Waarom energiezuinige renovatie ?

1. DST, Decision Support Tool voor energiezuinig en duurzaam renoveren van woningen • Wat is een DST? • DST is een tool met simpele richtlijnen voor energiezuinige en duurzame woningrenovatie. • Het DEMOHOUSE project is gericht op het ontwikkelen van minimum standaarden voor energiezuinige en duurzame woningrenovatie. • Belangrijke beslissingen in relatie tot ambities voor enerziezuinig renoveren, duurzaamheid, economische haalbaarheid en betrokkenheid van de bewoners worden genomen in de eerste, ofwel initiatieffase. • Voor wie is de DST? • The Decision Support Tool is ontwikkeld voor decision makers (bijvooorbeeld managers woningbouwcorporatie, vereniging van eigenaren, etc. ). • De tool bevat eveneens praktische en diepgaande informatie relevant voor: architecten, energiespecialisten, bouwondernemingen, en woninggebruikers. • Welk type beslissingen wordt ondersteund door de DST? • Besluitvormingsprocessen gericht op het faciliteren van enerziezuinige en duurzame woningrenovatie. Waarom energiezuinige renovatie ? Hoe energiezuinig renoveren ? Barrières en mogelijkheden Demohouse Renovatie Projecten

2. Waarom energiezuinig en duurzaam renoveren? Kwaliteitsindicatoren als voordelen geassocieerd met dit type renovatie. DST home page Verhuurbaarheid Vastgoedwaarde Sociale Status Comfort Vastgoedwaarde Verhuurbaarheid Energie Labeling Comfort Sociale Status Kosten Milieu Milieu Kosten Energie Labeling Hoe energiezuinig renoveren ? Waarom energiezuinig renoveren ?

3. Verhoogde Eigendomswaarde • Energie efficientie wordt snel een bepalende factor in de waarde of verkoopprijs van woningen. • Klanten zijn in toenemende mate bereid om te betalen voor verbeterd wooncomfort. • De EPBD, Energy Performance Building Directive, energielabel van de woning heeft invloed op de marktwaarde. • Een ‘goed’ EPBD energie label resulteert in een positief imago voor marketing en verkoopdoeleinden. DST home page Eigendomswaarde Verhuurbaarheid Energie Labeling Comfort Sociale Status Kosten Milieu Hoe energiezuinig renoveren ? Waarom energiezuinig renoveren ?

4. Verbeterde verhuurbaarheid • Indien huurders kunnen kiezen tussen een label A of label Cwoning, zal label A de voorkeur genieten. • In een milde huursector zal energiezuinigheid (het EPBD energie label) de verhuurbaarheid beinvloeden. • Tevreden bewoners zijn de beste reclame voor energiezuinige woningrenovatie. DST home page Eigendomswaarde Verhuurbaarheid Energie Labeling Comfort Sociale Status Kosten Milieu Hoe energiezuinig renoveren? Waarom energiezuinig renoveren ?

5. Verbeterd Energie Label van de woning Na renovatie • EPBD, Energy Performance Building Directive label is een maat voor de energiezuinigheid van een woning op een schaal van A tot G. • Label A staat voor de beste energieprestatie van een woning en label G voor de slechtste. • Energzuinig renoveren levert een beter energielabel op. • Woningeigenaren zijn verplicht om het energieprestatie certificaat over te dragen bij verhuur of verkoop van een woning. In dit certificaat staat de energieprestatie van de woning vermeld met bijbehorend energielabel. Voor renovatie Energie label van de woning DST home page Eigendomswaarde Verhuurbaarheid Energie Labeling Comfort Sociale Status Kosten Environment Aanbevolen leesmateriaal D13 Nieuw management Strategieën. Om het rapport te lezen selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Hoe energiezuinig renoveren ? Waarom energiezuinig renoveren ?

