DEPRESSİYA VƏ XƏRÇƏNG ÜPA-nın “Depressiya və Xərçəng” kitabına əsaslandırılmış sinopsis

1. DEPRESSİYA VƏ XƏRÇƏNG ÜPA-nın “Depressiya və Xərçəng” kitabına əsaslandırılmış sinopsis (Katon W, Maj M, Sartorius N, eds. – Chichester: Wiley, 2010)

2. Xərçəng xəstələrindədepressiyanın etiologiyası • İllər ərzində xərçəng xəstələrində depressiyanın yayılmasını tədqiq etmək məqsədi ilə çoxsaylı elmi tədqiqatlar aparılıb. Əldə edilmiş tədqiqatların nəticələri bir-birindən mühüm dərəcədə fərqlənir (böyük depressiyanın yayılması 3-38%-ə, depressiv spektrə aid olan digər pozuntularının yayılmasıisə 1,5-52%-əqədərdir) • Aşağıda göstərilən xərçəng növlərinin depressiya ilə yaxın əlaqəsi var: beyin (41-93%), mədəaltı vəzi (50%-əkimi), baş və boyun (42%-əkimi), süd vəzisi (4,5-37%), ginekoloji (23%) və ağ ciyərxərçəngi (11%) • From Massie MJ et al. The prevalence of depression in people with cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

3. Xərçəng olan xəstələrdə epidemioloji tədqiqatların metodoloji problemləri • Yayılma faizlərinin bir-birindən fərqli olması müxtəlif tədqiqatların fikir ayrılığını əks etdirir (depressiyanın fərqli anlayışı, istifadə olunan psixiatrik cədvəllər və müsahibələr, xərçəngin növü və dərəcəsi, aparılan müalicə) • Depressiv simptomlar adi qəm və kədər hisslərindən böyük affektiv pozuntularadək özünü büruza verə bilər. Bununla əlaqədar, xərçəng xəstələrində depressiyanı təyin etmək bir qədər çətin olur • Həmçinin çətinlik ondan ibarətdir ki, DSM-IV təsnifatında təsvir edilən depressiyanın bəzi simptomları (iştahanın və çəkinin azalması, yuxunun pozulması, yorulma, diqqətin yayılması, psixomotor ləngimə) xərçəngə qarşı müalicənin yaratdığı əks-təsirə uyğun gəlir • From Passik SD, Lowery AE. Recognition and screening of depression in people with cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

4. Depressiya və düşkünlük Xərçəng olan xəstələrdə depressiyanı düşkünlükdən ayırmaq lazımdır. Depressiyada olan insan zövqalma qabiliyyətini itirir, lakin düşkünlük zamanı xəstə pis fikirlərdən yayındırılsa, hazırkı vəziyyətdən zövq ala bilər.Düşkün insan nə edəcəyini bilmir, özünü köməksiz və bacarıqsız hiss edir; depressiv insan məqsədini, motivasiyasını itirir və hətta düzgün istiqaməti seçsə də, məqsədə doğru hərəkət etmək həvəsi olmur From Massie MJ et al. The prevalence of depression in people with cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

5. Xərçəng olan xəstələrdə depressiyanın təyinində maneələr • Onkoloji tədbirlər, ilk növbədə, fiziki müalicəni və onun əks-təsirini, ikinci dərəcədə isə, ağrı və başqa simptomların korreksiyasını nəzərə alır. Emosional simptomlar nəzərdən qaçırılır, ya xərçəng diaqnozuna verdiyi reaksiya kimi qiymətləndirilir və hesaba alınmır • Pasientlər emosional şikayətlərə görə, həkimə müraciət etmirlər. Bunun əsas səbəbi, birinci növbədə, öz müalicə həkimini əsas müalicəvi istiqamətdən yayındırmaqdan və ya həkimin depressiyada olan xəstəyə qarşı ola biləcək neqativ münasibətdən qorxu • From Passik SD, Lowery AE. Recognition and screening of depression in people with cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

6. Xərçəng olan xəstələrdə depressiya skrininq cədvəllərinin qiymətləndirilməsi Data based on the meta-analysis by Vodermaier et al. (J. Natl. Cancer Inst. 2009;101:1464-1488). PSSV-9, Pasientlərin Sağlamlıq Sorğu Vərəqəsi-9 (PHQ-9); SQSV-18, Simptomların Qısa Sorğu Vərəqəsi – 18 (BSI-18); EDMDC, Epidemioloji Tədqiqatlar Mərkəzinin Depressiya Cədvəli (CES-D); EPDC, Edinburq Postnatal Depressiya Cədvəli (EPDS); XHDC, Xəstəxanada Həyacan və Depressiya Cədvəli (HADS); ZÖQDCZanqın Özü-Özünü Qiymətləndirmə Depressiya Cədvəli (ZSDS); BDSV, Bekın Depressiya Sorğu Vərəqəsi(BDI); ÜSSV-28, Ümumi Sağlamlıq Sorğu Vərəqəsi – 28 (GHQ-28). From Passik SD, Lowery AE. Recognition and screening of depression in people with cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

