6. Kafli Eldvirkni

1. 6. Kafli Eldvirkni

2. 6.1 Eldvirknin á jörðinni • Frumorsök innrænu aflanna. • Varmamyndun djúpt í iðrum jarðar starfar af klofnun geislavirkra efna Slík efni hafa óstöðugan kjarna sem stöðugt klofna niður í önnur efni með stöðugan kjarna og við það losnar varmaorka sem jörðin verður að losa sig við, oft í formi eldgosa.

3. Flekamót - eyðing hafsbotnsfleka Hafsbotn - hafsbotn Þar sem hafsbotn gengur undir annan hafsbotn verður mikil eldvirkni og eyja­bogar myndast. Hafsbotn - meginland Þar sem hafsbotn gengur undir megin­land er einnig mikil eldvirkni og auk þess verða til fellingafjöll. Meginland - meginland Þar sem meginland rekst á meginland verða til fellingafjöll án þess að teljandi eldvirkni fylgi.

4. Flekaskil - miðhafshryggir

5. Heitir reitir • Heitir reitir eru nokkur svæði á jörðinni þar sem eldvirkni er mikil án þess að hún geti talist bein afleiðing af reki flekanna.

6. Heitir reitir frh. • Á meginlöndunum má víða finna ummerki um mikla eldvirkni eða virk eldfjöll langt frá jöðrum flekanna. Þessir eldvirku blettir hafa verið nefndir heitir reitir og talið er að möttulstrókar undir jarðskorpunni valdi eldvirkninni.

7. Möttulstrókar • Möttulstrókar eru uppstreymi möttulefnis undir heitum reitum. • Heitu reitirnir, sem eru birtingarform möttulstrókanna á yfirborði, taka heldur ekki þátt í hreyfingum flekanna. Eyjaröð verður til þar sem hafsbotnsfleka rekur yfir möttulstrók. Eyjarnar myndast yfir möttulstróknum og berast síðan frá honum og ný eyja myndast.

8. Möttulstrókar frh. • Mestu eldsumbrot sem þekkjast verða þegar möttulstrókur brýst upp í gegnum meginlandsskorpu.

9. Möttulstrókar og Ísland Þverhryggur verður til ef möttulstrókur kemur upp við flekaskil. Þá lenda gosefnin og eldfjöllin á sitt hvorum flekanum og rekur með þeim í gagnstæðar áttir. Á hafs­botninum kemur fram þykkildi úr gosefnum eða röð eldfjalla sem stefna þvert út frá flekaskilunum.

10. 6.2 Eldvirkni á Íslandi • Ísland er eitt eldvirkasta svæði jarðarinnar • Eldgos verða að meðaltali 4. hvert ár • þriðjungur af kviku sem er ofanjarðar á Íslandi hefur runnið síðustu 1000 árin • Ástæður mikillar eldvirkni á Íslandi er öflugur möttulstrókur undir landinu og flekaskilin sem liggja þvert gegnum landið

11. Eldstöðvakerfi • Eldstöðvakerfi samanstendur af sprungurein og megineldstöð þar sem oft gýs. Þar verður til kvikuhólf í jarðskorpunni

12. Eldstöðvakerfi frh. • Hvert eldstöðvakerfi þróar með sér ákv. Miðju þar sem virkni eldstöðvarinnar er mest. • Meðan megineldstöðin er að byggjast upp eru þær oft óreglulegar. • Stærstu megineldstöðvarnar eru utan eldvirku svæðanna, líklega vegna þess að bergið á rekbeltunum er líklega ekki nægjanlega sterkt til að halda uppi þessum stóru eldfjöllum. • Megineldstöðvar geta verið virkar í a.m.k. 1 millj. ár

13. Sprungugos Flest eldgos á Íslandi verða á sprungum, sem oft mynda aflangar þyrpingar.

14. Þróun eldkeilu Gjósandi eldkeila Með kvikuhólfi undir Askja Eldkeila sem Hefur sigið ofan Í tæmt kvikuhólf