6. Comfort • Een comfortabel binnenklimaat als gevolg van het elimineren van warmteverliezen en koudebruggen gecombineerd met een hoge isolatiewaarde en luchtdichtheid van de woning, met name rondom ramen. • Geleuidsreductie, gebruik makend van energiezuinige en luchtdichte kozijnen en deuren om tocht te voorkomen. • Voorkomen van condensatie binnenshuis, dus het voorkomen van schimmels. • Voorkomen van binnenlucht welke binnendringt in de bouwmassa, welke condenstatie kan aanrichten met mogelijke schade (door corrosie / bevriezing) als gevolg. • De continue luchtverversing met en mechanisch ventilatiesysteem zorgt voor een goed binnenklimaat. • Thermisch comfort voor bewoners. Comfortabele kamertemperaturen gedurende het gehele jaar. DST home page Eigendomswaarde Verhuurbaarheid Energie Labeling Comfort Sociale Status Kosten Milieu Hoe energiezuinig renoveren ? Waarom energiezuinig renoveren ?

7. Sociale Status • Duurzame renovatie ondersteund het image van de woonomgeving en heeft een aantrekkingskracht op huurders met goede sociale achtergrond. • Duurzame renovatie ondersteund identificatie met de woonomgeving. DST home page Eigendomswaarde Verhuurbaarheid Energie Labeling Comfort Sociale Status Kosten Milieu Hoe energiezuinig renoveren ? Waarom enerziezuinig renoveren ?

8. Lagere kosten en betaalbaarheid • Lagere energielasten betekent lagere kosten om te voorzien in het levensonderhoud voor woningeigenaren en huurders. • Door lage energielasten kunnen ook de lagere inkomensklassen een energiezuinige woning betalen. • Het verlagen van de kosten om te kunnen voorzien in levensonderhoud is een belangrijke doelstelling voor huurcorporaties.. • Een energiezuinige woning is ‘toekomstbestendig’ tegen hogere energieprijzen. DST home page Eigendomswaarde Verhuurbaarheid Energie Labeling Comfort Sociale Status Kosten Milieu Hoe energiezuinig renoveren ? Waarom enerziezuinig renoveren ?

9. Milieu • Een laag energiegebruik na renovatie resulteert in een lagere CO2 emissie en heeft daarom geringere impact op het milieu. • Het gebruik van duurzame bouwmaterialen, waterbehandeling en hergebruik zorg ook voor een lagere milieubelasting. • In alle Demohouse renovation projects is aangetoond dat een energiebesparing kan worden gerealiseerd van 50 to 85%. DST home page Image source: http://energypicturesonline.com D9 Life Cycle Optimisation and CO2 Reduction. Om het rapport te lezen selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Eigendomswaarde Verhuurbaarheid Energie Labeling Comfort Sociale Status Kosten Milieu D16.1Demohouse renovation projects assessment of environmental, economical and social impacts. Om het rapport te lezen selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Hoe energiezuinig renoveren ? Waarom enerziezuinig renoveren ?

10. Barrières en kansen voor een energiezuinige en duurzame renovatie DST home page Architectuur Financieel Wettelijk ArchitectuurFinancieel Wettelijk Sociaal Technisch D1C Barriers to sustainable renovations. Om het rapport te lezen selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Sociaal Technisch Hoe energiezuinig renoveren ? Waarom energiezuinig renoveren ?

11. Barrières en kansen voor een energiezuinige en duurzame renovatie Architectuur • Het behoud van de originele gevel van een momentaal pand kan extern isoleren onmogelijk maken. • Interne isolatie is vaak mogelijk maar vereist een doordacht ontwerp ivm mogelijke condensatie in de gevel. • Het behoud van het karakter van de originele gevel brengt kansen met zich mee voor innovatieve ontwerpen. Deense Demohouse Voor renovatie DST home page ArchitectuurFinancieel Wettelijk Sociaal Technisch Deense Demohouse na renovatie Hoe energiezuinig renoveren ? Waarom energiezuinig renoveren ?

12. Barrières en kansen voor een energiezuinige en duurzame renovatie Financieel • Winst: een hogere investering wordt beschouwd als een barrière, terwijl verhoogde marktwaarde tegelijkertijd juist een kans kan zijn. • Financiële consequenties voor de huurder: huurverhoging (barrière) versus lagere energiekosten (kans). • Marketing: extra promotie nodig (barrière) versus hogere aantrekkingskracht voor potentiele kopers (kans). • Langere terugverdientijden en hoger economisch risico kan een barrière zijn, terwijl banken energiezuinigheid juist zien als nieuw interessegebied. DST home page ArchitectuurFinancieel Wettelijk Sociaal Technisch Hoe energiezuinig renoveren ? Waarom energiezuinig renoveren ?

