Kulturowe podstawy osobowości. Kultura jako instytucja

1. Kulturowe podstawy osobowości.Kultura jako instytucja Leszek Baran

2. Osobowość a kultura: motto • „Nie ma osoby, która by nie tworzyła kultury, ale też nie ma osoby, która by mogła się rozwijać bez kultury” • /Adam Rodziński, Osoba, moralność, kultura, Lublin 1989/ • Precyzyjniej rzecz ujmując: drugi człon tej sentencji o dwustronnej zależności oznacza, że każda osoba, a jeszcze dokładniej – każda osobowość odzwierciedla w mniejszym lub większym stopniu elementy systemu kulturowego, w jakim jest kształtowana

3. Systemy kulturowy i społeczny • System kulturowy – „zespół kierujących zachowaniem wartości normatywnych, wspólnych członkom określonego społeczeństwa czy grupy” • System społeczny – „zorganizowany zespół społecznych zależności, w które uwikłani są w różny sposób członkowie społeczeństwa lub grupy” /Robert K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Warszawa 1982/ • Czy socjalizacja = akulturacja/enkulturacja/inkulturacja/kulturalizacja?

4. Czy socjalizacja = akulturacja? • Z grubsza tak, choć można powiedzieć, że zależy to od przyjętego rozumienia kultury. • Jeśli przyjąć antropologiczne rozumienie kultury, to socjalizacja będzie tożsama, a może nawet podrzędna inkulturacji. • Jeśli przyjąć wąskie rozumienie kultury i sprowadzić ją do wymiaru symbolicznego czy też duchowego – wówczas socjalizację będziemy kojarzyć z wchodzeniem w system społeczny, akulturację zaś – w system kulturowy Założenie: przyjmujemy - przynajmniej na początek - antropologiczne rozumienie kultury

5. Kultura w sensie globalnym, antropologicznym, to dziedzina obejmująca „działania przebiegające według społecznie przyjętych wzorów, realizowane we wszystkich dziedzinach życia ludzkiego, oraz wytwory i przedmioty takich działań”. Chodzi zatem o „różnorodne postacie zjawisk: przedmioty stanowiące wytwory i obiekty ludzkiej działalności, same działania, a wreszcie stany psychiczne człowieka: postawy, dyspozycje, nawyki, stanowiące rezultat wcześniejszych oddziaływań oraz przygotowanie i warunek przyszłych działań. • Kultura bytu: pojęcie szerokie. „Rozciąga się na formy wszystkich ludzkich czynności podtrzymujących byt: reprodukcję gatunku, czynności techniczno-ekonomiczne obejmujące prócz produkcji dystrybucję, usługi i konsumpcję, czynności ochronne i obronne w stosunku do sił przyrody, klimatu, zwierząt i ludzi”. Elementem kultury bytu byłaby np. produkcja płótna, wyposażenie łódki w płócienny żagiel... /A. Kłoskowska, Socjologia kultury/

6. Kultura społeczna (socjetalna) to kategoria „swoiście społeczna”, bo „wszelkie zjawiska kulturalne mają charakter społeczny”. „Charakteryzuje się ona tym, że podmiotem i przedmiotem kulturalnie określonych działań są tutaj sami ludzie, że regulujący wpływ kultury odnosi się w tym wypadku nie do żadnych innych substancji lub wartości, lecz do stosunków, ról i układów ludzi w ich wzajemnych powiązaniach”. Za element tej kultury można by uznać relacje (stosunki, system ról) pomiędzy osobami zaangażowanymi w wyrób płótna. • Kulturę symboliczną z kolei stanowią „znaki i wartości. Znaki i wartości są przedmiotami lub aktami ludzkiego zachowania, stanowiącymi korelaty postaw i znaczeń (Płócienna flaga jest przedmiotem materialnym, ale jest też znakiem wartości, jaką jest ojczyzna. Jej podstawowe znaczenie ma charakter symboliczny, choć inne też są do pomyślenia). Znaczenia są funkcją znaków i nie reprezentują żadnej ontologicznie odrębnej postaci bytu . Autorka Socjologii kultury zauważa, że „ta właśnie kategoria [kultury] w praktycznej działalności rozwiniętych społeczeństw i w potocznym języku ich członków uważana bywa za kulturę po prostu” /A. Kłoskowska, Socjologia kultury/

