İnsan Bilgisayar Etkileşimi

1. İnsan Bilgisayar Etkileşimi Kullanılabilirlik Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bilgisayar Öğretim Teknolojileri ve Eğitimi Bölümü 2012-2013 Güz Dönemi • Hazırlayanlar: • İ.Halil Kaymaz • T.EsatÖzgör • Çağrı Tuncay

2. Kullanılabilirlik Nedir ? Ankara, 2013

3. Kullanılabilirlik Nedir ? • Kullanılabilirlik, doğrudan doğruya insanın mutluluğu ile ilişkilidir. • Kullanılabilirlik, geliştirilen bir ürünün kalitesini vurgulayan bir göstergedir. Ankara, 2013

4. Kullanılabilirlik Çalışmalarının Yararları • Sonuç olarak; • Daha eksiksiz bir ürünün geliştirilmesine olanak verir. • Ürün geliştirmede ekonomiklik sağlar. • Geliştirme aşamasında kavramların, tasarımların, akış ve içeriğin geçerliliğinin test edilmesine olanak verir. • Uygulamadaki olası değişiklik ve problemlerin sayısının azaltılmasını sağlar. Ankara, 2013

5. Kullanılabilirlik Nedir, Ne değildir ? • «Bu ürün kullanılabilir» tanımı gibi kişisel yorumlar İBE açısından önem taşımamaktadır. • İBE alanında kullanılabilirliğin ne olduğu konusu temelde üç değişik bakış açısıyla açıklanmaya çalışılır. Bu Bakış açıları; • Anlamsal Tanım (Semantic) Yaklaşımı, • Arayüz Özellikleri (FeatureBased) Tanım Yaklaşımı, • İşlevsel (Operational) Tanım Yaklaşımı Ankara, 2013

6. Anlamsal Tanım Yaklaşımı (1) • Örneğin yeni aldığımız bir teknolojik ürün ya da yazılımı kullanmaya başladığımızda onunla ilgili olumlu ya da olumsuz yorumlar yapıyorsak, bu yorumlar kullanılabilirlik ile ilgilidir. Bu konuda sıkça kullanılan bazı terimler şu şekilde sıralanabilir; • Kullanıcı dostu, • Kullanım kolaylığı • Öğrenme kolaylığı • Şeffaflık • Sezgisel Kullanım Ankara, 2013

7. Anlamsal Tanım Yaklaşımı (2) Anlamsal tanım, reklam tanımı da diyebiliriz. Örneğini resimde görebilirsiniz. Bu tanım açısında bakıldığında kullanılabilirlik belirsiz bir kavram olarak görülmektedir. Çünkü hangi görev, hangi ölçütlere göre geçerli olduğu bilinmemektedir. Bu yüzden anlamsal tanımın İBE açısından hemen hemen hiçbir önemi yoktur. Ankara, 2013

8. Arayüz Özellikleri Tanım Yaklaşımı (1) • Bu yaklaşım, arayüzdehangi özelliklerin olduğunu dikkate almakta ve kullanılabilirliği ona göre tanımlamaktadır. • Örneğin; Bir arayüzün kullanılabilirliği aşağıdaki bazı sorularla değerlendirebilir miyiz ? • Pencereler, ikonlar, menü, imleç bulunmakta mı ? • Grafik kullanıcı arayüzleri kullanışlı mı ? • Yazılar tasarım rehberi tavsiyeleri tabanlı mı? • Renkler tasarım prensiplerine uygun mu ? Ankara, 2013

9. Ankara, 2013

10. Arayüz Özellikleri Tanım Yaklaşımı (2) • Cevap: • Tabiki de «Hayır»… • Resimde görüldüğü gibi Renkler ayrı ayrı çok güzel görünmelerine rağmen, bu resimdeki gibi anlamsız bir şekilde bir araya geldiklerinde anlamlı bir bütünlük hissi vermemektedir. Arayüz tasarımında da benzer bir sorun oluşabilir. Ankara, 2013