13. Barrières en kansen voor een energiezuinige en duurzame renovatie Financieel • Eén van de belangrijkste barrières voor energiezuinig renoveren is de extra investering die is vereist in vergelijking met ‘standaard’ of ‘business as usual’ renovatie. • Er zijn meerdere manieren om financiële barrières te overwinnen, bijvoorbeeld nieuwe financiële constructies: DST home page ESCO, Energy Service Company Low Cost componenten bijvoorbeeld HRV-unit Roof top appartement ArchitectuurFinancieel Wettelijk Sociaal Technisch Hoe energiezuinig renoveren ? Waarom energiezuinig renoveren ?

14. Barrières en kansen voor een energiezuinige en duurzame renovatie Wettelijke en bestuurlijke beperkingen • Wettelijke en bestuurlijke beperkingen (vergunningen, procedures) kunnen een barrière zijn. • Gebrek aan bestaande wetgeving kan een barrière zijn. • Overheidsinstanties die duurzaamheid aanmoedingen zijn een mogelijkheid voor duurzame en energiezuinige renovatie. DST home page ArchitectuurFinancieel Wettelijk Sociaal Technisch Hoe energiezuinig renoveren ? Waarom energiezuinig renoveren ?

15. Barrières en kansen voor een energiezuinige en duurzame renovatie • Sociaal • Gewoonlijk is er veel eensgezindheid nodig tussen de huidige huurders voor het uitvoeren van collectieve maatregelen. • Zelfs wanneer consensus tussen de huurders niet formeel is vereist, kan meer medewerking van de huurders worden verwacht indien zij kunnen bijdragen aan het renovatieproces. Dit leidt eveneens tot meer tevredenheid over het eindresultaat. • Indien huurders worden betrokken bij het zoeken naar oplossingen, zullen deze eerder worden geaccepteerd. • Gebrek aan kennis kan een motivatieprobleem zijn. Voorbeelden van energiezuinige renovatie kunnen worden gebruikt om huurders te informeren. • Tijdelijke woonruimte tijdens renovatiewerkzaamheden kan een extra barrière zijn voor de support van de huidige huurders. • Het zo kort mogelijk houden van de renovatieperiode zorgt ervoor dat huurders niet te lang in een tijdelijke woonruimte hoeven te leven. Coupons voor locale atrracties en parken kunnen worden aangeboden ter compensatie DST home page ArchitectuurFinancieel Wettelijk Sociaal Technisch Hoe energiezuinig renoveren ? Waarom energiezuinig renoveren ?

16. Barrières en kansen voor een energiezuinige en duurzame renovatie Technisch • Enkele oplossingen vereisen complexe technologieën die minder gebruiksvriendelijk zijn met als gevolg een mogelijk lagere energiebesparing. Probeer zoveel mogelijk gebruiksvriendelijke technologieën in te zetten. • Ervaring leert, dat in elk renovatieproces fouten worden gemaakt. Kwaliteitscontrole helpt deze fouten op te sporen en te corrigeren. • Meer informatie over de Infrarood cameratest • Meer informatie over de Blower Door test • Gebrek aan kennis en technische know-how kan een barrière zijn in het renovatieproces. Echter, wanneer deze kennis is vergaard kan dit worden beschouwd als een concurrentievoordeel. DST home page ArchitectuurFinancieel Wettelijk Sociaal Technisch Hoe energiezuinig renoveren ? Waarom energiezuinig renoveren ?

