Klastering (i marketing terytorialny) jako formy wzmocnienia polityki rozwoju regionów dawnego COP

1. Klastering (i marketing terytorialny) jako formy wzmocnienia polityki rozwoju regionów dawnego COP Jarosław Górski Ekspert gospodarczy Instytutu Sobieskiego Doradca Prezesa Fundacji Polskiego Godła Promocyjnego Konferencja „Centralny Okręg Przemysłowy – sukces inwestycyjny dziś i jutro” Warszawa, Sejm RP, 16 stycznia 2008 r.

2. Plan prezentacji • Uwagi wstępne • Czym jest klaster gospodarczy? • Powstawanie, cykl życia i typy klastrów • Klaster a konkurencyjność gospodarcza, korzyści z klastra • Klastering jako element polityki rozwoju: • Wyzwania dla władz centralnych i samorządowych • Klastry na świecie i w Polsce • Trudności w polityce klasteringu w Polsce • Klaster w regionie d. COP: Dolina Lotnicza • Uwagi końcowe

3. Wstępne refleksje • „Idea COP-u narodziła się w 1928 r. Chodziło o rozbudowę przemysłu w tzw. trójkącie bezpieczeństwa w widłach Wisły, Dunajca i Sanu. O takiej lokalizacji decydowały zarówno względy wojskowe (znaczna odległość od zagrożonych granic), jak surowcowe (złoża kamienia, glin ceramicznych, rud żelaza i fosforytów znajdujące się na tym terenie), energetyczne (bliskość złóż ropy naftowej i gazu oraz siłowni wodnych), wreszcie demograficzne i społeczne (przeludnienie wsi i bezrobocie występujące na części tego obszaru oraz w jego najbliższym sąsiedztwie).”[Prof. Bolesław Orłowski, Krótka charakterystyka stanu techniki polskiej w Dwudziestoleciu Niepodległości] względy społeczno-demograficzno-ekonomiczne pozostają niezmiennie aktualne, przypominając o konieczności prowadzenia skutecznej polityki regionalnej, nie tyle o charakterze socjalnym, co wspierającym zdolności rozwojowe obszarów słabiej rozwiniętych – z docenienia tego faktu wynika również dzisiejsze przedsięwzięcie

4. Wstępne refleksje • „Tereny objęte COP-em składały się z trzech regionów o odmiennej specyfice gospodarczej: surowcowego (kielecko-radomskiego), aprowizacyjnego (lubelskiego) i przemysłowo-przetwórczego (sandomiersko-rzeszowskiego). Ten ostatni, wymagający największych inwestycji, stanowił obszar kluczowy” [Prof. Bolesław Orłowski, Krótka charakterystyka stanu techniki polskiej w Dwudziestoleciu Niepodległości] odmienna specyfika rozległych terytorialnie regionów z jednej strony stwarza możliwości specjalizacji regionalnej, jej wzmacniania i komercjalizacji w ramach polityki klasteringu i marketingu terytorialnego, z drugiej strony nie wyklucza możliwości współpracy międzyregionalnej i tworzenia międzyregionalnych struktur kooperacyjnych (sieciowych, a nawet klastrowych)

5. Klastering jako nowe podejście do polityki rozwoju (regionalnego) Tendencje w UE i OECD: • coraz większa waga przywiązywana do lokalnej koncentracji określonych branż i zachodzących w nich dyfuzji innowacji • Wzrost zainteresowania klastrami przemysłowymi, których koncepcja nawiązuje do marschallowskich okręgów przemysłowych • Klastering obecny w ponadnarodowych (UE) i narodowych politykach/strategiach rozwoju gospodarczego • Szczególny nacisk kładzie się na klastry w sektorach wysokich technologii (wg OECD: p.: lotniczy i kosmiczny, farmaceutyczny, komputerowy i urządzeń biurowych, wyposażenia radiowego, telewizyjnego, i telekomunikacyjnego oraz instrumentów precyzyjnych, medycznych i optycznych)

6. Plan prezentacji • Uwagi wstępne • Czym jest klaster gospodarczy? • Powstawanie, cykl życia i typy klastrów • Klaster a konkurencyjność gospodarcza, korzyści z klastra • Klastering jako element polityki rozwoju: • Wyzwania dla władz centralnych i samorządowych • Klastry na świecie i w Polsce • Trudności w polityce klasteringu w Polsce • Klaster w regionie d. COP: Dolina Lotnicza • Uwagi końcowe

7. Klaster przemysłowy/gospodarczy – zestawienie definicji Źródło: R.Martin, P. Sunley, Deconstructing clusters: chaotic concept or policy panacea?, „Journal of Economic Geography”, 2003, nr 3, s. 5-35.

