Hoe cannabisgebruik voorkomen of terugdringen: Wat leert de evidentie?

1. Hoe cannabisgebruik voorkomen of terugdringen:Wat leert de evidentie? Freya Vander Laenen Cannabis en Jongeren, Provinciehuis Boeverbos, Brugge, 17.10.2014

2. Hoe cannabisgebruik voorkomen of terugdringen?

3. Werkt een drug(preventie)beleid? ~ Doelstellingen Prioritaire producten – interventies – doelgroepen • o.b.v. welke criteria? (McDonald, 2011) • Normen en waarden – m’k draagvlak • -> onderscheid legale – illegale • Sociale kost (gezondheid, criminaliteit & overlast, overheidsuitgaven) • -> alcohol en tabak • Effectiviteit: bereikt interventie vooropgestelde doelstelling • -> HV en harmreduction • kosten-effectiviteit-> economische modellen • Nu vaak historisch gegroeid – niet noodzakelijk o.b.v. (kosten)-effectiviteit (Lee, Lee & Arch, 2010)

4. Werkt een drug(preventie)beleid? Prioritaire doelgroepen voor preventie? Criterium: ooit-gebruik vsproblematisch gebruik/problemen bij gebruik Pro focus op risicogroepen (Van Marcke, VAD, 2013) • > 90% mensen ooit cannabis gebruik, stopt lang voor of rond 30 j. • Uitgaansmilieu: 15-30 j: 14,0% regelmatig - 6,6% dagelijks cannabis (Rosierset al., 2013) • Kinderen van ouders die gebruiken • Kinderen/jongeren in context regelmatig gebruik – weinig controle ouders • Jongeren in BUO GES (cf. VAPH, Vander Laenen, 2009) Contra enkel preventie naar risicogroepen? • niet voor tabak, alcohol en cannabis • = preventie paradox • individuen met laag risico, als groep, omwille kwantitatief overwicht, dragen bij tot grootste deel voorkomen problemen (Stockwell et al., 2004) • effectieve preventie = kosten-effectief: belangrijke (gezondheids) voordelen zelfs bij beperkte  vroeg drug- of alcoholgebruik (Strang et al., 2012)

5. Preventie: wat werkt (niet)? Wat werkt? ~ Doelstelling? • Beperken van het aanbod • Voorkomen – beperken van de vraag Kenmerken effectieve preventie • Wat werkt? • Wat werkt niet? Effectieve preventie = onderdeel breder beleid

6. Beperken van het aanbod (Strang et al., 2012) Doel: beperken toegang tot middel – prijzen hoog houden • Illegaliteit en handhaving politie en justitie • => kosten  (risico arrestatie, opsluiting, geweld, bedrog, …) • -> prijzenin detailhandel • Hoge prijzen • initiatie en gebruik  • Cf. alcoholpreventie: ‘best buy’ (WHO, 2012) • = belastingen, beperken toegang tot detailhandel, verbod reclame/sponsering

7. Beperken van het aanbod (Strang et al., 2012) Doel: beperken toegang tot middel – prijzen hoog houden • Gevangenisstraffen producten en dealers? • weinig afschrikwekkend – zeer dure interventie, weinig effect op prijs • Productie ernstig verstoren • (slechts) tijdelijk effect op beschikbaarheid, zuiverheid, gebruik – tot marktaanpassing • Aanpakken zeer zichtbaar dealen en samenhangende schade (overlast, geweld, …) • verschuivingseffecten – wel positieve impact op schade • Bijv. onderzoek VS: aanwezigheid politie  (in aantal en strategisch inzetten, op specifieke locatie ‘Hot spot policing’ (Braga et al., 2012) => pakkans ~ effect