11. Arayüz Özellikleri Tanım Yaklaşımı(3) • Arayüz konusunda yapılan en önemli çalışmalar « Tasarım Rehberleri» adı verilen dokümanlarda bir araya getirilmiştir. • Örneğin; Apple firmasının geliştirdiği «Apple Arayüz Tasarım Rehberi» bunlar arasında en çok bilinendir. • Benzer şekilde özellikle ülkemizde sürdürülen e-devlet çalışmaları kapsamında «Kamu Kurumları İnternet Siteleri Standartları ve Önerileri Rehberi» hataları önlemek ve kamu Web siteleri tasarımcılarına destek olmak için yayınlanmıştır. Ankara, 2013

12. Arayüz Özellikleri Tanım Yaklaşımı (4) • Gestaltteoresinegöre; «Bir bütün, onu oluşturan parçalardan daha fazla anlama sahiptir». • Arayüzde gerekli tüm parçaların bulunması, o parçaların organizasyonunun sorunsuz olduğunu garantilemez. • Kılavuzlar ve ekranda kullanılacak elemanların özellikleri kullanılabilirlik açısından göz ardı edilemez. Kolay kullanım için onlardan faydalanılmalıdır, ancak kullanılabilirlik tek başına bunlarla da tanımlanamaz. Ankara, 2013

13. İşlevsel Tanım Yaklaşımı(1) • İlk İBE araştırmacılarından BrianShackelkullanılabilirliği şöyle tanımlamıştır: • Kullanılabilirlik, bir uygulamanın: • Kolay ve etkili bir şekilde, • Belirli bir grup kullanıcı tarafından, • Verilen özel destek ve eğitim ile, • Belirli görevlerin yerine getirilmesi için, • Bir dizi çevresel senaryolar içinde kullanılma kapasitesine karşılık gelir(Shackel, 1991). Ankara, 2013

14. İşlevsel Tanım Yaklaşımı(2) • JacobNielsen’ e göre 5 temel eleman; • Öğrenebilirlik: Kullanıcılar bir tasarım ile ilk defa karşılaştıklarında, onun temel görevlerini ne kadar kolay gerçekleştirebilmektedirler? • Verimlilik: Kullanıcılar tasarımı öğrendikten sonra, görevleri ne kadar hızlı tamamlamaktadırlar? • Hatırlananabilirlik: Kullanıcılar, ilgili ürünü kullanmaya bir süre ara verdikten sonra, tekrar kullanmaya başladıklarında, eski performanslarını ne kadar kolay yakalayabilmektedirler? Ankara, 2013

15. İşlevsel Tanım Yaklaşımı(2) • Hatalar: Kullanıcılar, ilgili ürünü kullanırken, ne kadar hata yapmaktadır? Bu hataları çok ciddi olanlarının oranın nedir? Hataları kolayca geri alma mekanizmaları bulunmakta mıdır? • Memnuniyet: Ürünü kullanmak ne kadar memnuniyet vericidir? Ankara, 2013

16. İşlevsel Tanım Yaklaşımı(3) • Bir önceki tanımlamalardan da anlaşılacağı üzere kişiler ve kurumlar tarafında kullanılabilirliğin birçok tanımı bulunmaktadır. Ancak bu konuda ISO’nun çalışmalarıyla şu genel tanım ortaya çıkmıştır. • Kullanılabilirlik, belirli bir kullanıcı grubunun, belirli görevleri, belirli bir bağlamda etkili, verimli ve memnuniyet ile yerine getirmeleridir. Ankara, 2013

17. İşlevsel Tanım Yaklaşımı(4) Ankara, 2013

18. Kullanılabilirliğin Temel Unsurları • Etkililik: Kullanıcıların uygulamayı kullanarak yapması beklenen işleri ne ölçüde başarabildiğini ifade eder. Bu başarı kriterleri iki şekilde belirlenir. Birincisi, « hep ya da hiç» veya «başardı ya da başaramadı» şeklindedir. Ancak, etkililik kullanılabilirliğin değerlendirilmesinde tek başına yeterli olmaz. Bu durumda kullanılabilirlik tanımının ikinci ayağı olanverimlilik devreye girer. Ankara, 2013

19. Kullanılabilirliğin Temel Unsurları • Verimlilik: Belirlenen işi yapmak için kullanılan zaman, çaba ve maliyet gibi unsurlar verimlilik ölçütü olarak değerlendirilebilir. Örneğin, bir web sitesinin verimliliğinin değerlendirilmesinde, o sitede verilen görevi yaparken geçen süre ya da görevi tamamlamak için izlenen adımlar incelenir. Ankara, 2013

20. Kullanılabilirliğin Temel Unsurları Ankara, 2013

21. Kullanılabilirliğin Temel Unsurları • Ancak, bir uygulamanın hem etkili, hem de verimli olması, kullanılabilirlik açısından yeterli olmayabilir. Bazen kullanıcılar, çok hata yaptıkları ve görevleri uzun sürede tamamladıkları arayüz tasarımlarını kullanmayı tercih edebilmektedir. Burada devreye memnuniyet unsuru girmektedir. Ankara, 2013

22. Kullanılabilirliğin Temel Unsurları • Memnuniyet: Kullanıcıların uygulamayı kullanırken oluşan duygularının ve fikirlerinin (beğendikleri, beğenmedikleri. Tutumu vb.) ölçüsünü ifade eder. • Memnuniyet, etkililik ve veremlilik tarafından doğrudan etkilenir. • Memnuniyet, memnuniyet anketleri veya sözlü geribildirimlerin analizi ile belirlenir. Ankara, 2013

23. Kullanılabilirliğin Temel Unsurları • Sizce hangisi daha önemli? • Estetik güzellik etkili ve verimli bir tasarımın kullanıcılarca göz ardı edilmesine neden olabilmektedir. Ankara, 2013

24. Kullanılabilirlik Derecesi ve Etkililik, Verimlilik, Memnuniyet İlişkisi • Kullanılabilirlik mutlak bir değer olmayıp, çeşitli durumlara göre de değişkenlik gösterebilmektedir. • Bir İBE uzmanı sıradan kişilerden farklı olarak Etkililik, Verimlik ve Memnuniyetin bir arada değerlendirilmesi ile bir kullanılabilirlikderecesi oluşturur. Ankara, 2013

25. Kullanılabilirlik Derecesi ve Etkililik, Verimlilik, Memnuniyet İlişkisi Tasarım Süreci Ankara, 2013

26. Kullanılabilirlik Derecesi ve Etkililik, Verimlilik, Memnuniyet İlişkisi • Daha önce de belirttiğimiz gibi, «Bu ürün kolay kullanılır» ya da «Bu ürün kullanıcı dostudur» türü yorumların kullanılabilirlik derecesi açısından bir anlamı bulunmamaktadır. Kullanılabilirlik derecesinin ölçülebilir ve herkes tarafından üstünde görüş birliğine varılabilir olması gerekmektedir. Ankara, 2013

27. Kullanılabilirliğin Ana Bileşenleri • Kullanılabilirlik, kullanıcı türlerine, kullanılan araçlara, kullanıcıların bu araçlarla yaptığı işlere ve çevre koşullarına bağıdır. Ankara, 2013

28. Kullanılabilirliğin Ana Bileşenleri • Kullanıcı: Belirli bir hizmet/ürün ya da sistemi kullanması beklenen hedef kitledir. • İBE kullanılabilirlik çalışmalarında ilk yapılan iş, kullanıcı analizi yapmak ve hedef kitleyi temsil eden kullanıcı grubunun bir örneklemini oluşturmaktır. Ankara, 2013

29. Kullanılabilirliğin Ana Bileşenleri Ankara, 2013

30. Kullanılabilirliğin Ana Bileşenleri • Araç/Arayüz: Kullanıcının etkileşim içinde olduğu, tasarımcılar tarafından ortaya çıkarılmış ve genellikle tasarım sorunları içeren ürünlerdir. • İBE açısında temel hedef, bu aracı/arayüzü kullanıcıların etkili, verimli ve memnuniyet içinde kullanabilmeleridir. Ankara, 2013