7. Socjalizacja jako proces wchodzenia w kulturę • Socjalizacja = proces uznawania/przyswajania wartości, norm (system kulturowy), wzorów zachowań, uczenia się ról społecznych (system społeczny), dokonujący się za sprawą naśladownictwa, identyfikacji, internalizacji w wyniku interakcji społecznych • Można wskazać dwa aspekty (czasem są to źródła, czasem efekty) socjalizacji jako procesu: • wewnętrzny (endogenny) • zewnętrzny (egzogenny)

8. Endogenny aspekt socjalizacji • Ad 1. mowa o wchodzeniu jednostki w kulturę, o roli jednostki w kształtowaniu jej osobowości • Osobowość to: • DEF. I (Arnold Rose, Sociology. The Study of Human Relations) • Osobowość to struktura czynników biogennych, psychogennych i socjogennych, wpływających na zachowania jednostki. • DEF. II (S. Ossowski, Z zagadnień psychologii społecznej) • Osobowość to wielość dyspozycji psychicznych o różnym pochodzeniu, wyrażających się w postawach, a wpływających na zachowania jednostki.

9. Osobowość • Struktura (trzy rodzaje elementów składających się na osobowość człowieka): • bioanatomiczne (biofizyczne) właściwości organizmu (odruchy, popędy, właściwości fizyczne i fizjologiczne, potrzeby biologiczne, ale też uzdolnienia, inteligencja) • psychiczne właściwości organizmu (uczucia, wzruszenia, afekty, potrzeby) • społeczne(społeczeństwo i jego kultura, czyli zinternalizowane przez jednostki: wartości, normy, wzory zachowań, role społeczne)

10. Egzogenny aspekt socjalizacji • Ad 2. w tym wymiarze socjalizacji mowa jest o oddziaływaniu otoczenia człowieka na niego (chodzi tu o wpływ społeczno-kulturowy, o zewnętrzne źródło zmian dokonujących się w osobowości) • Pytania: • Jak ten wpływ się dokonuje? • Czy podział na podmiot/przedmiot oddziaływań jest wyraźny i jednoznaczny? • Z czego składa się ów zbiór czynników oddziaływania? • Jak przebiega ten proces? Czy ma jakieś etapy?

11. Egzogenny aspekt socjalizacji: podejście deterministyczne: • Skrajny determinizm zakłada, że wszystko w psychice człowieka jest pochodzenia zewnętrznego - bez wpływu jednostki • Umiarkowany determinizm dopuszcza przynajmniej modyfikowanie/selekcjonowanie wpływów zewnętrznych, choć też raczej za sprawą elementów osobowości ukształtowanych przez otoczenie (dopuszcza zatem swego rodzaju „mediację”, raczej w późniejszych etapach kształtowania osobowości) • Uwaga – asertywność!!!

12. UWAGA: determinizm pojęty szerzej – nie tylko jako oddziaływanie/zależność od społeczeństwa, lecz i od potencjału bioanatomicznego i psychicznego człowieka – przyznaje jednostce większą rolę (choć nieuświadamianą) w kształtowaniu jej osobowości (biologizm) • Marian Golka: „przy powstawaniu osobowości uruchamiają się też cechy przyrodzone, należące raczej do natury niż kultury”

13. Egzogenny aspekt socjalizacji: podejście funkcjonalistyczne: • Otoczenie, owszem, ma wpływ na osobowość, ale jako paleta możliwości, gama rozwiązań możliwych do realizacji w zależności od potrzeb, ambicji, słowem: uwarunkowań leżących po stronie jednostki • W stosunku do umiarkowanego determinizmu funkcjonalizm poszerza zakres aktywności jednostki: wg determinizmu ludzie mogą co najwyżej tonować wpływ otoczenia, wg funkcjonalizmu – mogą go kształtować w zależności od potrzeb, ich poziomu • Zobacz tekst Kingsleya Davisa i Wilberta Moora O niektórych zasadach uwarstwienia • Czy socjalizacja ma jakąś etapowość???