15. Gosbeltið á Íslandi 1Reykjanes 2Trölladyngja 3Brennisteinsfjöll 4Hengill 5Grímsnes 6Langjökull að vestan 7Langjökull að austan 8Hofsjökull og Kerlingafjöll 9Tungnafellsjökull 10Vestmannaeyjar 11Eyjafjallajökull 12Mýrdalsjökull 13Tindfjöll 14Torfajökull 15Hekla 16Bárðarbunga 17Grímsvötn 18Kverkfjöll 19Askja 20Fremrinámur 21Krafla 22Þeistareykir 23Mánáreyjar 24Öræfajökull 25Snæfellsjökull 26Lýsuskarð 27Ljósufjöll

16. Helstu gerðir eldgosa • Hegðun gosa ræðst eftir hve kísilrík kviknan er, styrk og magni rokgjarnra efna, og hitastigi kvikunnar. • Basíks kvika er oftast þunnfljótandi í fremur rólegum gosum • Súr kvika er seigfljótandi. Lofttegundir byggja upp þrýsting, sem splundrar kvikunni þegar spennan losnar. • Flokkun eftir virkni og gerð kviku • Flæðigos • Gjóskugos • Sprengigos • Hamfaragos

17. Flæðigos • Flæðigos kallast þau eldgos þar sem nær eingöngu kemur upp hraun. Kvikan oftast basísk eða íssúr. • Hawaígerð (Dyngjur) • Heit þunnfljótandi basísk kvika kemur upp í eldgosi. Gosgufur losna úr læðingi þegar þær koma að yfirborði sem loftbólur. • Mynda oft klepragíga eða eldborgir • Langvarandi gos mynda dyngjur.

18. Eldborgir og Dyngjur Eldborg myndast þegar kleprar Hrannast upp kringum gosopið Í stuttu gosi Dyngjur myndast í langvinnu Flæðigosi. Stórar dyngjur mynduðust á Íslandi í byrjun nútíma þegar Ísaldarjökullinn létti þrýstingi Af landinu

19. Dyngjur • Flatir hraunskildir myndaðir úr þunnfljótandi basískri (lítið af kísil) kviku. • Finnast aðeins á heitum reitum á hafsbotnsskorpu eins og á Íslandi og Hawaií. • Stærsta dyngja jarðarinnar er eldfjallið Mauna Loa á Hawaií, rís af 5000 m dýpi af hafsbotni upp í 4000 m hæð yfir sjávarmáli • Dæmigerð dyngja er fjallið Skjaldbreiður, með kringlóttan gíg í toppinn og lítill halli í hlíðum þess. • Hraunhellar eru algengar í hraunum sem renna frá dyngjum

20. Skjaldbreiður Skjaldbreiður. Dæmigerð dyngja og sú stærsta hér á landi.

21. Flæðigos undur sjó eða jökli • Við flæðigos undir sjó geta myndast eldgosaeyjar svipað og Surtsey. • Hawaií er mynduð við flæðigos, og nafnið Hawaiígerð er einmitt kennd við það. • Vefsíða með völdum myndum frá Hawaií

22. Móbergsstapar • Þegar dyngjugos verða undir jökli hlaðast gosefnin í geil sem gosið bræðir í jökulinn. Skoran fyllist smám saman af bólstrabergi eða gjósku. Slík fjöll nefnast móbergsfjöll. • Ef gosið hefur hlaðist upp fyrir jökulbrúnina byrjar að myndast hraun. Slík fjöll nefnast móbergsstapar.

23. Myndun móbergsstapa. • Bólstraberg myndast í vatninu í • jökulgeilinni. • B) Skriður í hlíðum bólstrabergsbingsins mynda bólstrabrotaberg. • C) Glerkennd gjóska myndast í þeytigosi í grunnu vatni. • D) Hraun rennur út yfir skálaga bólstrabergslög og myndar hraunhettu.

24. Herðubreið Herðubreið er móbergsstapi.

25. Flæðigos af Strombólígerð • Kvikan súrarari og kaldarri apalhraun en í gosum af Hawaiígerð, og rennur sem apalhraun. • Eldgosið einkennist því af miklum látum og sprengingum. • Hraunflygsurnar mynda klepra og sundurmolað gjall • Gígar af þessari gerð nefnast klepra- og gjallgígar og eru algengasta gerð eldgíga á Íslandi. Klepra- og gjall­gígurinn Grábrók í Borgarfirði.