17. Hoe energzuinig, betaalbaar en duurzaam renoveren? Drie belangrijke aspecten spelen een rol: DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Financieel Technisch Sociaal

18. Technisch aspect • De eerste stap in een renovatieproces is een doel stellen voor het energiegerbuik. Een goede indicatie hiervoor is de hoeveelheid energie nodig voor verwarming per m2 per jaar (kWh/m2a). • Een m3 aardgas of 1 liter olie staat gelijk aan ongeveer 10 kWh warmte. Het energiegebruik van een huis van 100 m2 van 1500 m3 aardgas per jaar is 1500 x 10 kWh/a/ 100 m2 of 150 kWh/m2a, (de a staat voor annual of jaarlijks). • Een gemiddeld huishouden gebruikt 300-500 m3 aardgas voor warm tapwater ofwel DHW (Domestic Hot Water). Indien de totale hoeveelheid gasgebruik bekend is, kan het energiegebruik voor ruimteverwarming eenvoudig worden berekend. • Enkele lage waarden voor ruimteverwarming: • - 15 kWh/m2a volgens de Duitse nieuwbouwstandaard voor passiefhuizen. • - 25-30 kWh/m2a voor renovatie volgens het Duitse passiefhuisprincipe. • - 50 kWh/m2a voor woningen met laag energiegebruik. • - 100 kwh/m2a volgens huidige • standaard. DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol Demohouse Renovaties Geleerde lessen

19. Technisch • De eerste stap in energiezuinig renoveren is het minimaliseren van de energievraag door: • Isolatie van de gebouwschil (gevel, glas). • 2. Minimaliseren van koudebruggen en infiltratieverliezen (ongewenste koude lucht dat de woning binnendringt). • Warmteterugwinnin in het ventilatiesysteem. • De tweede stap is het toepassen van duurzame energie (zonnecollectoren, PhotoVoltaisch of PV cellen) • The laatste stap is het toepassen van energiezuinige apparatuur, zoals Hr-ketel of warmtepomp. • Wanneer het doel voor toekomstige energiegebruik is vastgesteld en er een algemeen idee is in welke maatregelen wordt geinvesteerd, kan het ontwerpteam de technische specificaties van de renovatie gaan invullen. DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol Demohouse Renovaties Geleerde lessen

20. Technical aspect • Further information and guidance • ‘Vuistregels’ voor energiezuinigheid, toepassen van duurzame energie, nieuwe technologieën en streefwaarden met betrekking tot: • Gebouwschil • Gebouwservices • Best Available Technologies, BAT • Low-cost Technical Solutions • Bouwkwaliteitscontrole: Tools • Thermographische Camera Test • Blower Door Test • Bewustwordings Tools • The Green Questionnaire • Evaluatie Tools • Energy Signatuur • Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol • Demohouse Renovatie Projecten • Geleerde lessen DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol Demohouse Renovaties Geleerde lessen

21. Best beschikbare technologieën voor energiezuinige renovatie Informatie over de huidige status van elke best beschikbare technologie in Europa voor energiezuinig renoveren is beneden weergegeven. Het bevat de streefwaarden voor 2011, het jaar waarin strengere eisen worden gesteld op basis van de EPBD, Energy Performance Building Directive. Europa is onderverdeeld in drie zones gebaseerd op klimaatregio’s: Zone I: Noord Europe Zone II: Centraal Europe Zone III: Zuid Europe Best beschikbare technologieën: Om elk beschikbaar item te zien ga naar: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/best-available-technologies/ - Isolatie - Energiezuinige ramen - Luchtdichte constructies - Balansventilatie met warmteterugwinning - Hr-ketels - Wijkverwarmingssystemen - Gecombineerde warmte en elektriciteitsproductie - Warmtepompen - Natuurlijke, hybride en ventilatie met behulp van PV - Zonnecollectoren voor warm tapwaterbereiding - PV installaties DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol D1 State of the Art. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ D6 Catalogue of Best Available Technologies. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

22. Low-cost Technische Oplossingen • Als onderdeel van het Deens renovatieproject, is een kosten effectieve balansventilatie unit ontwikkeld met warmteterugwinning. Een hoge thermische efficiency, lage elektriciteitsconsumptie en laag geluidsniveau zijn gerealiseerd. Bovendien is de venitlatieunit eenvoudig aan te sluiten op het bestaande uitlaatsysteem. • De unit kan worden geintegreerd langs de muren of onder het dak op een eenvoudige manier met weinig onderhoud (bijvoorbeeld filtervervanging). • Het verbeterde ontwerp van de venitlatieunit maakt installatie in een appartement mogelijk voor minder dan 3000 EURO. Filterbox in keuken met twee filters. DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Drie onderdelen voor low-cost HRV unit. Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol HRV kanalen in de keuken (moet nog worden witgeverfd). D1 State of the Art. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ D6 Catalogue of Best Available Technologies. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