8. Voorkomen – beperken van de vraag Doel: Beperken vraag via SR-bedeling (Strang et al., 2012) • Strengere straffen voor gebruikers • niet afschrikwekkend • Doorverwijzing naar (drug)HV onder druk • werkt (Belenko & Peugh, 1999; Mearset al., 2002; De Wree et al., 2008) • Bijv. niveau politie: “arrest referral schemes” (VK) (Seeling et al., 2001; Hunter et al., 2005) • Bereiken doelgroepen die nog nooit contact hadden met HV • druggerelateerde criminaliteit  • Bijv. niveau straftoemeting: drug courts (Brown, 2010; Shaffer, 2011; Vander Laenen et al., 2013) • Recidive  • Contact met moeilijk bereikbare groepen

9. Voorkomen – beperken van de vraag Effectieve preventie? Hoe weten we of preventie werkt? • 3 fasen • 1. Procesevaluatie: bereiken we de gewenste doelgroepen? Hoe werkt iets? Essentiële randvoorwaarden? • 2. Effectevaluatie ~ doelstelling: kennis, attitudes, vaardigheden, gedrag veranderen? • 3. Kosten-effectiviteit

10. Wat werkt? Kenmerken effectieve preventie (Midford et al. 2002, Nation et al., 2003; Maes et al., 2011) • = vgl. voor alle effectieve interventies (cf. ‘what works principes, o.a. Andrews & Bonta) Programma design en inhoud programma relevantie - eigenaarschap Programma implementatie Programma beoordeling en kwaliteitsgarantie

11. Kenmerken effectieve preventie Programma design en inhoud gesteund op theorie • bijv. transtheoretisch model, sociaal-cognitieve theorie, model sociale beïnvloeding intensiteit, duur en dosis • => meer intensief bij hogere risico-populatie • => voldoende aantal – booster sessies – geen eenmalige en op zichzelf staande initiatieven

12. Kenmerken effectieve preventie Programma design en inhoud allesomvattend en breed (cf. 3 M model) • ≠ interventies • => praktische en onmiddellijk relevante informatie over gezondheids- en sociale gevolgen gebruik • => bevorderen anti-drugnormen • ‘normatief’ gebruik: beeld corrigeren – vooral bij jongeren die gebruiken overschatting • aankaarten waarden, attitudes en gedrag bredere sl. • => aanleren sociale vaardigheden (omgaan met druk) • ≠ settings • => familie - school – gemeenschap betrekken • => drugpreventie is zaak volledige school/setting • => drugpreventie als onderdeel curriculum/activiteiten • ≠ risico- en beschermende factoren • ≠ middelen (niet ‘op een hoop’) – nadruk op meest gebruikte middel (incl. tabak en alcohol) gevarieerde methodes – interactieve technieken = betrokkenheid

13. Kenmerken effectieve preventie programma relevantie - eigenaarschap = karakteristieken doelgroepen reflecteren en tegemoet komen • => gebaseerd op noden door leerlingen/jongeren aangegeven • => rekening houden met ontwikkeling, geslacht, cultuur, taal, SES • Jongeren van dichtbij betrekken bij ontwikkelen (plannen, uitvoeren, evalueren) programma • actieve rollen bij identificeren en toepassen eigen oplossingen • Goede timing: voor start gebruik of voor patronen gebruik vastliggen

14. Kenmerken effectieve preventie

15. Kenmerken effectieve preventie Programma implementatie • Uitvoering door bekwaam, getraind en ondersteunend personeel • Focussen op ontwikkelen goede relatie – vertrouwen • => voldoende investeren in relatie, gebaseerd op vertrouwen Programma beoordeling en kwaliteitsgarantie • Goed documenteren/registreren programma • Evaluatie = permanent onderdeel • inclusief bijsturen … schrappen