8. Klaster przemysłowy/gospodarczy • Klaster przemysłowy (ang. cluster) to geograficznie skoncentrowana grupa przedsiębiorstw, instytucji i organizacji, takich jak ośrodki naukowe, jednostki badawczo-rozwojowe czy organizacje prywatne, powiązanych siecią pionowych i poziomych zależności, często o charakterze nieformalnym, która poprzez skupienie szczególnych zasobów pozwala osiągnąć tym przedsiębiorstwom trwałą przewagę konkurencyjną.

9. Klaster przemysłowy/gospodarczy – wg polskich decydentów polityki gospodarczej Wymagania dotyczące klastrów stawiane przez PARP (program pilotażowy z PO IG „Wsparcie na rozwój klastra”) • członkami klastra są podmioty działające na rzecz rozwoju gospodarczego oraz co najmniej 10 przedsiębiorców wykonujących działalność gospodarczą na terenie jednego lub kilku sąsiednich województw, • co najmniej 50% podmiotów funkcjonujących w ramach klastra stanowią przedsiębiorcy, • podmioty funkcjonujące w ramach klastra są przestrzennie i sektorowo skoncentrowane, przez co rozumie się, że konkurują i współpracują w tych samych lub pokrewnych branżach, • podmioty funkcjonujące w ramach klastra są powiązane rozbudowaną siecią relacji o formalnym i nieformalnym charakterze.

10. Wyróżniki klastra jako formy współpracy • Bliskość geograficzna lokalizacji podmiotów klastra. • Wysoka intensywność różnorodnych związków pomiędzy podmiotami należącymi do klastra • Różnorodność podmiotów wchodzących w kooperacyjne interakcje: firmy z całego łańcucha wartości, jednostki naukowe i badawczo-rozwojowe, podmioty niekomercyjne, organy administracji • Charakter związków pomiędzy podmiotami wybiegający poza relacje typowo rynkowe – relacje zarówno formalne, jak i nieformalne • Występowanie korzyści wspólnej lokalizacji i kooperacji w ramach grupy przedsiębiorstw • Podzielana wizja rozwoju gospodarczego obszaru, na którym jest zlokalizowany klaster • Klastry o wysokim stopniu rozwoju posiadają specyficzne dla siebie normy zwyczajowe, które są niemożliwe do skopiowania i wdrożenia w innych miejscach

11. Klaster a sieć Za: Ł. Lewandowicz, Koncepcja współpracy w ramach klastra na przykładzie Doliny Lotniczej

12. Plan prezentacji • 2 refleksje zamiast wstępu • Czym jest klaster gospodarczy? • Powstawanie, cykl życia i typy klastrów • Klaster a konkurencyjność gospodarcza, korzyści z klastra • Klastering jako element polityki rozwoju: • Wyzwania dla władz centralnych i samorządowych • Klastry na świecie i w Polsce • Trudności w polityce klasteringu w Polsce • Klaster w regionie d. COP: Dolina Lotnicza • Uwagi końcowe

13. Cykl rozwoju klastra Źródło: European Commission, Regional Clusters in Europe „Observatory of European SMEs”,Brussels 2002, No 3, s.15

14. Cykl życia klastra Źródło: D. Fornahl, M.P. Menzel, ClusterLife Cycles, Conference onEntreprenuership, knowledge, learning and the evolution of industrial/territorial clusters and regions, Athens 2006, s. 8.

15. Zagrożenia dla przetrwania dojrzałych klastrów • mogą stać się ofiarą swojej wyjątkowości: utrata umiejętności adaptacji, bazowanie na pierwotnych założeniach (skostnienie) • pojawienie się nowych technologii, które nie mogą być zaimplementowane przez klaster – ograniczenia w absorpcji rozwiązań innowacyjnych, • brak elastyczności działania klastra – przerost struktury, nieefektywność wybranej formy organizacyjnej, • poddanie się syndromowi grupowego myślenia – jako wynik zbyt dużej liczby podmiotów działających w klastrze, • pojawienie się substytutów oraz produktów imitujących dobra wytwarzane w klastrze – zagrożenie ze strony firm stosujących nieuczciwą konkurencję.

