarında olduğu gibi kolay olmamaktadır.

26. Maliyetler ve Fiyatlar • 1978 yılından bu yana bor madenlerinin işletilmesi ve dağıtılması görevini Eti Holding A.Ş. yürütmüştür. • Dünyanın başlıca iki büyük cevher üreticisi olan Türkiye ve A.B.D.’nin bor cevheri üretim maliyetleri birbirlerinden oldukça farklıdır. Bu ise kullanılan üretim teknikleri ve cevherin özelliklerinden kaynaklanmaktadır. • Fiyatlar piyasa koşullarına, rakip işletme fiyatlarına, müşterinin istek ve ihtiyaçlarına göre belirlenmektedir.

27. ESKİŞEHİR-KIRKA BOR İŞLETMESİ ÖRNEĞİ Kırka-Sarıkaya boraks yatağı Eskişehir ilinin 70 km güneyindeki Kırka ilçesinin 4,5 km batısındadır.1960'lı yıllarda bulunmuş olup, dünyanın en büyük yatağıdır. 400 milyon ton görünür rezerve sahiptir. Yatak üç ayrı bölümden meydana gelir. Bunlardan ikisi tamamen kolemanitten ibarettir. Üçüncüsünde ise bor minerallerinde bir zonlanma gözlenmektedir. BORAKS ÜLEKSİT HİDROBORASİT ÜLEKSİT KOLOMANİT

29. Kırka Bor İşletmesi Tinkal Üretimi • Kırka Bor İşletmesinde tüvenan tinkal ve konsantre tinkal üretimi yapılmaktadır. Konsantre tinkal üretimi için gene tüvenan tinkal kullanılmaktadır. Bu ürünler konsantratör tesislerinin ihtiyacı dahilinde açık ocak işletmeciliğiyle sağlanmaktadır. Kırka bor havzası TİNKAL

30. Bor Türevleri Tesisleri • Birinci Bor Türevleri Tesisi 1984 yılında deneme çalışmalarına başlamış 29.000 ton konsantre tinkal beslemesine karşın pentahidrat üretimi yapamamıştır. Bu tesis iyileştirilerek tekrar açılmıştır. • 1996 yılında Birinci Bor Türevleri Tesisi baz alınarak İkinci Bor Türevleri Tesisi kurulmuş ve 2001 yılında da Üçüncü Bor Türevleri Tesisi devreye alınmıştır. • Susuz boraks ergime fırını ilk kez 1993 yılında devreye alınmış, ancak yapılan çalışmalar başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Gene yapılan tadilat sonucunda fırın tekrar devreye alınmış ve 1.830 ton susuz boraks üretimi yapılmıştır. KIRKA BOR TÜREVLERİ İŞLETMELERİ

31. Kırka Bor İşletmesi Üretim ve Ticareti ( x1000 ton )

32. Özelleştirme ve Bor • Bor madenlerinin ülkemiz topraklarındaki varlığının tespit edilmesiyle birlikte bu değerli rezervlere sahip olma isteği de beraberinde bir sorun olarak gelmiştir. • Bu ekonomik güce sahip olan madenlere sahip olma çabası tüm dünya ülkeleri ve özellikle büyük güç olan A.B.D.’nin de gelecekte gerçekleştirmek istediği planlar arasında yer almaktaydı. • Bor madenleri belli bir dönem yabancılar tarafından işletilmiştir. 1935 yılında MTA ve Etibank gibi kamu kuruluşlarına arama hakkının verilmesiyle birlikte 1941 yılında bor madenleri kamusal alan ilan edilmiş ve tüm yabancı şirketlerin hakları 1968 yılında Etibank’a devredilmiştir.

