Framúrstefnuhreyfingar

1. Framúrstefnuhreyfingar Fútúrisminn og dada í upphafi 20. aldar

2. Stefnuyfirlýsingar • Á fyrri hluta 20. aldar komu fram ýmsar róttækar stefnur í lista- og menningarlífi Evrópu, s. s. fúturismi, expressjónismi, dada og súrrealismi • Forsprakkar hreyfinganna gerðu mikið af því að skilgreina listsköpun sína, oft í löngu máli, sem var svo sem ekkert nýtt (sbr. Kommúnistaávarpið á 19. öld) • Það sem hins vegar var nýtt var viðleitni þeirra til að gera þessar skilgreiningar eða stefnuyfirlýsingar (manifesto) að listformi í sjálfu sér • Í þessu, eins og fleiru, riðu fútúristar á vaðið Valdimar Stefánsson 2006

3. Ítalski fútúrisminn • Fútúristaávarp Ítalans Filippos Tommaso Marinetti (1876-1944) birtist fyrst í Le Figaro árið 1909 • Marinetti hafði erft efnaða foreldra sína tveimur árum fyrr og lét það þá verða sitt fyrsta verk að kaupa sér Fiat sem hann reyndar ók út í skurð nokkru síðar • Í ávarpinu kemur fram dýrkun á hvers kyns vélum og hraða nútímans og yfirlýsing um að eyðileggja þurfi öll söfn landsins • Í öðru ávarpi fútúrista fullyrða þeir að heitt járn veki þeim meiri áhuga og hlýju en bros eða tár kvenna Valdimar Stefánsson 2006

4. Ávörp Ítölsku fútúristanna • Á árunum 1909 -1916 gáfu ítölsku fútúristarnir út meira en fimmtíu ávörp þar sem þeir lýstu skoðunum sínum á bókmenntum, kvikmyndum, byggingum, stjórnmálum, tónlist, leikhúslífi, tónleikahöllum og unaðssemdum holdsins svo eitthvað sé nefnt • Þessar stefnuyfirlýsingar voru ætlaðar fjöldanum og oft minnir tungutak þeirra á auglýsingaslagorð nútímans • Segja má að ávörp fútúristanna séu í raun nýtt bókmenntaform Valdimar Stefánsson 2006

5. Bíllinn • Ítalski fútúrisminn gerði bílinn að mikilvægu tákni en í hugmyndafræði þeirra fólst mikilvægi hans í því að vera tækniundur sem breytti bæði umhverfi mannsins og skynjun hans á veröldinni • Í hraða bílsins fólst andóf gegn festu og tregðu hefðarinnar sem fútúristum var meinilla við • Bíllinn var einnig tákn fyrir áðdáun þeirra á hvers kyns tæknihyggju en segja má að þeir hafi dýrkað alla vélvædda framleiðslu Valdimar Stefánsson 2006

6. Matargerð • Áhugi fútúrista beindist einnig að ítalskri matargerð • Í Ávarpi fútúrískrar matargerðar lagði Marinetti til að allir pastaréttir yrðu bannaðir • Í matreiðslubókinni Fútúrísk matargerð eru að finna rétti eins og kjötskúlptúr og Fíatlagaður kjúklingur Valdimar Stefánsson 2006

7. Bókmenntir • Fútúrisminn vildi umbylta tungumáli bókmenntanna og í ávarpi frá árinu 1921 lagði Marinetti til að hefðbundinni setningaskipan yrði kastað fyrir róða • Í skrifum ætti að beita á handahófskenndan hátt sem flestum nafnorðum en banna ætti öll lýsingar- og atviksorð • Nafnorðin skyldu ein fá að njóta sín í textanum Valdimar Stefánsson 2006

8. Leiklist • Hugarflug fútúristanna naut sín þó ef til vill best í leiksýningum þeirra • Í leikferð um Ítalíu á árunum 1915-1916 sýndu þeir meðal annars sýninguna Ljós! • Hún hófst á því að leikararnir komu sér fyrir meðal áhorfenda í myrkvuðum sal og tóku að hrópa á ljós í salinn • Þegar áhorfendur fóru að taka undir og lætin nálguðust hámark var salurinn og sviðið lýst upp með skærum ljósum og tjaldið féll Valdimar Stefánsson 2006

9. Leiklist • Leiksýningar fútúristanna náðu einnig út fyrir sýninguna sjálfa • Marinetti sagðist gera það að venju sinni að selja sama miðann að minnsta kosti tíu sinnum til að koma af stað uppþotum meðal áhorfenda fyrir sýninguna • Þetta bragð tengdist einnig upphafningu á ofbeldi sem var eitt af einkennum ítalska fútúrismans Valdimar Stefánsson 2006

10. Myndlist: Fæðing borgar e. Boccioni (1910) Valdimar Stefánsson 2006

11. Myndlist: Jarðarför stjórnleysingjans Galli e. Carrà (1911) Valdimar Stefánsson 2006

12. Myndlist:Abstrakt hraði + hljóð e. Balla (1915) Valdimar Stefánsson 2006

13. Fútúrisminn í ljósi aðstæðna • Ítölski fútúrisminn var bæði andsvar og andstæða hnignunarstefnunnar sem átt hafði blómaskeið sitt fyrir aldamótin 1900 • Hnignunarskáldin voru hugfangin af hvers kyns endalokum og dauða en fútúristarnir dýrkuðu nýtt upphaf • Þeir trúðu á endurfæðingu með hjálp tækninýjunga nútímans og algjör skil við fortíðina Valdimar Stefánsson 2006

14. Fútúrismi og fasismi • Dýrkun ítölsku fútúristanna á hvers kyns stríðstólum, sem var svo sem í samræmi við tæknihyggju þeirra, leiddi þá til almennrar hernaðardýrkunar • Hún ásamt upphafningu á ofbeldi færði þá síðan beint í fangið á fasismanum er hann kom upp • Árið 1922 var Marinetti gerður að opinberum talsmanni fasískrar menningar og textasafn hans frá 1924, Fútúrismi og fasismi, var tileinkað Mussolini Valdimar Stefánsson 2006

15. Rússneskur fútúrismi • Fútúrisminn í Rússlandi átti sitt blómaskeið á árunum 1912-1916 og var hliðstæður þeim ítalska • Rússarnir vildu þó ekkert með skoðanabræður sína á Ítalíu hafa og sögðu þá einungis vera að stæla sig • Þó var munur á hreyfingunum, ítalski fútúrisminn var róttækari en sá rússneski og snerist meira um tækni og vélar þótt bæði hafi skipað háan sess hjá Rússunum Valdimar Stefánsson 2006

16. Rússneskur fútúrismi • Í fyrsta ávarpi sínu, Almennum smekk gefið á kjaftinn, sem gefið var út 1912 lýsa þeir því meðal annars yfir að það sé skýlaus réttur skálda að hata tungumálið eins og það var fyrir þeirra daga • Rússnesku fútúristarnir vildu að listin væri samhengislaus, því þannig þótti þeim nútímaborgarlíf vera • Þeir töldu vélvæðinguna hafa áhrif á vitundarlíf mannsins en gengu ekki svo langt að segja hana umbreyta því Valdimar Stefánsson 2006

17. Rússneskur fúturismi: MyndlistRauður rayonismi e. Larinov (1913) Valdimar Stefánsson 2006

18. Rússneskur fúturismi: MyndlistReiðhjólamaðurinn e. Chondrarova (1913) Valdimar Stefánsson 2006

19. Dada • Flestar framúrstefnuhreyfingar sem spruttu upp í aðdraganda og á tímum fyrri heimsstyrjaldar reyndu að laga formgerð listarinnar að nútímavæddu samfélagi • Þeir sem aðhylltust hreyfingar kenndar við dada og síðar súrrealisma gengu þó enn lengra því þeir töldu að í nútímasamfélagi væri ekki lengur neitt rúm fyrir hefðbundin listform • Dadaistar töldu þannig að veruleiki nútímans væri of sundurlaus og viðsjárverður til þess að hægt væri að tjá hann á hefðbundinn hátt Valdimar Stefánsson 2006

20. Upphaf Dada • Dada á rætur að rekja til Zürich í Sviss en þangað flykktust flóttamenn, friðarsinnar og menntamenn hvaðanæva úr Evrópu í fyrri heimsstyrjöldinni • Margir listamenn og skáld voru sannfærðir um að dýrkun Vesturlanda á tækni og framförum samfara oftrú á rökhugsun á kostnað tilfinninga hefðu valdið styrjöldinni • Klúbburinn Cabaret Voltaire sem stofnaður var af forsvarsmönnum dadaista árið 1916 varð helsta miðstöð hreyfingarinnar Valdimar Stefánsson 2006

21. Forvígismenn Dada • Ólíkt fútúristahreyfingunni ítölsku var enginn einn forkólfur dadahreyfingarinnar • Helstu forvígismennirnir í upphafi voru rúmensku flóttamennirnir Tristan Tzara og Marcel Janco, þýski rithöfundarnir Hugo Ball og Richard Huelsenbeck, auk Frakkans Hans Arp • Í upphafi bar mest á Tristan Tzara og einkum í gegnum stefnuyfirlýsingar sem hann stóð fyrir Valdimar Stefánsson 2006

22. Klofningur innan Dada • Strax um 1917 tók að bera á klofningi innan hreyfingarinnar og brátt stofnuðu Þjóðverjarnir nýjan dadahóp í Berlín ásamt róttækum heimalistamönnum • Þessi hópur stofnaði Dadaklúbbinn í Berlín 1918 og varð strax mjög áberandi í listalífi borgarinnar • Berlínarhópurinn var jafnvel enn rótækari en Zürichhópurinn í andstöðu sinni við hvers kyns hefðbundin listform Valdimar Stefánsson 2006

23. Klofningur innan Dada • Eftir stríðið myndaðist öflug dadahreyfing í París og bar þar enn mest á fyrrnefndum Tristan Tzara auk franska listamannsins André Bretons • Enn tók að bera á ósætti og snerist það nú einkum um þá skipulögðu afstöðu og þjóðfélagsgagnrýni sem Breton á að hafa staðið fyrir • Lauk því með viðskilnaði Bretons við hreyfinguna og gekk hann þess í stað til fylgis við hina nýju súrealistahreyfingu Valdimar Stefánsson 2006

24. Einkenni Dada • Eitt megineinkenni dadahreyfingarinnar er höfnun á rökhyggju Vesturlanda sem þeir töldu vera orsök fyrri heimsstyrjaldarinnar • Að vissu leyti mætti þó segja að grundvallarafstaða dadaista byggist einmitt á rökhugsun og því að átta sig á takmörkunum skynseminnar • Skynsemin færði þeim þannig heim sanninn um að skynsemin væri orðin viðsjárverð Valdimar Stefánsson 2006

25. Dada – úr stefnuyfirlýsingum • Við höfum afráðið að sameina margvíslega starfsemi okkar undir heitinu Dada. Við fundum Dada, við erum Dada og við höfum Dada. Dada fannst í orðabók, það merkir ekki neitt • Við stöndum hér án ásetnings, við höfum ekki einu sinni þann ásetning að skemmta eða veita ykkur afþreyingu • Richard Huelsenbeck; Tilkynning flutt í „Cabaret Voltaire“ á vordögum árið 1916 Valdimar Stefánsson 2006

26. Dada – úr stefnuyfirlýsingum • Ég skrifa stefnuyfirlýsingu og ég vil ekki neitt, þó segi ég ákveðna hluti og samkvæmt lífsreglu er ég andsnúinn stefnuyfirlýsingum, alveg eins og ég er andsnúinn lífsreglum • Ég skrifa þessa stefnuyfirlýsingu til að sýna fram á að hægt er að afhefjast tvennt í einu, í sama ferska andardrættinum; ég er andsnúinn aðgerðum; hlynntur linnulausum þversögnum og einnig staðhæfingum, ég er hvorki með né á móti og ég skýri ekki neitt af því ég fyrirlít heilbrigða skynsemi • Tristan Tzara; Stefnuyfirlýsing dada 1918 Valdimar Stefánsson 2006

27. Dada – úr stefnuyfirlýsingum • Dadaisminn fer fram á: • 1. að stofnuð verði alþjóðleg byltingarsamtök allra skapandi og andlegra manneskja heimsins, grundvölluð á róttækum kommúnisma • 2. að innleitt verði stigvaxandi atvinnuleysi með víðtækri vélvæðingu á öllum athafnasviðum. Aðeins með atvinnuleysinu fær einstaklingurinn tök á að sannfærast um sannleika lífsins og semja sig loks að reynsluheimi þess • Hausmann, Huelsenbeck, Golisjeff; Hvað er dadaisminn og hvað vill hann í Þýskalandi? 1919 Valdimar Stefánsson 2006

28. Dada – úr stefnuyfirlýsingum • RÍKISSTJÓRNINNI ER STEYPT. HVER STENDUR FYRIR ÞVÍ? DADA • Fútúristinn er dauður. Úr hverju? Úr DADA • Ung stúlka fyrirfer sér. Hvers vegna? Vegna DADA • Menn ná símasambandi við andana. Og hver er uppfinningamaðurinn? DADA • Einhver stígur á tærnar á ykkur. Það er DADA • E. Varèse, Tr. Tzara o. fl.; Dada kemur öllu í uppnám 1921 Valdimar Stefánsson 2006

29. Dada – MyndlistHatturinn skapar manninne. Max Ernst (1920) Valdimar Stefánsson 2006

30. Dada – Myndlist Aquis Submersus Max Ernst 1921 Valdimar Stefánsson 2006

31. Dada – Myndlist Francis Picabia Vél snýst 1916 - 1918 Valdimar Stefánsson 2006

32. Dada – Myndlist Gjöfin Man Ray 1921 Valdimar Stefánsson 2006

33. Dada – Myndlist Gosbrunnur Marcel Duchamp 1917 Valdimar Stefánsson 2006