16. Typologia klastrów wg Rosenfelda [S.Rosenfeld, Bringing Business Clusters into the Mainstream of Economic Development, „European Planning Studies” 1997, Vol.5, No 1, s. 11.] Klaster istniejący Klaster ukryty Klaster potencjalny

17. Typologia klastrów wg Rosenfelda [S.Rosenfeld, Bringing Business Clusters into the Mainstream of Economic Development, „European Planning Studies” 1997, Vol.5, No 1, s. 11.] Klastry istniejące - najwyższa forma rozwoju klastra • skupiska przedsiębiorstw oraz podmiotów powiązanych o wysokiej świadomości funkcjonowania jako klaster • zdolność do wykorzystania potencjału i kreowania efektu synergii • posiadają odpowiednią infrastrukturę społeczną, informacyjną: zdolność ich członków do szybkiego przyswajania wiedzy od innych uczestników

18. Typologia klastrów wg Rosenfelda [S.Rosenfeld, Bringing Business Clusters into the Mainstream of Economic Development, „European Planning Studies” 1997, Vol.5, No 1, s. 11.] Klastry ukryte – jeszcze nie zbadane skupiska podmiotów gospodarczych, w których istnieją możliwości stworzenia oraz wykorzystania efektu synergii • podmioty nie postrzegają siebie jako uczestników klastra • brak procesów wymiany myśli innowacyjnej • brak wypracowanej wspólnej wizji przyszłości • Rozwiązanie: zainicjowanie tworzenia organizacji branżowych

19. Typologia klastrów wg Rosenfelda [S.Rosenfeld, Bringing Business Clusters into the Mainstream of Economic Development, „European Planning Studies” 1997, Vol.5, No 1, s. 11.] Klastry potencjalne – możliwe do zaobserwowania, powiązane ze sobą skupiska przedsiębiorstw, które spełniają pewne kryteria, ale nie osiągnęły „masy krytycznej” • zbyt mała liczba podmiotów, zbyt słabe interakcje między przedsiębiorstwami • potrzebne jest nawiązanie ścisłej współpracy pomiędzy podmiotami czy zawiązanie stowarzyszeń branżowych

20. Plan prezentacji • 2 refleksje zamiast wstępu • Czym jest klaster gospodarczy? • Powstawanie, cykl życia i typy klastrów • Klaster a konkurencyjność gospodarcza, korzyści z klastra • Klastering jako element polityki rozwoju: • Wyzwania dla władz centralnych i samorządowych • Klastry na świecie i w Polsce • Trudności w polityce klasteringu w Polsce • Klaster w regionie d. COP: Dolina Lotnicza • Uwagi końcowe

21. Klaster a konkurencyjność gospodarcza POZYCJA KONKURENCYJNA: To wynik oceny przez rynek (nabywców) tego, co przedsiębiorstwo na nim oferuje. Miarą pozycji rynkowej jest udział w rynku lub osiągnięta sytuacja finansowa. POTENCJAŁ KONKURENCYJNY: To wszystkie zasoby wykorzystywane lub możliwe do wykorzystania przez przedsiębiorstwo, jak również: kultura przedsiębiorstwa, właściwy proces zachowania się przedsiębiorstwa. STRATEGIA KONKURENCYJNA: To zbiór instrumentów konkurowania z myślą o uzyskaniu przewagi konkurencyjnej (jakość produktu, cena, szerokość asortymentu, reklama, promocja sprzedaży, itp.). Źródło: Marian Gorynia, Barbara Jankowska, Wpływ klasterów na konkurencyjność i interacjonalizację przedsiębiorstw

22. Klaster a konkurencyjność gospodarcza – model „diamentu konkurencyjności” Portera M.E.Porter, The Competetive Advantage of Nations, Macmillan, Houndmills, Basingstoke, Hamshire and London 1990

23. Klaster a konkurencyjność gospodarcza – model „diamentu konkurencyjności” Portera • Klastrów nie należy traktować w oderwaniu od pozostałych czynników lecz jako przejaw wzajemnego oddziaływania poszczególnych składników diamentu • Klastry wytwarzają „wartość dodaną”, która wzmacnia konkurencyjność oraz kreuje szereg korzyści: • zwiększona wydajność przedsiębiorstw należących do klastra, • zwiększona zdolność podejmowania działań innowacyjnych, • stworzenie zachęt do tworzenia nowych firm

24. „Twarde korzyści” z budowy klastra Za: Prof. Janusz Zaleski, Zasady tworzenia i funkcjonowania klastrów w warunkach polskich

25. „Miękkie korzyści” z budowy klastra Za: Prof. Janusz Zaleski, Zasady tworzenia i funkcjonowania klastrów w warunkach polskich

26. Plan prezentacji • 2 refleksje zamiast wstępu • Czym jest klaster gospodarczy? • Powstawanie, cykl życia i typy klastrów • Klaster a konkurencyjność gospodarcza, korzyści z klastra • Klastering jako element polityki rozwoju: • Wyzwania dla władz centralnych i samorządowych • Klastry na świecie i w Polsce • Trudności w polityce klasteringu w Polsce • Klaster w regionie d. COP: Dolina Lotnicza • Uwagi końcowe

27. Klastering a tradycyjna polityka przemysłowa

28. Klastering jako element polityki rozwoju – wyzwanie dla władz centralnych i samorządowych • Po pierwsze: wybór prawidłowego szczebla wspierania polityki rozwoju opartej na klastrach • zależy od rozległości przestrzennej danego klastra oraz konkretnych potrzeb identyfikowanych na danym terytorium • Po drugie: określenie zadań leżących po stronie władz centralnych oraz jednostek lokalnych • Podział działań pomiędzy władze narodowe oraz jednostki samorządu terytorialnego został opracowany m.in. przez szwedzką Agencję Rozwoju Ekonomicznego i Regionalnego – NUTEK oraz amerykańskie National Governers Association – NGA • National Governors Association, A Governor’s Guide to Cluster Based Economic Development, Washington 2002 • National Governors Association, A Governor’s Guide to Cluster Based Economic Development, Washington 2002

29. Klastering jako element polityki rozwoju – wyzwanie dla władz centralnych i samorządowych Przykładowe zadania władz samorządowych z zakresu klasteringu: • identyfikowanie nowych oraz potencjalnych skupisk klastrowych na poziomie regionalnym, • ciągłe inwestowanie w sektor B + R – ukierunkowanie prac badawczych na potrzeby regionu, • rozwijanie przedsiębiorczości (procedury dla strategicznych inwestorów), • partycypowanie w zakładaniu parków technologicznych, • dążenie do wzmacniania marki regionu, • promowanie współpracy z podmiotami spoza danego obszaru, • sporządzanie specjalistycznych ekspertyz identyfikujących trudności występujące na danym obszarze oraz proponowanie rozwiązań przeciwdziałających słabościom regionu, • ułatwianie nawiązywania kontaktów pomiędzy podmiotami z klastra oraz uczestnikami z zewnątrz, • monitorowanie jakości klastrów – zastosowanie ciągłej analizy i benchmarkingu

30. Klastry w USA USA - blisko 400 klastrów działających w różnych sektorach gospodarki – w tym najbardziej znana Silicon Valley Przykład: klaster win w dolinie kalifornijskiej • wiele sektorów: od producentów wina, gospodarstw uprawiających winorośl po wszystkie sektory, które pełnią rolę wspomagającą. • ponad 1400 winnic czyli połowa wszystkich, istniejących w Stanach Zjednoczonych • Uprawiający winorośle: ścisłe powiązania z klastrem rolniczym, który swoim zasięgiem obejmuje całą Kalifornię; silne relacje z: producentami sadzonek, nawozów, środków ochrony roślin, urządzeń do zbioru winogron czy też przedsiębiorstw oferujących rozwiązania z zakresu technologii nawadniania. • producenci wina - rozległe związki z sektorem gastronomicznym, przetwórstwa żywności a nawet turystycznym, producentów urządzeń do produkcji wina, beczek, butelek, kapsli, korków, etykiet itp.; z branżą reklamową i PR • współpraca z Uniwersytetem Kalifornijskim w Davis prowadzącym światowej sławy program uprawy winorośli czy też pomoc ze strony specjalnych komitetów działających w kalifornijskim Senacie i Izbie Reprezentantów.