33. Özelleşme İdaresi Kararı • “Eti Holding A.Ş. de 20.12.2000 tarih ve 2000/92 sayılı karar ile özelleştirme kapsamına alınmış, hazırlık işlemlerinin ilgili Devlet Bakanlığı ve Eti Holding A.Ş. tarafından Özelleştirme İdaresi Başkanlığı ile işbirliği içerisinde yürütülmesine, hazırlık işlemlerinin altı aylık zaman içerisinde tamamlanmasına karar verilmiştir. Ancak, borların kullanım alanlarının çok yaygın, katma değer ve kar marjının çok yüksek olduğu, Türkiye’nin yüksek kaliteli rezervlere sahip olması nedeniyle bor faaliyetlerinin tek elden yürütülmesinde fayda görülmüş ve bor madenlerinin özelleştirilmesinin uygun olmayacağı düşünülmektedir”.

34. Bor Madeninin Ekonomik Gelişimi İçin Projeksiyonlar Yirmi birinci yüzyıla ulaştığımız şu yıllarda Türkiye istenilen ekonomik gelişmişlik düzeyine ulaşamamıştır. Sağlıklı bir ekonomiye sanayileşme ile ulaşılmaktadır. • Böylesi bir yapıdan en fazla zarar gören sektörlerin başında madencilik sektörü gelmektedir. • Sadece fazla miktarlarda üretip yurtdışına satılarak döviz elde edilmesinde değil, yerli sanayiye düşük maliyette ve kaliteli girdi sağlamaktır. • Diğer bir yapılması gereken ise bora dayalı teknolojiyi geliştirip, bu teknolojiyi kullanabilmektir. • Yapılması gerekenlerin arasında önem derecesine sahip diğer bir madde ise 2003 yılında kurulmuş olan Bor Araştırma Enstitüsüdür.(BOREN) • Diğer bir yapılması gereken ise üniversitelerle işbirliği içerisinde ortak yapılan bora dayalı sanayi proje ve çalışmalarının çoğaltılmasıdır. AR-GE • Tüm bu yapılması gerekenlerin gerçekleştirilmesiyle birlikte bor cevheri kullanımı daha da artacak ve Türkiye ekonomisi içerisindeki payı arttırılarak iktisadi bir boyut kazanacaktır. Bu ulusal varlığımıza geç de olsa sahip çıkmalıyız.

35. SONUÇ • Ülke kalkınmasının temeli oluşturan endüstriyel ve ekonomik gelişmeler sanayileşmenin hızla ilerlemesiyle mümkün olmaktadır. Sanayileşmenin yolu da dünya ülkeleri standartlarına ulaşmak, gerekli alt yapıyı sağlamak, teknolojik gelişmelerin hızlandırmak vb. geçmektedir. • Endüstriyel ve ekonomik anlamda gelişmişliği sağlamak açısından en önemli fırsatlardan birisini doğal kaynaklar yaratmışlardır. Ve ülkeleri kalkınmasında en büyük paya sahiptirler. • Dünya madenleri açısından ayrı bir yere sahip olan bor madeni yaşadığımız yüzyılda ve önümüzdeki yüzyıllarda önemini giderek arttırmaktadır. • Bugün dünya bor pazarını, Türkiye, bir İngiliz şirketi olan ve çok önemli bir kolu AB.D.’de bulunan US. Borax ile paylaşmaktadır.

36. Eti Holding A.Ş.’nin hiç yoktan var ettiği bor pazarı hiç de küçümsenmeyecek yerlerdedir. Önemli olan bu pazarı kaybetmeden daha ileriye götürerek pazardan çok daha büyük pay almaktır. Hedef dünyada söz sahibi olduğumuz rezervleri hakkıyla işlemek ve 1,2 milyar $’lık bu pastadan en büyük dilimi almaktır. • Kalite ve randımanın yükseltilmesi için teknolojik yetersizlikten kaynaklanan üretim ve işleme kalitesinin arttırılması gerekmektedir. Bu artırımın sağlanması gerekli olan teknolojik desteğe yeterli kaynak ayırımı yapılarak AR-GE çalışmaları yürütülmelidir. • Sonuç olarak; “21.Yüzyılın Petrolü” olan Bor madenini devlet eliyle işleyerek dünyada söz sahibi olma yolunda acil bor politikalarının oluşturulması gerekmektedir.

37. "Memleketimizin ekonomik kaynakları bütün dünyanın hırslarını çekecek verim ve servete maliktir." M. K. ATATÜRK

38. TEŞEKKÜRLER