14. Etapy socjalizacji • Nawet w funkcjonalizmie widać jednak etapowość socjalizacji – choćby z uwagi na rzeczywiste możliwości wpływania człowieka na jego osobowość • Socjalizacja pierwotna - zależność od najbliższego otoczenia największa; kształtowanie podstaw osobowości • Socjalizacja wtórna – uwzględnia wpływy coraz to innych kręgów społecznych, dopuszcza większą autonomię; możliwa korekta skutków wpływów z okresu socjalizacji pierwotnej

15. Społeczno-kulturowe determinanty osobowości • Dla socjologii społeczno-kulturowe uwarunkowania osobowości, tym samym ich zróżnicowanie (bo różne są te uwarunkowania) są czymś oczywistym • Uwarunkowania te obejmują: • systemy społeczne (w ich ramach uwarunkowania generacyjne, klasowe, warstwowe, zawodowe, inne) • systemy kulturowe (z kategoriami - jak kultura bytu, socjetalna, symboliczna, z dziedzinami kultury – jak zabawa, nauka, religia, sztuka; z typami kultury symbol. – jak ludowa, popularna, elitarna, narodowa)

16. Społeczno-kulturowe determinanty osobowości – wzory osobowe • Osobowość to narzędzie adaptacji człowieka do środowiska naturalnego i społeczno-kulturowego. Z tego względu istotna w jej kształtowaniu jest rola osób z szeroko pojętego środowiska jednostki • Do czynników kształtujących czyjąś osobowość, determinujących efekt procesu socjalizacji czy enkulturacji, można więc zaliczyć „wzory osobowe” • To zespoły cech oraz zachowań społecznie oczekiwanych, pożądanych, przedstawianych członkom zbiorowości do akceptacji i realizacji.

17. Typy wzorów osobowych • Wyróżnia się wzory osobowe: • zastane i kreowane (tego drugiego nie mylić z ideałem wychowawczym, tj. zespołem cech) • akceptowane i zinternalizowane • propagowane (nakazane lub zalecane)i urzeczywistniane • Wzory osobowe można też rozróżniać ze wzgl. na: • warstwy, klasy, do których są adresowane • skalę obowiązywania (społeczną, jednostkową) • moment historyczny (czyt. prace Marii Ossowskiej)

18. Typologie osobowości i związane z nimi problemy • Wielość determinantów utrudnia typologizowanie • Przyjmuje się, że każda osobowość posiada: • warstwę indywidualną(niepowtarzalną, jak niepowtarzalne mogą być wypadkowe uwarunkowań biologicznych, indywidualnych doświadczeń, środowisk bytowania itd.) • warstwę uniwersalną(powszechną - ze względu na przynależność do tego samego gatunku, spotykaną we wszystkich znanych społeczeństwach, także historycznych) • warstwę wspólnączłonkom konkretnej zbiorowości czy też konkretnych zbiorowości

19. Osobowość podstawowa, modalna, statusowa • Osobowość podstawowa (wg Abrama Kardinera) to „część powiązanych ze sobą elementów osobowości występujących u przedstawicieli danej kultury i zharmonizowanych z jej instytucjami” /Barbara Szacka za Abramem Kardinerem/ To – inaczej – swoista wspólnota wartości, postaw wynikająca z poddawania ludzi podobnym wpływom socjalizacyjnym ze strony określonych instytucji • Osobowość modalna (wg Ralpha Lintona) – to „typ osobowości występujący w danej społeczności najczęściej” • Osobowość statusowa (także wg Lintona) – to osobowość jako wynik socjalizacji prowadzonej w określonej kategorii społecznej czy też społeczno-zawodowej

20. Kulturowy ideał osobowości. Kultura jako instytucja • Kulturowy ideał osobowości to, jak sądzi Jan Szczepański, model, „wg którego człowiek powinien kształtować swoje zachowania; jest ucieleśnieniem pożądanych cech, wysoko cenionych w grupie” • Koresponduje z tym ideałem kategoria „trzonu kultury”, tj. wartości, idei, obiektów dla konkretnej kultury centralnych, decydujących o jej odrębności

21. Kultura jako instytucja • Instytucja to – w rozumieniu socjologicznym – „zbiór reguł związany z określonym kontekstem społecznym, realizujący podobne, istotne społecznie funkcje” /Piotr Sztompka/ • Instytucja – szerzej – to termin wprowadzony przez Herberta Spencera, odnoszący się do bardzo trwałych elementów ładu społecznego (takich jak rodzina, własność, prawo), uregulowanych i usankcjonowanych form działalności (np. nauka, szkolnictwo, sądownictwo), uznanych sposobów rozwiązywania problemów współpracy i współżycia (np. małżeństwo, rozwód, kredyt) oraz niektórych organizacji formalnych pełniących określone funkcje społ. (np. szpital, więzienie, fabryka, urząd). • Kultura – w Stefana Czarnowskiego - to „całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie”