Framúrstefnuhreyfingar

1. Framúrstefnuhreyfingar Súrrealisminn og Sigmund Freud

2. Súrrealismi • Upphaf súrealismans er jafnan miðað við birtingu Stefnuyfirlýsingar súrrealismans eftir franska rithöfundinn André Breton frá árinu 1924 • Þar var stefna hinnar nýju hreyfingar sett fram í löngu og ítarlegu máli • Þótt hugtakið súrrealismi hafi fyrst komið fram nokkrum árum áður, er það í ávarpi Bretons sem það öðlast þá merkingu sem það átti eftir að hafa, innan hreyfingar og utan Valdimar Stefánsson 2006

3. Súrrealismi og dada • Líta má á súrrealismann sem afsprengi dadahreyfingarinnar þar sem André Breton og fleiri upphafsmenn stefnunnar höfðu starfað áður • Frá dadahreyfingunni þáði súrrealisminn róttæka lífsafstöðu sína og megna andúð á skynsemi og rökhyggju í listsköpun • Eigi að síður var það mun meira sem aðskildi hreyfingarnar en það sem sameinaði þær og má segja að munurinn á hreyfingunum hafi kristallast í persónu André Bretons sem frá upphafi stýrði einn allri starfsemi hreyfingarinnar Valdimar Stefánsson 2006

4. Skilgreining á súrrealisma • Í Stefnuyfirlýsingu súrrealismans skilgreinir Breton hugtakið súrrealismi m. a. sem „skrásetningu hugsunarinnar án nokkurrar stjórnar af hálfu skynseminnar, lausa við allar fagurfræðilegar og siðferðilegar hugleiðingar“ • Hann fullyrðir einnig að súrrealismi sé: hrein sálræn sjálfvirkni þar sem menn tjá raunverulega starfsemi hugsunarinnar Valdimar Stefánsson 2006

5. Súrrealisminn og Freud • Áherslu súrrealista á hreina starfsemi hugans má rekja til sálfræðingsins Sigmunds Freuds og kenninga hans um dulvitundina, sálgreiningu og eðli drauma enda fjallar Breton allnokkuð um hvort tveggja í ávarpi sínu • Eigi að síður er vert að gera skýran greinarmun á kenningum Freuds annars vegar, sem miða að því að koma lagi á vitundarstarfið og hins vegar kenninga súrrealista sem vinna að því að birta vitundarstarfið óbrenglað Valdimar Stefánsson 2006

6. Súrrealísk listsköpun • Listsköpun súrrealista birtist aðallega í skáldskap annars vegar og hins vegar í myndlist • Skáldskapur þeirra byggðist fyrst og fremst á því sem þeir nefndu ósjálfráða skrift og átti að birta lesanda hugsunarstarfsemi höfundarins óspjallaða af rökhugsuninni • Myndlistin átti á sama hátt að birta einungis þær myndir sem spruttu ómeðvitað fram í huga listamannsins Valdimar Stefánsson 2006

7. Súrrealisminn og byltingin • Augljóst er að þótt súrrealisminn hafni skynsemi og rökhyggju í listsköpun sinni, þá er hugmyndafræði og stefna hreyfingarinnar fullkomlega rökrétt, svo sem nákvæmar skilgreiningar Bretons sýna • Einnig tók róttækni þeirra á sig hefðbundnari mynd eftir að Breton sveigði æ meir í átt til kommúnismans, sem varð brátt einn af hornsteinum stefnunnar • Þannig breyttist nafnið á tímariti hreyfingarinnar árið 1929 úr „Hin súrrealíska bylting“ í „Súrrealisminn í þágu byltingarinnar“ Valdimar Stefánsson 2006

8. Endurnýjun í súrrealistahreyfingunni • Eftir að súrrealisminn gekk til liðs við kommúnismann varð stjórn Bretons enn gerræðislegri og tók hann nú að reka menn úr hreyfingunni ef honum líkaði ekki áherslur þeirra • Þrátt fyrir það lifði hreyfingin áfram, fyrst og fremst vegna nýrra listamanna sem gengu til fylgis við hana • Þannig urðu tveir þekktustu myndlistarmenn síðustu aldar, þeir Joan Miro og Salvador Dali, meðlimir súrrealistahreyfingarinnar á fjórða tug aldarinnar Valdimar Stefánsson 2006

9. Miró: Hinn plægði akur (1924)

10. Miró: Kyrralíf með gömlum skó (1937)

11. Miró: Næturgalasöngurinn á miðnætti og morgunregnið (1940)

12. Dali: Upplýst ánægja (1929)

13. Dali: Þrjóska minnisins (1931)

14. Dali: Upplausn þrjósku minnisins (1954)

15. Dali: Mjúk uppbygging með soðnum baunum; Hugboð um borgarastríð (1936)

16. Dali: Draumur, sem flug býflugu um granatepli veldur, sekúndu fyrir vöknun (1944)

17. Dali: Freisting heilags Antóníusar (1938)

18. Lok súrrealismans • Hreyfingin leystist upp á stríðsárunum er flestir fylgismenn hennar flúðu land • André Breton fór til Bandaríkjanna en sneri aftur til Frakklands að stríði loknu og safnaði súrrealistum að sér að nýju • Á þessu síðari tímabili hreyfingarinnar náði hún engan veginn sambærilegum ítökum og áður • Í lokin varð hún að sætta sig við harða gagnrýni nýrra framúrstefnuhópa þótt þeir hefðu oftar en ekki þegið fjölmargt frá hinni öldnu hreyfingu Valdimar Stefánsson 2006