31. Kluster producentów win - California

32. Klastry w Europie Źródło: European Commission, Regional Clusters in Europe „Observatory of European SMEs”,Brussels 2002, No 3, s.24 – 25

33. Skuteczność polityki klasteringu OECD określa czynniki mające wpływ na wspieranie rozwoju klastra oraz polityki innowacji. Zidentyfikowano wspólne cechy polityk rozwoju opartych o klastry (w różnych krajach) [OECD, Boosting Innovation - the Cluster Approach, Paris 1999]: • ożywiona konkurencja pomiędzy podmiotami gospodarczymi oraz występowanie polityk wprowadzających określone regulacje (prawie we wszystkich państwach), • zapewnienie strategicznych informacji poprzez opracowywanie prognoz gospodarczych (Holandia, Szwecja), badania identyfikujące klastry (Austria, Dania, Finlandia, Holandia, Stany Zjednoczone, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy), powoływanie odpowiednich grup, które przeprowadzają badania (Austria, Dania, Niemcy), • występowanie agencji pośredniczących w wymianie nowych rozwiązań technologicznych oraz tworzenia powiązań sieciowych (Dania – rozwój programu wspierającego tworzenie sieci, Holandia – centra innowacji),

34. Skuteczność polityki klasteringu • wprowadzanie programów rozwoju klastrów • Finlandia, Holandia – narodowe programy wspierania klastrów; Niemcy – regionalne agencje rozwoju; Belgia, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, - wsparcie sektora B + R dla klastrów, • budowanie centrów współpracy między przemysłem a ośrodkami badawczymi • Belgia, Dania, Hiszpania, Holandia, Finlandia, Niemcy, Szwajcaria, Szwecja • wprowadzanie przepisów regulujących składanie zamówień publicznych, które promują działania klastrów (Austria, Dania, Holandia), • odejście od tradycyjnego podejścia do prowadzenia polityki wspierania gospodarki na rzecz wspierania klastrów (Finlandia), • zapewnianie odpowiednich platform, umożliwiających prowadzenie dialogu pomiędzy różnymi podmiotami gospodarczymi • Dania – grupy referencyjne; Holandia – polityka pośrednictwa; Finlandia – narodowa strategia rozwoju przemysłu; Niemcy – Rada rozwoju badań, technologii i innowacji; Stany Zjednoczone – grupy skupiające przedsiębiorców i przedstawicieli ośrodków badawczych; Szwecja – podejście skupiające się na rozwoju przemysłu, Wielka Brytania – agencje rozwoju regionalnego.

35. Trudności klasteringu w Polsce • przeszkody natury ludzkiej: brak zaufania (do innych uczestników klastra) i niechęć do współpracy, strach przed przejęciem innowacyjnych rozwiązań przez konkurencję, • bariery natury administracyjnej i prawnej • ustawa o finansach publicznych, która zabrania instytucjom publicznym działającym w sektorze B + R inwestowania kapitału w przedsięwzięcia o naturze biznesowej • niewystarczający stopień zaawansowania badań służących identyfikacji występujących w Polsce skupisk przedsiębiorstw – konkurujących, kooperujących, prowadzących wymianę myśli technologicznej

36. Badania klastrów w Polsce • W latach ’90 XX w.: nieliczne badania regionalnych systemów innowacyjności oraz związków nauki a przemysłem • Regionalne Strategie Innowacji - wykorzystanie środków z KBN oraz dofinansowania z Ramowego Programu Badań Rozwoju Technologicznego - przeanalizowano 15 regionów Polski pod kątem rozwoju innowacyjności; opracowano Regionalne Strategie Innowacji. • IBnGR: badania identyfikujące obecność klastrów w Polsce - Publikacja „Klastry. Innowacyjne wyzwanie dla Polski” (analiza potencjału i szans rozwoju skupisk klastrowych) • PARP – identyfikacja klastrów