16. => Twee reflecties Waarom enkel focussen op jongeren? Waarom enkel focussen op cannabis? Pro • (lage) beginleeftijd ~ problematisch gebruik • Leeftijd initiatie gebruik • Farmacologische – neurologische effecten • Prevalentie regelmatig gebruik jongvolwassenen Contra • Relevantie illegaliteit binnen gezondheidsbevorderendeaanpak? • Geloofwaardigheid preventie(boodschappen)? Cf. prevalentie problematisch gebruik alcohol, psycho-actievemedicatie • Cf definitie preventieve methodieken: “een samenhangend geheel van acties gericht naar een bepaalde doelgroep, in een bepaalde setting, met concrete producten en daarbij horende richtlijnen, met als einddoel het beïnvloeden van gedrag bij de intermediaire of einddoelgroep, teneinde gezondheidsproblemen bij deze einddoelgroep te voorkomen of verminderen en/of kwaliteit van leven te verbeteren.” (Maes et al., 2011)

17. Kenmerken effectieve preventie Onderzoek naar effecten preventie? – zeker bij jongeren • = zeer complex • ~ ≠ partners – factoren – elementen in een programma • Wel degelijk effectieve preventieprogramma’s (cf. supra) • Ook specifiek voor cannabispreventie bij jongeren (Ariza et al., 2013; Norberg et al., 2013) • vooral onderzoek bij universele preventie in scholen • Meeste overzichtsstudies en meta-analyses = schoolgerichte, universele preventie •  kennis andere effectieve vormen preventie = beperkt ≠ niet effectief ! • Ondervertegenwoordiging kwetsbare groepen – onderzoek en praktijk

18. Kenmerken effectieve preventie Effectonderzoek bij speciale doelgroepen • Recente review Trimbos(Vermeulen-Smith et al., 2014) Buitengewoon onderwijs • 1 interventie effectief - ! in VS • Project towards no drug abuse • 12 sessies, op school, gezondheidsmotivatie, sociale vaardigheden, maken van keuzes – i.f.v.  problematisch middelengebruik (roken, cannabis) • Aandachtspunten • hoe ouders betrekken? • In groep? Gevaar deviancy training effect (Dishion et al., 1999) ~ sociale invloed model • Opvangen via aanwezigheid pro-sociale peers • focussen op vaardigheidstrainingen > cognitieve vaardigheden

19. Kenmerken effectieve preventie Effectonderzoek speciale doelgroepen (Vermeulen-Smith et al., 2014) Residentiële jeugdzorg • ResidentialStudents Assistance Program (RSAP) effectief (VS) • Individuele en groepscomponenten + fulltime counselor aanwezig • Aandachtspunt: in groep? ~ deviancy training effect Justitiële jeugdinstellingen • Programma VS: drie onderdelen:  cannabis – niet alcohol • vaardigheidstraining (20 sessies); geweld beheersing (20 sessies); ° persoonlijke en sociaal gewenste waarden • aandachtspunt: in groep? • Winst: samenwerking en afstemming tussen instanties (GGZ, drugHV en justitiële jeugdinrichtingen) ≠ doorverwijzen naar GGZ

20. Kenmerken effectieve preventie Onderzoek effectieve preventie in Vlaanderen? • Niet onderzocht ≠ niet effectief ! • Onderzocht • Unplugged •  positieve attitudes t.o. cannabis en cannabisgebruik bij peers; meer vaardigheden om te weigeren • En toch: niet helemaal duidelijk welke elementen (van theorievorming) zorgen voor effect + meer effect bij jongeren met ervaring met gebruik ~ rollenspel meer relevant voor hen? (Giannotta et al., 2014) • O.b.v. buitenlands onderzoek niet effectief ≠ ook hier niet effectief ! • DARE (VS) – niet effectief ≠ ook M.E.GA. niet effectief • O.b.v. buitenlandse effectieve interventies ≠ ook effectief ! • TOPspel o.b.v. GoodBehaviourGame • werkt – bij ≠ culturen (zoals toegepast in VS) (Nolan et al., 2014) => ook effectief in Vlaanderen? -> eerst evalueren