31. Kullanılabilirliğin Ana Bileşenleri • Görev: Görev, kullanıcıların etkileşim içinde olduğu araç ile, yerine getirmeye çalıştığı etkinliktir. • Kullanılabilirlik sorunlarının ortaya çıkartılması sürecinde kullanılabilirlik mühendislerinin ilk yaptıkları çalışmalardan birisi, detaylı görev analizini(Task Analysis) yapmaktır. Ankara, 2013

32. Kullanılabilirliğin Ana Bileşenleri • Bağlam: Bağlam yukarıdaki tüm unsurların içinde bulunduğu ortamdır. • İçinde farklı kullanıcı gruplarını, araçları ve görevleri barındırır. Ankara, 2013

33. Arayüz Değerlendirme ve Kullanılabilirlik Testleri • Kullanılabilirlik testleri, İBE çalışmalarının en önemli parçalarından birisidir. • Bu testler, bir yazılım geliştirme sürecinin başlangıcından itibaren uygulanabileceği gibi, bitmiş bir ürünün kullanılabilirliğini test etmek için de kullanılabilir. • Her kullanılabilirlik testinde belli bir yaklaşım ve tür seçilmek durumundadır. Ankara, 2013

34. Arayüz Değerlendirme ve Kullanılabilirlik Testleri • Tür • Süreç İçi(Formative) • Süreç Sonu(Summative) • Yaklaşım • Tasarım Rehberleri Temelli • Kullanıcı Temelli • Uzman Temelli • Model Temelli • Kullanılabilirlik testleri Tür ve Yaklaşım olmak üzere ikiye ayrılır. Bunlarda yukarıda olduğu gibi kendi arasında alt başlıklara bölünür. Ankara, 2013

35. Kullanılabilirlik Test Türleri • Süreç içi testler bir yazılım geliştirme sürecinin ilk başından itibaren, tüm süreç boyunca, belirli aralıklarla ve belirli kriterlere göre gerçekleştirilir. • Süreç sonu testler ise, ürün tamamen oluşturulduktan sonra gerçek hayatta uygulama sunulmadan önce yapılan testlerdir. Ankara, 2013

36. Kullanılabilirlik Test Türleri • Test esnasında kullanıcılara, o ürünün gerçek kullanımına ilişkin en kritik görevler verilmelidir. Bu kapsamda gerçekleşen testlerin sonuçları analiz edilerek, problem ortadan kaldırılır. • Bu testler ile ürünün geçerliliği sağlanır ve ardından ürün genel kullanıma sunulur. Ankara, 2013

37. Kullanılabilirlik Test Türleri • Süreç içi testler az uygulanır ya da uygulanmazsa, süreç sonu test sırasında çok sayıda sorun çıkar ve ürünün kullanıma girmesi gecikir. Bu da kullanıcıda ciddi memnuniyetsizlik yaratır. • Bu nedenle, ürün tasarımında süreç içi ve süreç sonu testlerinin her ikisin de kullanılması önerilmektedir. Ankara, 2013

38. Kullanılabilirlik Test Türleri Ankara, 2013

39. Kullanılabilirlik Test Yaklaşımları • Kullanılabilirlik testleri uygulanırken farklı yaklaşımlar kullanılmaktadır. Bunlar dörde ayrılır; Kullanılabilirlik Test Yöntemleri Tasarım Rehberleri Model Temelli Yaklaşım Sezgiseller (Uzman Yaklaşımı) Deneysel Yaklaşım (Kullanıcı Testleri) Ankara, 2013

40. Tasarım Rehberleri Kullanımı • Tasarım Rehberi, arayüz tasarımı ve değerlendirmesi amacıyla kullanılan bir yaklaşımdır. • Bu rehberlerin temel amacı, hazırlanan tasarımlarda tutarlılığı ve uyumluluğu sağlamaktır.Ancak uyumluluğun kullanılabilirlikle karıştırılmaması gerekmektedir. • Tasarımcıların kendi tasarımlarında kişisel görüşleri yer aldığı için Tasarım Rehberinin yorum ve uygulanmasının tasarımcılara bırakılması kullanılabilirlik açısından sakıncalar yaratır. Ankara, 2013