23. Low-cost technische oplossingen • Lichtgewicht en energiezuinig CO2 Neutraal Prefab topappartement • Prototype ontwikkeld als onderdeel van het Deense Demohouse renovatie project. • Verkoop van dit type appartement voor een goede prijs kan (voor een deel) extra investeringen voor energiezuinige renovatie compenseren. DST home page Top apartement meer informatie Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol Top apartement demonstratie Demohouse Renovaties Geleerde lessen

24. Top apartement • Technische informatie: • Hoogwaardige prefab componenten tegen lage kostprijs. • Voordelen: goed geisoleerd, luchtdichte prefabricatie. Laag totaalgewicht (geplaatst op bestaande dakconstructie van een bestaand betonnen woning). • Inclusief: • -Ventilatieunit met warmteterugwinning geplaatst in een tussenmuur. (EcoVent) • Ventilatie lucht wordt voorverwarmd in een metale dak, lucht zonnecollector (Rannilla) • 13 m² PV module om te voorzien in het energiegebruik voor ventilatie en verlichting met behulp van zonne energie • Een luchtdichte timber-frame constructie met papier granulaat isolatie en minimale koudebruggen ( U-value: 0.15 – 0.18 W/m²K) • HR++ glas. DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol Top apartement demonstratie. Deens Demohouse project. Demohouse Renovaties Geleerde lessen

25. De Groen Bouwen Vragenlijst • De groen bouwen vragenlijst is gebaseerd op de in Denemarken ontwikkelde “Green Build Tool”, gericht op milieu en energie. • De tool is ontwikkeld door Cenergia, Denemarken. • De vragenlijst beoordeeld alle van toepassing zijnde renovatiemaatregelen van project. • Dit omvat maatregelen betreffende duurzaamheid gerelateerd aan: • - Water, regenwater en riolering • - binnenklimaat (lucht) • - Materialen en constructies • - Afval • - Energie • - Gebouw en wijkontwikkeling • De gebruiker kan de vragenlijst gebruiken in twee fasen: • - 1. Begeleiding ter beoordeling van voorgenomen • renovatiemaatregelen. • - 2. Geeft een advies over een optimum aantal • renovatiemaatregelen aan de start van een • renovatieproces, indien alle details bekend zijn. • Als resultaat wordt een puntenscore berekend voor zowel milieu als energie onderverdeeld naar label A tot en met G. DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol The Green Build Questionnaire Om de vragenlijst te zien selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/other/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

26. Bouwkwaliteitscontrole methoden Infrarood Camera Test • Wordt gebruikt om koudebruggen in gebouwen te detecteren. • De foto wordt gemaakt met een infrarood camera • Op de infrarood foto worden verschillende kleuren aangegeven, welke een andere temperatuursrange aannduiden. • Op deze manier kunnen warme en koude delen van een gebouw zichtbaar worden gemaakt en geidentificeerd. • De IR foto’s kunnen worden gebruikt om warmtestraling aan te tonen en aan te geven waar isolatie ontbreekt in de gebouwschil. • De methode kan ook worden gebruikt om schade als gevolg van vocht aan te tonen, met name in oude gebouwen. DST home page Before renovation Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol After renovation D8.1 Monitoring Programme in Demohouse renovation buildings. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

27. Bouwkwaliteitscontrole methoden Infrarood Camera Test • Bouwkwaliteitscontrole in de loop van een renovatieproces blijkt erg belangrijk om mogelijke fouten in de constructie zichtbaar te maken. • In het Oostenrijkste Demohouse project, zijn IR foto’s gemaakt na de renovatie. Hierdoor kon ontbrekende isolatie in de gebouwschil worden vastgesteld. As a result the contractor was responsible for repair. Als gevolg, werd de bouwonderneming verantwoordelijk gesteld. • De prijs van een thermografische controle door een specialist is slechts een fractie van de totale bouwkosten. (ongeveer 1000 €). • De lange termijn voordelen van het corrigeren van ontbrekende isolatie en koudebruggen compenseren de kosten voor het uitvoeren van een IR kwaliteitscontrole. DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol D8.1 Monitoring Programme in Demohouse renovation buildings. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen Ontbrekende isolatie bij de ingang gedetecteerd met thermographie, rechtgezet door de bouwonderneming.

