Deneysel Yaklaşım- Kullanıcı Testleri

1. Deneysel Yaklaşım- Kullanıcı Testleri Doç. Dr. Hakan TÜZÜN Turgay BAŞ

2. Deneysel yaklaşım, gerçek kullanıcıları, gerçek bir arayüzü kullanırken, gerçek görevleri ile, tercihen gerçek uygulama ortamında test etmeyi ve toplanan verileri analiz ederek tasarımı kullanılabilirlik açısından değerlendirmeyi amaçlar.

3. Kullanılabilirlik testleri, kullanılabilirlik kriterlerinin belirlenmesinin ardından hedef kullanıcı kitlesine uygulanır ve sonuçlar, tasarımın yeniden değerlendirilmesi için birer girdi olarak kullanılır.

4. Deneysel yaklaşım temelli kullanılabilirlik testleri, tasarımın kullanılabilirliği hakkında en gerçekçi verileri veren ve çok yaygın kullanılan bir yöntemdir.

5. Son kullanıcı ile kullanılabilirlik testlerini gerçekleştirirken dikkat edilmesi gereken noktalar ve bu testlerin nasıl yapılması gerektiği belirlenmelidir.

6. Test Öncesi Belirlenmesi Gerekenler • Test edilecek uygulama nedir? • Test talebinde bulunan kurumun sorunları nelerdir? Neden testin yapılmasına ihtiyaç vardır. • Hangi görevler test edilecek ya da kullanıcılara hangi görevler verilecektir. • Test kullanıcıları nasıl seçilecektir. • Test ya da testler ne kadar sürecektir. • Test nerede gerçekleştirilecektir.

7. Test Öncesi Belirlenmesi Gerekenler(2) • Test kaç kullanılabilirlik uzmanı tarafından gerçekleştirilecektir. • Testler nasıl kaydedilecektir. • Kullanıcıların hangi davranışları kaydedilecektir. • Sistem kaç kere test edilecektir.

8. Test Öncesi Belirlenmesi Gerekenler(3) • Kullanıcının hangi davranışları kaydedilecek • Sözlü geribildirimleri • El hareketleri • Yüz hareketleri • Göz hareketleri • Beyin aktiviteleri • Diğer fizyolojik aktiviteler

9. Kullanılabilirlik testi için ideal kişi sayısı

10. Kullanılabilirlik testi için ideal kişi sayısı • Nielsen’e göre ,kullanılabilirlik testlerinde bir sistem ile ilgili temel sorunları ortaya çıkartabilmek için gerekli kişi sayısı en az beş olmalıdır. Nielsen, iyi tasarlanmış testlerle kullanılabilirlik problemlerinin %75’inin beş denek ile ortaya çıkabileceğini belirtmiştir.

11. Kullanılabilirlik testi için ideal kişi sayısı • Diğer taraftan bazı araştırmacılar Nielsen'e farklı düşünmekte ve kullanılabilirlik testlerinde 5 tane kullanıcını yeterli olmadığını iddia etmektedir. Bu görüşe göre 5 kullanıcı ile yapılan testler, arayüz sorunlarının sadece %30-35’ini bulmamıza yardım etmekte, diğer hatalar ise kullanılabilirlik testinde bulunamamaktadır.

12. Kullanılabilirlik çalışmaları sürecinde izlenmesi gereken adımlar • Uygulamadan beklenen hedeflerin belirlenmesi • Öncelikle uygulamanın ana hedefleri ve öncelikleri belirlenmeli ve açık bir şekilde yapılandırılmalıdır.

13. Hedef kitlenin siteden beklentilerinin analizi İlgili uygulamanın, içerik ve düzenleme açısından kullanıcıların beklentilerini karşıladığından emin olunmalıdır.

14. Hedef kitlenin siteden beklentilerinin analizi(2) • Tasarımcıların öncelikle genel kullanıcıların gerçekleştirecekleri temel görevleri belirleyip, bunları analiz etmesi gerekmektedir.