37. Plan prezentacji • 2 refleksje zamiast wstępu • Czym jest klaster gospodarczy? • Powstawanie, cykl życia i typy klastrów • Klaster a konkurencyjność gospodarcza, korzyści z klastra • Klastering jako element polityki rozwoju: • Wyzwania dla władz centralnych i samorządowych • Klastry na świecie i w Polsce • Trudności w polityce klasteringu w Polsce • Klaster w regionie d. COP: Dolina Lotnicza • Uwagi końcowe

38. Klaster:„Dolina Lotnicza”

39. Klaster: Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego „Dolina Lotnicza” • Idea powstała w Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Rzeszów” • jej początki sięgają 1937 roku, kiedy to w ramach COP-u rozpoczęto budowę Wytwórni Silników Nr 2 • W 1994 roku podpisano akt notarialny o przekształceniu WSK w Spółkę Akcyjną Skarbu Państwa • w 2001 roku podpisana została umowa o sprzedaży 85% akcji WSK amerykańskiemu koncernowi United Technologies Holding S.A. - kompleksowa restrukturyzacja spółki

40. Klaster: Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego „Dolina Lotnicza” • 04.2003 r. – powstaje Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego pod nazwą „Dolina Lotnicza” co nastąpiło w kwietniu 2003 r. • Na początku przystąpiło do niej kilkanaście firm, od Świdnika po Bielsko-Białą • Przesłanki utworzenia klastra: • Długie (ok. 70-letnie) tradycje p. lotniczego • Duża koncentracja przedsiębiorstw • 16 tys. wykwalifikowanych pracowników • w regionie jest zlokalizowane około 90% przemysłu lotniczego w Polsce

41. Klaster: Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego „Dolina Lotnicza” Główny cel Doliny Lotniczej: przekształcenie Polski południowo-wschodniej w jeden z wiodących w Europie regionów lotniczych Droga do celu poprzez: • Organizację i rozwijanie efektywnego kosztowo łańcucha dostawców, • Stworzenie dogodnych warunków dla rozwoju przedsiębiorstw przemysłu lotniczego w regionie, • Dalszy rozwój badań, umiejętności i kwalifikacji w zakresie lotnictwa, • Współpracę i rozwój przemysłu lotniczego i uczelni wyższych, które będą promować nowe koncepcje oraz rozwijać sektor badawczo-rozwojowy w przemyśle lotniczym, • Promocję polskiego przemysłu lotniczego, • Wpływanie na politykę gospodarczą polskiego rządu w kwestiach związanych z przemysłem lotniczym.

42. Klaster: Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego „Dolina Lotnicza” Współcześnie: • w skład Stowarzyszenia Dolina Lotnicza wchodzi obecnie 62 członków z regionu, a kolejni zainteresowani przechodzą proces aplikacyjny • W opracowaniu Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 2007 – 2013 Dolina Lotnicza została uznana za 1 z 5 najbardziej zaawansowanych inicjatywy klastrowe (zasługujących na wsparcie) • Największe firmy: • SK „PZL - Rzeszów” – największy pracodawca w województwie - zatrudnia 4,5 tys. pracowników, • PZL Mielec - drugi co do wielkości pracodawca w Dolinie Lotniczej, zatrudniający blisko 1,5 tys. Osób • Wykorzystywanie środków UE – INTERREG III, np. na projekt: „Rozwój i promocja transgranicznego polsko – ukraińskiego klastra lotniczego” (z Politechniką Lwowską)

43. Dolina Lotnicza – przyczyny lokalizacji[Piotr Klimczak, Wyniki badań grona lotniczego w woj. Podkarpackim]

44. Dolina Lotnicza – przyczyny lokalizacji[Piotr Klimczak, Wyniki badań grona lotniczego w woj. podkarpackim, WSIiIZ, Rzeszów, 2006] Przedsiębiorcy nie dostrzegają w regionie innych kryteriów lokalizacji charakterystycznych dla gospodarki postfordowskiej jak np. łatwy i tani dostęp do wyspecjalizowanych usług (firm konsultingowych, doradztwa technicznego itp.), wartościowego zaplecza naukowego (uczelni wyższych, ośrodków badawczych), dobrych warunków do prowadzenia biznesu i czynników o charakterze jakościowym jak: korzystny wizerunek miasta/regionu, dostępność placówek kulturalnych, możliwości wypoczynku.