41. Tasarım Rehberleri Kullanımı • 11. sayfa Ankara, 2013

42. Tasarım Rehberleri Kullanımı • Apple firmasının Tasarım Rehberinde belirttiği gibi, bu rehberler tek başına çözüm olamamaktadır. Ayrıca rehberde yer alan tüm özellikleri bir araya getirmeye çalışmak, bazen tasarımı daha kusurlu hale getirebilmektedir. • Tasarım Rehberleri, özellikle beraberinde bir kontrol listesi de sağlıyorsa hızlı değerlendirme yapmak ve tasarım esnasında önemli noktaları gözden kaçırmamak için faydalı olabilir. Örneğin, www.kakis.gov.trde böyle bir imkan sağlamaktadır. Ankara, 2013

43. Tasarım Rehberleri Kullanımı • Tullis ve Kodomer ’e (1992) göre; • Hazırladıkları raporda stil ve tasarım rehberleri sezgi ve alışkanlık doğrultusunda yapılan arayüz tasarımlarının en etki tasarımlar olarak hazırlanması için her zaman yeterli olmayacağını söylemişlerdir. Ankara, 2013

44. Uzman Değerlendirmeleri ve Sezgiseller(Heuristics) • Arayüz tasarımı ve testinde izlenen bir diğer yaklaşım arayüzün uzmanlarca değerlendirilmesidir. Değişik uzman değerlendirmeleri arasında en yaygını, iyi bir arayüz tasarımının sahip olması gereken özellikleri veren sezgisellerin kullanılmasıdır. • Sezgiseller genelde platform(hem donanım hem de yazılım olarak) bağımsızdır ve kullanılabilirliği arttırmaya yöneliktir. Ankara, 2013

45. Uzman Değerlendirmeleri ve Sezgiseller(Heuristics) • Günümüzde kullanıcı arayüz tasarımı için kullanılan en popüler rehberlerden biri, JacobNielsen tarafından önerilmektedir. • Nielsenin 10 kullanılabilirlik sezgiseli adı verilen bu rehbere göre, kullanıcı arayüzleri tasarımında sonraki slaytlarda dikkat edilmesi gereken noktalar ve kullanılabilirliğin bu çerçevede sorgulanması irdelenmektedir. Ankara, 2013

46. Nielsen’in Sezgiselleri • Sistem durmunun görünürlüğü: • Sistem, kullanıcıları o anki durumla ilgili olarak, neler olduğu konusunda, sürekli bir şekilde ve uygun dönütler eşliğinde bilgilendirmelidir. Ankara, 2013

47. Nielsen’in Sezgiselleri • Sistem ile gerçek dünyanın eşleşmesi: • Sistem, kullanıcılar ile onların anlayabileceği bir dilde konuşmalı, kullanılan terimler, kelimeler ve kavramlar kullanıcıya tanıdık olmalıdır. Ankara, 2013

48. Nielsen’in Sezgiselleri • Kullanıcı kontrolü ve özgürlük: • Kullanıcılar sık sık sistem fonksiyonlarının seçiminde hat yaparlar ve bu istenmeyen durumdan çok detaya girmeden çıkmak için açıkça belirtilmiş bir «acil çıkışa» a ihtiyaç duyarlar. Ankara, 2013

49. Nielsen’in Sezgiselleri • Tutarlılık ve standartlar: • Kullanıcılar farklı kelimelerin, durumların ve eylemlerin aynı anlama gelip gelmediğini düşünmemelidirler. Yani uygulama kendi içinde tutarlı olmalıdır. Ankara, 2013

50. Nielsen’in Sezgiselleri • Hataları önleme: • Kullanıcıların bir hata mesajı ile karşılaşması yerine, dikkatli bir tasarım ile, hatanın oluşması önlenmelidir. Ankara, 2013