15. Kullanıcı profillerinin çıkarılması • Tasarımcılar, hedef kullanıcı kitlesine göre tasarım yapabilmek için genel kullanıcı profilini çıkarmalı ve kullanmalıdırlar. Arayüz tasarımları kullanıcıların ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde yapılmalıdır. • kullanılabilirlik uzmanları tarafından , tasarımcıların birden fazla ihtiyaca cevap verebilecek tasarımlardan çok, sadece belli bir kullanıcı profilinin ihtiyaçlarına cevap verecek tasarımları önermekte oldukları raporlanmaktadır.

16. Test öncesi ve sonrası kullanılacak enstrümanlar neler olacak • Testte gönüllü katılım, kayıt ve gizlilik formu • Demografik bilgi toplama • Test tanıtım dokümanı • Deneyim anketi ya da testi • Test protokolü • Gerekiyorsa test sonrası hatırlatma testi –testten hemen sonra verilir

17. Testin gerçekleştirilmesi • Deneklerin test esnasında yaptıklarını kayıt etmek için bir kontrol listesi kullanılacak mı? • Deneklerin test ortamına alınması ve kendilerini rahat hissetmeleri için neler yapılacak? • Test esnasında uzmanların görevi neler olacak, nerede bulunacaklar ve ne yapacaklar. • Kullanıcılara test esnasında müdahale edilecek mi? Hangi aşamalarda deneklere yardım edilecek?

18. Veri Analizi • Diğer kullanılabilirlik uzmanları ile beraber toplanan veriler üzerinde değerlendirme nasıl yapılacak? • Nitel veriler • Kullanıcıların verdiği memnuniyet seviyesi • Ankette açık uçlu sorulara verilen cevaplar • Kullanıcının test esnasında verdiği sözlü ya da diğer (yüz ifadesi gibi) tepkisel analizi • Sesli düşünme sonucu verilen geri bildirimler

19. Bulguların Raporlanması • Yönetici özeti • Çalışmanın amacı ve yöntemin açıklanması • Toplanan verilerin raporlanması • Öneriler-kısa(acil) ve uzun(acil olmayan) dönemde yapılması gerekenler • Tasarımcılara yönelik olarak elde edilen bulgular ve önerileri içeren bir sunum hazırlanması

20. Kullanılabilirlik testi uzmanları ve sahip olması gereken özellikler Kullanılabilirlik testleri bir takım çalışması ile gerçekleştirilir. Bu nedenle en önemli ve gerekli özellik takım çalışmasına yatkınlıktır. Kullanılabilirlik uzmanında olması gereken diğer özellikler • İyi bir gözlemci • sabırlı

21. Kullanılabilirlik testi uzmanları ve sahip olması gereken özellikler(2) • İyi organizatör ve koordinatör • Uygulama için belirlenen görevler hakkında bilgi sahibi • İyi not alma • Analiz yetenekleri • Oturum öncesi pratik yapmak

22. Kullanılabilirlik testi tasarlanması Deneklerin bulunması • Deneyimli / deneyimsiz • Farklı sektörler/alanlar • Demografik özellikleri: cinsiyet , yaş, eğitim , sosyo-ekonomik durum

23. Potansiyel kullanıcı profili analizi • Kullanılabilirlik testlerinin önemli adımlarından biriside potansiyel kullanıcı profili ya da profillerin belirlenmesidir.

24. Bilişsel Teori yada Model Temelli Yaklaşım • Gerçekleştirme yöntemi ve uygulama alanı açısından Model temelli kullanılabilirlik testleri, diğer iki yaklaşıma göre daha farklıdır. • Bu yaklaşımda, kullanıcıların bilişsel ve fiziksel davranışları modellenmeye çalışılır. • Ayrıca, kullanıcı davranışlarının bu modele uyup uymadığı ya da modelin daha hızlı nasıl çalıştırılabileceği gibi konular değerlendirilir.

25. Değerlendirme işlemi yaparken fiziksel davranışların modellemesinde genellikle ‘‘Fitts’’ kanunu, bilişsel davranışların modellenmesinde ise ‘‘Bilgi İşleme Modeli’’ temel alınır.

26. Fitts Kanunu • Fitts kanunu, elin klavye üzerinde bir noktadan diğer noktaya hareketinde izlediği yolu analiz eder. • Bu süreçte harcanan zaman ve sürecin zorluk derecesi nicel olarak değerlendirilir.