45. Dolina Lotnicza – stymulanty rozwoju branży[Piotr Klimczak, Wyniki badań grona lotniczego w woj. podkarpackim, WSIiIZ, Rzeszów, 2006] • procesy restrukturyzacyjne zachodzące w ostatnich piętnastu latach w państwowych zakładach tej branży • właściciele małych firm z kapitałem polskim wskazywali przede wszystkim na tradycje rodzinne, chęć podjęcia ryzyka działalności gospodarczej i realizację własnych zainteresowań jako główne czynniki które miały duże i bardzo duże znaczenie dla rozwoju grona • dla firm z kapitałem zagranicznym to istniejący potencjał w sektorze pozwalający na uruchomienie produkcji oraz rosnące potrzeby rynkowe są czynnikiem wpływającym na rozwój grona

46. Dolina Lotnicza – współpraca z sektorem nauki i B+R[Piotr Klimczak, Wyniki badań grona lotniczego w woj. podkarpackim, WSIiIZ, Rzeszów, 2006] • Największe firmy produkcyjne z branży współpracują często lub stale z poszczególnymi pracownikami z uczelni technicznych (współpraca ta ma charakter nieformalny a główną barierą są wysokie koszty formalnej współpracy z uczelnią). • Tylko największe z badanych firm zlecają ekspertyzy uczelniom technicznym. Brak jest jakiejkolwiek współpracy między przedsiębiorstwami a uniwersytetami. Firmy z kapitałem zagranicznym oraz nieprodukcyjne firmy z branży w ogóle nie współpracują z instytucjami sfery B+R.

47. Dolina Lotnicza – współpraca z sektorem nauki i B+R[Piotr Klimczak, Wyniki badań grona lotniczego w woj. podkarpackim, WSIiIZ, Rzeszów, 2006] • Korzyści na które wskazują respondenci wynikające ze współpracy z instytucjami B+R: • dostęp do informacji o technologii i trendach światowych, • dostęp do wiedzy niezbędnej dla wprowadzania nowych produktów • Przyczyny braku współpracy z instytucjami sfery B+R: • brak środków na finansowanie takiej współpracy, • brak wiedzy o potencjalnych źródłach finansowania np. z funduszy unijnych, • wysokie koszty takiej współpracy, • brak odpowiednich partnerów, • niska jakość oferowanych usług

48. Dolina Lotnicza – współpraca z innymi firmami[Piotr Klimczak, Wyniki badań grona lotniczego w woj. podkarpackim, WSIiIZ, Rzeszów, 2006]

49. Dolina Lotnicza – współpraca z samorządami[Piotr Klimczak, Wyniki badań grona lotniczego w woj. podkarpackim, WSIiIZ, Rzeszów, 2006] • Na tle innych branż i sektorów współpraca ta w województwie podkarpackim jest mocno zaawansowana i w perspektywie najbliższych lat może przynieść znaczące korzyści. • Najczęstsze formy: dialog i wymiana informacji, ale też bardziej zaawansowane, jak: wspólne działania na rzecz rozwoju regionu, udział przedsiębiorców w opracowywaniu dokumentów strategicznych rozwoju terytorium.

50. Dolina Lotnicza – oczekiwania co do polityki wsparcia klastra[Piotr Klimczak, Wyniki badań grona lotniczego w woj. podkarpackim, WSIiIZ, Rzeszów, 2006] Przedsiębiorcy oczekują od władz samorządowych działań pobudzających rozwój tj.: • inwestowania w infrastrukturę techniczną - przede wszystkim w infrastrukturę komunikacyjną oraz infrastrukturę teleinformatyczną • działań ułatwiających uzbrojenie terenu pod przyszłe inwestycje • zaangażowania się władz w aktywizację rynku pracy poprzez wspieranie programów szkoleniowych, kursów kwalifikacyjnych, dostosowanie oferty edukacyjnej szkół i uczelni pod zapotrzebowanie zgłaszane przez pracodawców • pomocy w kreowaniu tzw. otoczenia biznesu poprzez tworzenie i wspieranie ośrodków wspomagania przedsiębiorczości, w tym inkubatorów, parków technologicznych, agencji rozwoju regionalnego, ośrodków doradczo - szkoleniowych, funduszy poręczeniowo – pożyczkowych, regionalnych centrów obsługi inwestora, stref przemysłowych oraz lokalnych centrów wspierania biznesu