28. Bouwkwaliteitscontrole methoden • Blower Door Test • Bij energiezuinige renovatie moeten warmteverliezen door ongewenste luchtstromingen worden geminimaliseerd. Een luchtdichte gebouwschil is essentieel. • In een blower door test, wordt de woning onder een druk gezet van 50 Pa (0.0005 van normale luchtdruk) De bijbehorende lucht flow wordt gemeten. Hoe meer luchtdicht de woning is, hoe later de lucht flow. • De lucht flow is gerelateerd aan de grootte van de woning en wordt uitgedrukt in een infiltratieratio n50 (het subscript 50 betekent 50 Pa). Een n50 van 1 per uur betekent dat elk uur de luchthoeveelheid gelijk aan het volume van de woning wordt ‘ververst’ (bij een overdruk van 50 Pa). • Onder normale omstandigheden is het luchtdrukverschil binnen en buiten de woning minder dan 50 Pa. Als vuistregel, geld een luchtverversinggraad van n50/20 (door wind op de gevel). • De Duitse Passiefhuis standaard vereist een n50 van 0.6 per uur of minder. • In de praktijk levert goede renovatie een n50 op van 2.0 per uur of minder. Blower door om de luchtdichtheid van een woning te bepalen. DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol Doorlopende luchtdichtheidslaag (rood) Over de gehele bouwstructuur. D5 Securing air tightness in buildings. Om het rapport te lezen selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ D8.1Monitoring Programme in Demohouse renovation buildings. Om het rapport te lezen selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

29. Bouwkwaliteitscontrole methoden • Blower Door Test • D5 Securing air tightness in buildings (Executive Summary) het rapport gaat in op instructies om woningen luchtdicht te maken en hierop te testen. Er worden aanbevelingen gedaan over het uitvoeren van van testen in renovatieprojecten. Tevens worden de resultaten van alle Demohouse projecten gepresenteerd, met betrekking tot uitgevoerde maatregelen om de luchtdichtheid te verbeteren. Blower door om de luchtdichtheid van een woning te bepalen. DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect • In het Deense Demohouse project hebben herhaaldelijke blower door testen geholpen de woning beter luchtdicht te maken door ‘lekkages’ op te sporen. Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol Doorlopende luchtdichtheidslaag (rood) Over de gehele bouwstructuur D5 Securing air tightness in buildings. Om het rapport te lezen selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ D8.1Monitoring Programme in Demohouse renovation buildings. Om het rapport te lezen selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

30. Energiesignatuur • Energiesignatuur is een procedure om het totale energiegebruik voor woning en warm tapwaterbereiding vast te stellen. • De procedure omvat het wekelijk (of maandelijks) vastleggen van het energiegebruik per m2 vloeroppervlak tegen de gemiddelde omgevingstemperatuur in die periode (week of maand). • Hoe lager de omgevingstemperatuur, hoe hoger het energiegebruik voor ruimteverwarming. De stijlheid van de lijn is een indicatie voor de thermische kwaliteit van de woning. (lagere steilheid is beter) • In de zomer (gemiddelde omgevingstemperatuur van 15°C of meer), zou er geen energievraag voor ruimteverwarming moeten zijn. De enige energievraag zou voor warm tapwaterbereiding moeten zijn, ongeveer 10 kWh/m2. Hogere waarden zouden kunnen aanduiden dat het verwarmingssysteem niet goed werkt. DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol Voorbeeld van de Energiesignatuur. Om het voorbeeld te bekijken selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/other/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

31. Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol • Wordt gebruikt als basis voor de evaluatie van woningbouwprojecten in termen van verbeteren van duurzaamheid, energie en sociaal economische aspecten. • Het evaluatie protocol omvat drie delen: • 1. Het informatie deel. • 2. Het evaluatie deel. • De evaluatie is onderverdeeld naar: • - Maatregelen voor het uitvoeren van de renovatie • - Evaluatie gedurende het renovatieproces • Evaluatie na het uitvoeren van de renovatie • 3. Vergelijking van de evaluaties voor en na de renovatie DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol D23 Applicability of the Common Evaluation Protocol. Om het rapport te lezen selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

32. DEMOHOUSE Renovatie Projecten Gebouwen gerenoveerd volgens duurzame criteria en ‘geleerde lessen’ van de renovaties. DST home page Deense Demohouse Oostenrijkse Demohouse Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol DEMOHOUSE brochure. Voor de brochure selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/other/ D1CBarriers for sustainable and energy conscious renovation. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Griekse Demohouse Spaaanse Demohouse Paper: ”Energy efficient renovation of dwellings: lessons learned”. Voor het artikel selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/other/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen Hongaarse Demohouse

33. Oostenrijkse Demohouse • Resultaten van het renovatie project: • Lessons learned_Austrian renovation project • Wat ging goed • Wat ging niet goed • Geleerde lessen • Monitoring Voor renovatie Na renovatie DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol DEMOHOUSE brochure. Voor de brochure selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/other/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

34. Deense Demohouse Ecovent WTW unit Topappartement DST home page • Resultaten van het renovatieproject: • Lessons learned_Danish renovation project • Wat ging goed • Wat ging niet goed • Geleerde lessen • Monitoring Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Voor renovatie Na renovatie Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol DEMOHOUSE brochure. Voor de brochure selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/other/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

35. Griekse Demohouse Tijdens de bouw DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect • Resultaten van het renovatieproject: • Lessons learned_Greek (newbuilt) project • Wat ging goed • Wat ging niet goed • Geleerde lessen • Monitoring Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol DEMOHOUSE brochure. Voor de brochure selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/other/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

36. Hongaarse Demohouse Voor renovatie Voorgesteld DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect • Resultaten van het renovatieproject: • Lessons learned_Hungarian renovation project • Wat ging goed • Wat ging niet goed • Geleerde lessen • Monitoring Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol DEMOHOUSE brochure. Voor de brochure selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/other/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

37. PV daksysteem Spaanse Demohouse DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Voor renovatie Na renovatie • Results of the renovation project: • Lessons learned_Spanish renovation project • Wat ging goed • Wat ging niet goed • Geleerde lessen • Monitoring Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol DEMOHOUSE brochure. Voor de brochure selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/other/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

38. Monitoring of Demohouse Renovation Projects Informatie beschikbaar eind 2008. DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Best beschikbare technologieën Low-cost technische oplossingen Groene Vragenlijst IR Camera Test Blower Door Test Energiesignatuur Gemeenschappelijk Evaluatie Protocol Demohouse Renovaties Geleerde lessen

39. Financieel aspect • Een van de balangrijkste barrières voor energiezuinig renoveren is de extra investering die is vereist, in vergelijking tot een ‘standaard’ renovatie. • Er zijn meerdere opties voor handen om deze financiële barrière te helpen overwinnen. • Nieuwe financiële modellen: ESCO Energy Service Company • ESCO kan worden gebruikt vooor ontwerp, financiering, onderhoud en financiële adminstratie van gerenoveerde gebouwen. • Door het uitbesteden van energiezuinige installatie, hoeft de woningbouwcorporatie minder te investeren en loopt hiermee minder financieel risico. • De energy service companies hebben budget om te investeren in zonnedaken, windmolens, biobrandstoffen, warmteopslagvoorzieningen etc. De terugverdientijden van alle Demohouse renovatie projecten varieren tussen de 15 en 35 jaar, hoewel de meeste rond de 25 jaar bedragen. DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect D9 Life Cycle Optimisation and CO2 Reduction. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ D13 New management strategies. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