19. Sigmund Freud • Austurríski sálgreinandinn Sigmund Freud (1856 – 1939) er einn af áhrifamestu hugsuðum 20. aldarinnar • Hann er upphafsmaður svonefndrar sálgreiningar sem er kenning um sálina og um leið aðferð til að lækna sálsýki • Þessi kenning hefur einnig gagnast sem tæki til að greina og túlka menningu og samfélag, og hefur orðið mikilvirk aðferð við bókmenntarýni Valdimar Stefánsson 2006

20. Freud og bókmenntirnar • Freud sjálfur var mikill bókmenntaunnandi og notaði gjarnan dæmi úr skáldskap til að útskýra einkenni sjúklinga • Þannig er Ödípusarkomplexinn, eitt þekktasta hugtak Freuds, fenginn að láni úr grísku goðafræðinni en þangað sótti sálgreinandinn mikið • Af yngir skáldum taldi hann að þeir Goethe og Shakespear hefðu veitt sér hvað mesta innsýn í sálarlíf mannsins Valdimar Stefánsson 2006

21. Lögmál Freuds • Ein grundvallarkenning Freuds felst í átökum ánægjulögmálsins og raunveruleikalögmálsins • Ánægjulögmálið gengur út á að sækjast fyrst og fremst eftir því að uppfylla langanir okkar, þrár og nautnir • Raunveruleikalögmálið fellst m. a. í viðurkenningu á því að það þarf að vinna til að hafa í sig og á • Kynhvötin er að mati Freuds, langsterkasta hvöt mannsins og það sem löngun hans snýst um Valdimar Stefánsson 2006

22. Upphafning löngunarinnar • Samkvæmt kenningunni knýr raunveruleikalögmálið okkur til að bæla niður það sem við þráum og getur sú bæling gert okkur sjúk; taugaveikluð • En einnig getum við beint óuppfylltri þrá að einhverju sem hefur meira samfélagslegt gildi • Með þessari upphafningu á löngunum okkar verður siðmenningin til; rætur menningarinnar liggja í því þegar menn beina dýrslegu eðli sínu inn á samfélagslega jákvæðar brautir Valdimar Stefánsson 2006

23. Þrískipting sjálfsins • Samkvæmt líkani Freuds af vitundarlífi mannsins veldur bæling hvatalífsins því að sjálfið skiptist í þrjá hluta: forvitund, meðvitund og dulvitund • Meðvitundinni er stýrt af rökhugsuninni og þar eru þær athafnir sem við erum fyllilega meðvituð um • Um forvitundina erum við ómeðvituð en getum kallað kallað það fram sem í henni felst með meðvituðum hætti Valdimar Stefánsson 2006

24. Dulvitundin • Dulvitundin er okkur fullkomlega ómeðvituð, eins og nafnið gefur til kynna er hún okkur dulin • Takmarkaður aðgangur að henni fæst helst í gegnum drauma, en einnig spaugsemi, mismæli og annað í tungumálinu • Þessi aðgangur er þó ekki aðeins takmarkaður, heldur einnig torræður mjög og því ekki hægt að komast af án túlkunar • Túlkun á skilaboðum dulvitundarinnar er sérsvið sálgreinandans og helsta starf hans Valdimar Stefánsson 2006

25. Dulvitundin og draumar • Rétt eins og raunveruleikalögmálið er einrátt í röklegri meðvitund okkar þannig er ánægjulögmálið einrátt í óröklegri dulvitundinni • Í draumum fullnægja menn ómeðvituðum löngunum sínum á táknrænan hátt • Draumar birtast í vitundinni á táknrænu formi, að öðrum kosti hefðu þeir svo truflandi áhrif á okkur að við myndum sífellt vera að vakna Valdimar Stefánsson 2006

26. Dulvitundin og draumar • Þannig klæðir vitundin dulvitund okkar í táknrænan búning í draumunum • Draumar eru þess vegna í skilningi Freuds táknrænn texti sem þarf að túlka til að ráða í merkingu hans • Það sama gildir um annan aðgang að dulvitundinni: mismæli (Freudian slips), spaugsemi og orðaleiki • Til að geta lesið skilaboð dulvitundarinnar þarf að sjá í gegnum þennan táknræna búning Valdimar Stefánsson 2006

27. Dulvitundin og tungumálið • Kenningar Freuds um tengsl tungumálsins og dulvitundarinnar áttu sér upphaf í samstarfi hans við lækninn Josef Breuer • Breuer beitti svonefndri samræðuaðferð til lækninga og tók eftir að sálsýkiseinkenni hurfu ef sjúklingum var leyft að tala um sjúkdómseinkenni sín • Freud tók að beita þeirri einföldu aðferð að leyfa sjúklingum að ræða að vild um það sem þeim lysti og þannig varð sálgreiningin til Valdimar Stefánsson 2006

28. Sálgreiningin • Með sálgreiningu komst Freud að því að fólk gat rifjað upp löngu gleymd atvik úr eigin fortíð eða barnæsku • Honum þótti ljóst að þessi atvik hefðu haft mótandi áhrif á líf þessa einstaklinga þótt þeir hefðu gleymt þeim fyrir löngu • Þannig mótaðist kenning hans um bælinguna og þrískiptingu sjálfsins í starfi hans sem sálgreinanda Valdimar Stefánsson 2006

29. Kenningar Freuds fá hljómgrunn • Í upphafi nutu kenningar Freuds lítils fylgis meðal fagmanna og enn minni athygli meðal almennings • Árið 1902 stofnaði hann við annan mann félag um sálgreiningu og nokkru síðar bættust fleiri læknar og sálfræðingar í félagið • Tveir þekktustu samstarfsmenn Freuds á þessum árum voru þeir Otto Rank og Carl Gustav Jung sem síðar varð þekktur fyrir kenninguna um sameiginlega dulvitund mannkyns Valdimar Stefánsson 2006