7. Xərçəng xəstələrində emosional reaksiyalara təsir edən faktorlar Xərçəng xəstənin emosional cavabına 3 faktor təsir edir: a) diaqnoz (çağırış, yoxsa təhlükə), b) vəziyyətini idarə etmək qabiliyyəti (cüzi olması, ya tamamilə olmaması), c)proqnoz (müsbət ya mənfi) From Clarke DM. Psychological adaptation, demoralization and depression in people with cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

8. Xərçəngə uyğunlaşma üsulları Xəstəliyi Kontrol Proqnoz qəbul etmə Mübarizə Çağırış kimiBir az Yaxşı aparmaq UzaqlaşmaqMinimal Qeyri-münasibYaxşı ya inkar etmək təhlükə kimi FatalizmCüziNəzarətsizNaməlum təhlükə kimi Ümidsizlik- Mühüm təhlükəNəzarətsizQaçılmaz köməksizlik ya itkikimineqativ Narahatlıq/təşvişMühüm NaməlumNaməlum fikirləri təhlükə kimi According to Moorey and Grey (Psychological therapy for patients with cancer: a new approach. Washington: American Psychiatric Press, 1989). From Clarke DM. Psychological adaptation, demoralization and depression in people with cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

9. Xərçəng xəstələrində sitokinlər və neyrodavranış simptomları • İltihab sitokinləri (TNF-alfa, IL-1 və IL-6) xərçəng xəstələrində, böyük depressiyanın simptomları ilə uyğun gələn, “xəstəlik davranışı” sindromu əmələ gətirir • Bu sindroma anhedoniya, koqnitiv pozuntular, həyacan/əsəbilik, psixomotor ləngimə, yorğunluq, anoreksiya, yuxu pozuntuları və ağrıya həssasslıq daxildir • Depressiv xərçəng xəstələrində sitokinlərin miqdarı artır. Bu isə öz növbədə “xəstəlik davranışı” sidromunun simptomlarının əmələ gəlməsinə səbəb olur • From Musselman DL et al. Biology of depression and cytokines in cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

10. Depressiya xərçəng xəstələrinin yaşama faizinə təsir edir • 5 il ərzində süd vəzisi xərçəngindən əziyyət çəkən qadınlar arasında aparılan tədqiqatın nəticələri təsdiq edir ki, ağır dərəcəli depressiyada olan qadınlarda yaşama ehtimalı aşağı enir (Watson et al., 1999) • 8 il davam edən və 10,000 iştirakçı daxil olan populyasiyaüzrə aparılan tədqiqat, depressiyasız xəstələr ilə müqayisədə depressiya ilə olan xəstələrin ölüm riskinin yüksəlməsini təsdiq edib (Onitilo et al., 2006). • Yuxarıda göstərilənlərin əsas səbəbi depressiv xəstələrin müalicə qaydalarına riayət etməməsidir (DiMatteo et al., 2000). • From DiMatteo RM, Haskard-Zolnierek KB. Impact of depression on treatment adherence and survival from cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

11. Depressiyanın xərçəngin müalicəsinə neqativ təsiri • Xəstənin xərçəng diaqnozu və müalicəsi barədə məlumatı tam başa düşə bilməməsi • Özü-özünə qayğı göstərməyə həvəsin enməsi; planlaşdırma problemləri • Müalicəyə pessimist münasibət və inamsızlıq • Sağlamlıq tədbirlərindən uzaqlaşma • Sosial izolyasiya • Sosial imkanlardan lazımi dərəcədə istifadə etməməsi • Müalicənin əks-təsirinə qarşı tolerantlığın enməsi • From DiMatteo RM, Haskard-Zolnierek KB. Impact of depression on treatment adherence and survival from cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

12. Depressiya xərçəng xəstələrində intihar riskini artırır • Ümumi populyasiya ilə müqayisədə xərçəng xəstələrində intihar riski 2 dəfə artır (Rockett et al., 2007). • Hər ikinci tamamlanmış intiharın səbəbi depressiya hesab olunur.Depressiyadan əziyyət çəkən xəstələrdə intihar riski 25 dəfə artır (Breitbart et al., 2006). • Xərçəng xəstələrində intiharın əlavə səbəbləri siyahısına - yaxın insanlar üçün yük olmak istəməməsi, müstəqilliyinin itirilməsi, öz ölümünü idarə edə bilməməsi, fiziki simptomlar, ümidsizlik, ictimai qayğının lazımi dərəcədə təşkil edilməməsi və gələcəkdən qorxu kimi əlamətlər daxildir (Hudson et al., 2006). • From Breitbart W et al. Suicide and desire for hastened death in people with cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