40. Financieel aspect • Een van de balangrijkste barrières voor energiezuinig renoveren is de extra investering die is vereist, in vergelijking tot een ‘standaard’ renovatie. • Er zijn meerdere opties voor handen om deze financiële barrière te helpen overwinnen. • Nieuwe financiële modellen: • ESCO, Energy Service Company • vs • EPC, Energy Performance Contracting • Een ESCO, Energy Service Company is een onderneming die wordt ingehuurd door de eigenaar van een gebouw die de energieprestatie van het gebouw wil verbeteren en/of de energiekosten wil reduceren. • De ESCO is de organisatie welke de energiedoelen realiseert in het project. • De ESCO en de gebouweigenaar ondertekenen een contract (gewoonlijk voor 5-10 jaar). • EPC, Energy Performcance Contracting is een activiteit of algemener, een concept. • Met de EPC, wordt de jaarlijkse doelstelling van de energieprestatie in een contract vastgelegd. Vandaar de naam energy performance contracting. DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect D9 Life Cycle Optimisation and CO2 Reduction. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ D13 New management strategies. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

41. Financieel aspect • Een van de balangrijkste barrières voor energiezuinig renoveren is de extra investering die is vereist, in vergelijking tot een ‘standaard’ renovatie. • Er zijn meerdere opties voor handen om deze financiële barrière te helpen overwinnen. • Nieuwe financieringsmodellen: • Top appartement • Verkoop van dit type appartement voor een goede prijs kan (voor een deel) extra investeringen voor energiezuinige renovatie compenseren. • Hoogwaardige prefab componenten tegen lage kostprijs. • Voordelen: goed geisoleerd, luchtdichte prefabricatie. Laag totaalgewicht (geplaatst op bestaande dakconstructie vaneen bestaand betonnen woning). DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect Top appartement in het Deens Demohouse demonstratieproject D9 Life Cycle Optimisation and CO2 Reduction. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ D13 New management strategies. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

42. Financieel aspect Een van de balangrijkste barrières voor energiezuinig renoveren is de extra investering die is vereist, in vergelijking tot een ‘standaard’ renovatie. Er zijn meerdere opties voor handen om deze financiële barrière te helpen overwinnen. . Nieuwe financieringsmodellen: Low cost componenten, bijvoorbeeld HRV-unit DST home page HRV-unit meer informatie Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect D9 Life Cycle Optimisation and CO2 Reduction. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ D13 New management strategies. Voor het rapport: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen Drie onderdelen van de low-cost HRV unit

43. Financieel aspect • Life cycle optimisation and CO2 reduction • Elk Demohouse project is geanalyseerd in het kader van potentieel t.a.v. energiebesparing en CO2 emissie. Ook de kosten voor het uitvoeren van de maatregelen zijn bekeken. • Terugverdientijden voor renovatie investeringen zijn berekend en vergeleken met typische ‘standaard’ renovaties. • Optimale renovatiemaatregelen zijn geidentificeerd. DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect D9 Life Cycle Optimisation and CO2 Reduction. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ D13 New management strategies. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen

44. Sociaal aspect • Voordelen van betrokkenheid van de bewoners: • Ervaring leert dat bewoners meer geneigd zijn mee te werken met de renovatie en tevredener zijn over het resultaat indien zij actief worden betrokken in het proces. Dit maakt de besluitvorming ingewikkelder, maar het resultaat is des te beter voor iedereen. • De duurzame renovatie heeft een sociale impact op de woonomgeving, dus check indien lokaal budget beschikbaar is om de buurt te ‘verbeteren’. • De betrokkenheid van huurders in een vroeg stadium leidt tot een beter renovatieproces. • Verschaf huurders informatie over energiezuinig wonen en onderhoud. • Indicatoren en vragenlijsten zijn onwikkeld in de Demohouse projecten om sociaal economische kenmerken vast te stellen: • - Veranderingen als gevolg van renovatie met • betrekking tot het aantal woningen en hun • kenmerken. • - De hoogte van de huur en de betaalbaarheid • - Energiekosten • - De woomomgeving en de financiële consequenties • van de renovatie. DST home page Technisch ascpect Financieel aspect Sociaal aspect D14 Assessment of environmental, economical and social impacts involving the whole life cycle. Voor het rapport selecteer: http://www.demohouse.net/reports/monitoring/reports/ Demohouse Renovaties Geleerde lessen