27. Bilgi İşleme Modeli-1 • Bir arayüzü kullanırken gerçekleştirilen bilişsel etkinlikler de Bilgi İşleme Modeli çalışmaları kapsamında belirlenmiş olan bulgular ile değerlendirilmektedir. • Arayüzün görev analizi sonucunda elde edilen veriler ile görevin tamamlanması için adım adım hangi işlemlerin yapılacağı ortaya çıkarılır. • Bu adımların her birisi için fiziksel ve bilişsel yükler hesaplanır.

28. Bilgi İşleme Modeli-2 • Bu analizler sonucunda da her ilgili görev için detaylı bir değerlendirme raporu elde edilir. • Bu raporlar doğrultusunda gereksiz ve verimsiz adımlar ortadan kaldırılır ya da iyileştirilir.

29. Model Tabanlı Yaklaşım Değerlerinden Bazıları

30. Model Tabanlı Değerlendirme Örneği

31. GOMS • Model tabanlı değerlendirme yöntemlerinin en bilineni GOMS metodudur. • ‘‘Goals, Operators, Methods, Selection rules’’ kelimelerinin baş harfleri olan bu metod, bir arayüzü kullanırken kullanıcının Hedefleri, İşlemleri, Metodlarıve Seçim kurallarını bilişsel bulgular çerçevesinde analiz eder. • GOMS, 1983 yılında Stuart CARD, Thomas Moranve Allen Newell tarafından önerilmiştir.

32. Kullanılabilirlik Testi Yaklaşımları Arasındaki İlişki • Tasarım rehberleri, sezgiseller, deneysel yaklaşım ve model tabanlı yaklaşım birbirlerinden tamamen farklı yöntemler değildirler. • Bu yaklaşımlar kullanılabilirlik testlerinde ayrı ayrı kullanılabildikleri gibi, birbirlerini tamamlayıcı olarak da birlikte kullanılabilirler.

33. Örnek • Mevcut bir arayüz önce tasarım rehberleri doğrultusunda bir kontrol listesi ile test edilebilir ve eksik parçalar toplanır. • Ardından sezgisel tabanlı uzman analizi yaklaşımı ile hızlı bir değerlendirme yapılabilir ve elde edilen geri bildirim ile tasarımda düzeltmeler yapılır. • Daha sonra, son kullanıcı grubundan uygun bir örneklem ile deneysel kullanılabilirlik testleri gerçekleştirilir. Bu süreç, arzu edilen kullanılabilirlik derecesine ulaşıncaya kadar döngüsel olarak devam eder.

34. Kullanıcı Temelli Yaklaşımın Avantajları • Gerçek kullanım verisi elde edilmektedir. • En önemli sorunlar ortaya çıkarılabilmektedir. • Hem süreç içi(Formative) hem de süreç sonu (Summative) testleri için kullanılabilir.

35. Kullanıcı Temelli Yaklaşımın Dezavantajları • Pahalı ve zahmetli olabilir. • Sabırlı olmayı gerektirmektedir. • Çok iyi planlanması gerekmektedir. • Elde edilen veriler test edilen arayüzün tekrar tasarımı için yeterli veri sağlamayabilir.

36. Uzman Temelli Yaklaşımın Avantajları • Daha hızlıdır, test kısa süre içinde gerçekleştirilip sonuçlar elde edilebilir. • Kullanıcı ile çalışmaya gerek olmadığı için ve herhangi bir teknik kaynak kullanımı gerektirmediği için daha ucuzdur. • Süreç içi değerlendirmeyi yönlendirir ve bu nedenle tasarımın her aşamasında uygulanabilir. • Özel ortamlar ya da teçhizat(İBE laboratuvarı vs.) gerektirmez.

37. Uzman Temelli Yaklaşımın Dezavantajları • Kullanılabilirlik uzmanlığını belirleyen kesin kriterler bulunmamaktadır. • Testi yapılan sistem hakkında uzmanın bilgili olması ya da olmaması çok önemlidir. • Uzmanlar her zaman hemfikir olmayabilirler. • Bir uzmanın kullanılabilirlik sorunlarını son kullanıcı gözü ile görmesi, onların tipik davranışlarını tahmin etmesi çok zordur.