21. Kenmerken effectieve preventie Preventie zonder effect of met - potentieel - schadelijke effecten Preventieprogramma met gebruikers en niet gebruikers samen? • <-> programma relevantie en eigenaarschap (cf. supra): afgestemd zijn op • Drugpreventie, gericht op voorkomen, kunnen leiden tot  gebruik bij jongeren die al gebruiken (Werch & DiClemente, 1994, Werch& Owen, 2002) • Bij (problematisch) gebruik: beter BI - MI (Carney et al., 2014) Peers? • Bij sociale invloed model, bijv. sociale vaardigheidstraining of  sociale netwerk • Deviancy training effect • ~ hoogrisico-jongeren in contact met andere hoogrisico-jongeren (Werch & Owen, 2002) • => gevaar elkaar stimuleren tot delinquent/afwijkend gedrag, zou in het bijzonder zijn voor druggebruik

22. Kenmerken effectieve preventie Preventie zonder effect of met - potentieel - schadelijke effecten Informeren jongeren met afschrikwekkende boodschap/programma? • Discussie: voor- (Witte & Allen, 2000) en tegenstanders (Hastings & Stead, 2004; Swart et al., 2006) • Geen discussie: negatieve effecten komen voor: ontkenning, vermijding en weerstand • + jongeren met minste psychologische en sociale mogelijkheden • => zich slechter voelen -> ° boosheid en weerstand • + boodschap die doelgroep overdreven vindt of geen weerspiegeling persoonlijke ervaringen • -> doelgroep gelooft/vertrouwt boodschappen/r niet langer

23. Kenmerken effectieve preventie Preventie zonder effect of met - potentieel - schadelijke effecten DARE (drug abuseresistanceeducation) - VS • alcohol en druggebruik  • Na aanpassing politieniet langer als lesgever, maar als stimulator om deel te nemen -> wel effectief (Pan & Bai, 2009) • Cf. aanbeveling EMCDDA: politie geen deel preventie (EMCDDA, 2006) • ~ rolverwarring: preventiewerker versus ‘herinneren aan de norm’ • Zeker niet als jongeren al gebruiken • Of bij kwetsbare jongeren ~ contact met politie De gezonde school en genotmiddelen - Nederland • Geen significant effect op tabak, alcohol endruggebruik (Malmberg et al., 2014) • <-> toegepast in 75 % scholen in Nederland

24. Kenmerken effectieve preventie Preventie zonder effect of met - potentieel - schadelijke effecten Drug testing op school? (Robert et al., 2012) • Effectiviteit? (OZ vooral in VS) • Hoe dan ook voorwaarden; enkel • Bij positief schoolklimaat, anders ervaren als dwang tot gedragsverandering • Als resultaten testen niet leiden tot uitsluiting op school of rapportage aan politie/justitie Drughonden op festivals en publieke plaatsen? (Dray et al., 2012) • Gevaar voor negatieve gezondheidsgevolgen ~ alles in één keer gebruiken

25. Kenmerken effectieve preventie Preventie zonder effect of met - potentieel - schadelijke effecten Preventie via internet • Nog heel wat onduidelijkheid • Review educatieve preventiespelletjes internet (Rodriguez et al., 2014) • Wel invloed op kennis en negatieve attitudes – niet bewezen  gebruik • Review universele preventiecampagnes (Wood et al., 2014) •  gebruik na 12 maanden -> langere termijn? • Meta-analysis massamedia campagnes jongeren via het internet • <-> resultaten ->  positieve attitude t.o. occasioneel cannabisgebruik (Ferri et al., 2013)

26. Effectieve preventie = onderdeel breder beleid Structureel en regelgevend beleid = grotere impact dan universele programma’s die illegaal middelengebruik wil voorkomen of uitstellen (Burkhart & Calafat, 2008, in Van Marcke, VAD, 2013) Lokaal geïntegreerd beleid = essentieel (De Ruyver et al., 2009; Vander Laenen et al., 2010)

27. Vragen? Freya.vanderlaenen@ugent.be