13. Xərçəng xəstələridə intihar riski faktorlarının qiymətləndirilməsi - I Based on the National Breast Cancer Centre and National Cancer Control Initiative Clinical Practice Guidelines (2003) and Hudson et al. (Palliat. Med. 2006;200:703-710). From Breitbart W et al. Suicide and desire for hastened death in people with cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

14. Xərçəng xəstələrində intihar riski faktorlarının qiymətləndirilməsi II Based on the National Breast Cancer Centre and National Cancer Control Initiative Clinical Practice Guidelines (2003) and Hudson et al. (Palliat. Med. 2006;200:703-710). From Breitbart W et al. Suicide and desire for hastened death in people with cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

15. Depressiyalı xərçəng xəstələrində aparılan koqnitiv terapiya - I From Kissane DW et al. Psychotherapy for depression in cancer and palliative care. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

16. Depressiyalı xərçəng xəstələrində aparılan koqnitiv terapiya- II From Kissane DW et al. Psychotherapy for depression in cancer and palliative care. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

17. Ağır xərçəng xəstələrində olan depressiyanın CALM terapiyası- I From Kissane DW et al. Psychotherapy for depression in cancer and palliative care. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

18. Ağır xərçəng xəstələrində olan depressiyanın CALM terapiyası- II From Kissane DW et al. Psychotherapy for depression in cancer and palliative care. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

19. Sui-qəstə meyilli olan pasientlərdə krizis müdaxiləsi Adapted from Holland et al. (eds). Quick reference for oncology clinicians. Charlottsville: IPOS Press, 2006. From Breitbart W et al. Suicide and desire for hastened death in people with cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

20. Antidepressantlar və onların xərcəng xəstələrində istifadə olunması - I From Grassi L et al. Pharmacotherapy of depression in people with cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

21. Antidepressantlar və onların xərcəng xəstələrində istifadə olunması - II From Grassi L et al. Pharmacotherapy of depression in people with cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

22. Antidepressantlar və onların xərcəng xəstələrdə istifadə olunması- III From Grassi L et al. Pharmacotherapy of depression in people with cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

23. Xərçəng xəstələridə antidepressantlardan istifadə qaydalarının göstərişləri • Müalicəni aşağı dozalar ilə başlayın. Optimal dozanı müəyyənləşdirmək üçün bir müddət dozanı titrasiya edin (bununla lüzumsuz əks-təsirlərdən yayınacaqsız). • Pasienti müalicənin latent dövründən və mümkün olan əks-təsirlərindən xəbərdar edin və arxayınlaşdırın. Əks halda pasient müalicəni vaxtsız dayandaracaq. • Residivın baş verməsinin ehtimalını istisna etmək üçün müalicəni 4-6 ay ərzində davam edin. • Müntəzəm olaraq pasientin fiziki göstəriciləri və yanaşı gedən xərçəng əleyhinə dərmanlara nəzarət edin (steroidlər, antiemetiklər, antibiotiklər, antiestrogenlər və ximioterapiya maddələri). • Müalicəni dayandırmaq məqsədi ilə, ilk öncə dozanı bir neçə həftə müddətində 50%-ə kimi azaldın. Əks halda, xəstədə ləğvetmə sindromu əmələ gələ bilər. Ləğvetmə sindromu xəstə üçün çox məşəqqətlidir. Eyni zamanda xərçəng və ya depressiyanın residivı kimi yanlış təsurat yarada bilər. • Onkoloji xəstəxanalarda pasientlərin inandırılması və maarifləndirilməsi son dərəcə önəmlidir. • From Grassi L et al. Pharmacotherapy of depression in people with cancer. In: Depression and Cancer. Kissane D, Maj M, Sartorius N (eds). Chichester: Wiley, 2010.

24. Minnətdarlıq Bu sinopsis ÜPA-nın somatik xəstələrdə depressiyanın yayılması və proqnostik əhəmiyyəti barədə programının hissəsidir. Proqramı təşkil edilməsi üçün Lugli Təşkilatına, İtalyan Bioloji Psixiatriya Cəmiyyətininə, Eli-Lilly və Bristol-Myers Squibb-a minnətdarlıq bildirilir.ÜPA Dr. Andrea Fiorilloya, Naples, İtaliya bu sinopsisin hazırlamasında köməkliyi üçünvə Gülay Məmmədzadəyə, Bakı, Azərbaycan bu sinopsisıAzərbaycan dilinə tərcümə etdiyi üçün öz xüsusi minnətdarlığını bildirir.