38. Model Temelli Yaklaşımın Avantajları • Süreç içi veya süreç sonunda uygulanabilir. • Diğerlerine göre daha ucuz bir yaklaşımdır. • Değişiklikler için en üst düzeyde veri sağlayabilir.

39. Model Temelli Yaklaşımın Dezavantajları • Belli bir uzmanlık gerektirmektedir, ilgili model konusunda bilgi ve deneyim sahibi olmadan uygulamak çok zordur. • Modeller konusunda eğitilmiş uzman sayısı kısıtlıdır. • Uygulama alanında kısıtlar vardır. Adım adım tanımlanabilen(tele operatör servisleri gibi) görevlerde daha rahat uygulanabilirken karmaşık sistemlerde uygulanması zordur.

40. Kullanılabilirlik ve Göz Hareketlerini Takip Sistemi – Eye Tracker • Göz hareketleri verileri, insanların nereye dikkat ettiği, hangi bilgiyi göz ardı ettikleri, en fazla nelerden rahatsız oldukları gibi konular hakkında bilgi vermektedir. • Göz hareketlerinin izlenmesi ve kaydedilmesi zihinde gerçekleşen süreçlerin anlaşılması için kullanılan etkin yöntemlerden biridir.

41. Eye-Tracker Kullanılabileceği Alanlar • Web sayfalarının tasarımı • Görsel malzemenin kullanımı • Zihinsel süreçler • Sürücü/pilot davranışları • Eylem sıralamaları • Konuşma ve algısı • Reklamlar, alışveriş

42. Eye- Tracker Göz hareketlerini izlemek ve kayıt etmek için kullanılan iki temel teknoloji bulunmaktadır. Bunlar; • Masaüstü göz izleme cihazları • Mobil göz izleme cihazlarıdır.

43. Masaüstü Göz İzleme Cihazları - 1 • Masaüstü göz izleme cihazları bir bilgisayar ekranı ile bütünleşik olup, ekranın karşısında oturan kullanıcıların ekranda nereye, ne süre ve kaç kere baktığı ile ilgili anlık bilgi verir. • Kişinin dikkatinin nerede yoğunlaştığına, amacına ve zihinsel durumuna ilişkin bilgi sağlamakta mümkündür.

44. Masaüstü Göz İzleme Cihazları - 1

45. Mobil Göz İzleme Cihazı - 1 • Mobil göz izleme cihazı, genellikle kullanıcının kafasına taktığı özel bir gözlüğe monte edilmekte ve sadece ekran karşısında değil, her ortamda kişinin çevresi ile olan etkileşimi esnasında nereye baktığını kayıt etmektedir.

46. Örnek • Araç kullanan kişi trafik işaretlerine dikkat ediyor mu ya da müşteriler bir markette alış veriş yaparken hangi raflara/ürünlere yoğunlaşıyorlar gibi konularda gözün odaklandığı yerler bu cihazlar yardımı ile kayıt edilip daha sonra analiz edilebilmektedir.

47. Mobil Göz İzleme Cihazı - 2

48. İnsan Bilgisayar Etkileşimi Laboratuvarları - 1 • Kullanılabilirlik testleri en uygun biçimde, İnsan Bilgisayar Etkileşimi araştırmaları için kurulmuş olan laboratuvarlarda yapılabilir. • İBE laboratuvarları genellikle kullanıcıların bulunduğu test odası ve testi düzenleyenlerin bulunduğu operatör odası olmak üzere iki kısımdan oluşur.

49. İnsan Bilgisayar Etkileşimi Laboratuvarları – 2 Kullanıcıların test sırasında gözlemcileri görmesi için operatör odası ile test odası tek yönlü bir ayna ile ayrılır ve ışıklandırma kontrol üniteleri ile ayarlanabilir hale getirilerek uygun ışıklandırma ortamı sağlanır.

50. İnsan Bilgisayar Etkileşimi Laboratuvarları - 3