26. Gjóskugos • Gjóska (laus gosefni) er meginefnið sem kemur upp á yfirborð en ekki hraun • Gjóskugos eru flokkuð í: • - Surtseyjargerð • -þeytigos • - Vulkangerð • -freyðigos

27. Surtseyjargerð • Vatn kemst að kvikunni þannig að hún tætist sundur í öskuagnir, þegar vatnið snöggkælir kvikuna og storkin glerskán myndast sem lokar gosgufur. • Svona gos eru venjulega kölluð þeytigos, og gígarnir eru oftast hringlaga gjóskugígar Surstseyjafélagið

28. Hverfjall Einn mesti gjóskugígur landsins

29. Vulkangerð • Ef kvikan sem kemur upp er súr eða íssúr og inniheldur mikið af rokgjörnum efnum tætist kvikan í sundur í gosopinu. • Samfelldar sprengingar • Svona freyðigos eru kennd við eyjuna Vulcanó norðan Sikileyjar

30. Sprengigos • Þegar rokgjörn efni (gosgufur ) eru aðalgosefnin í eldgosum • Gosið aðallega sprengingar, og lítið af föstum gosefnum kemur upp • Oft myndast kringlóttar holur sem nefnast sprengigígar, t.d Víti í Öskju

31. Víti við Öskjuvatn

32. Hamfaragos • Ef mikið magn af súrri kviku er í kvikuhólfi skammt undir yfirborði jarðar getur orðið hamfaragos. • Rokgjörnu efnin byggja smátt og smátt upp mikla spennu í kvikunni. • Þrýstingurinn og hiti kvikunnar valda því að fyrr eða síðar treður kvikan sér upp í gegnum eldfjallið yfir kvikuhólfinu. • Landið lyftist og eldfjallið tútnar út. • Þegar kvikan loks brýtur af sér fargið verður hvellsuða í henni og mikið magn kviku tætist í sundur og verður að ösku og vikri sem þeytist upp í loftið. • Öskjur myndast í hamfaragosum • Hamfaragos eru af tveimur gerðum: • - Peléegerð • - Plinísk gerð

33. Peléegerð Eldský og gusthlaup einkenna eldgos af Peléegerð. Súr og mjög þykkfljótandi, stíflar hraunkvika gíginn. Kvikuþrýstingur byggðist upp í fjallinu og svokallaður hraunstöpull úr hálfstorknu hrauni þrýstist upp úr gígnum. Eldský geta brotist út úr hlíðum fjalla en þau geta einnig farið af stað þegar mikið magn ösku brýst upp úr gíg.

34. Plinísk gerð • Plinísk eldgos eru hamfaragos þar sem kvikuhólf tæmist á stuttum tíma. Í kjölfarið myndast askja. • Mesta hamfaragos sem sögur fara af varð í Tambora í Indónesíu, en 40 km3 af ösku og vikri komu upp úr fjallinu. • Í þessu gosi varð mesta mannfall sögunnar í eldgosi þegar tæplega 100.000 manns fórust.

35. Plinísk hamfaragos á Íslandi • Plinísk hamfaragos. Gosmökkurinn fellur niður að hluta og myndar eldský. • Á Íslandi hafa orðið þrjú gos af þessari gerð frá því land byggðist. Fyrsta gosið varð í Heklu árið 1104. Í því gosi komu upp um 2-2,5 km3 af gjósku. • Næsta hamfaragos af þessari gerð og það stærsta varð í Öræfajökli árið 1362, en þá ruddust upp úr fjallinu um 10 km3 af vikri. • Síðasta gosið af þessari gerð var gosið í Öskju árið 1875. Þá ruddust upp um 2-2,5 km3 af vikri í tveimur stuttum goshrinum 28. - 29. mars. Eftir gosið myndaðist Askja í Dyngjufjöllum, 11 ferkílómetra sigketill og um 300 m djúpur.

36. Yfirlit yfir helstu gerðir eldgosa skv. alþjóðlegri flokkun

37. 6.4 Íslensk goseinkenni og flokkun eldstöðva • Eldvirkni á Íslandi einkennist af því að berggrunnurinn er ungur í gosbeltum og víða gropinn og sprunginn • Kvikan kemur oft upp í sprungum sem breytast í gígaraðir • Mikið grunnvatn leiðir til mikillar sprengivirkni í upphafi gosa • Mikið af “blandgosum” með breytilega hegðun • Íslenskar eldstöðvar flokkaðar eftir lögun gosops og gerð gosefna

38. Íslensk flokkun eldgosa