İşletme Yönetimine Giriş Bölüm 3 İşletme Türleri, İşletmelerin Çevresi ve Çevre Faktörleri

1. İşletme Yönetimine GirişBölüm 3 İşletme Türleri, İşletmelerin Çevresi ve Çevre Faktörleri Yrd. Doç. Dr. İpek Kalemci TÜZÜN 9tuzun@baskent.edu.tr

2. İşletme Türleri • Faaliyet alanlarına göre işletme türleri • Tüketici türlerine göre işletme türleri • Üretilen mal veya hizmet çeşitlerine göre işletme türleri • Üretim araçlarının mülkiyet biçimine göre işletme türleri • Büyüklüklerine göre işletme türleri

3. İşletme türleri Faaliyet alanlarına göre işletme türleri • Üretim işletmeleri ihtiyaçları giderici ekonomik mal ve hizmetleri üretmek amacıyla faaliyette bulunan işletme. Mal üreten işletme; fabrika, imalathane gibi isimler alarak hammadde veya yarı mamul maddeleri kimyasal değişime uğratarak kullanan işletme. Hizmet işletmesi ise üretim faktörlerinden soyut çıktı üretimi için yararlanır.

4. İşletme türleriFaaliyet alanlarına göre işletme türleri • Ticari işletmeler üretilmiş olan mal ve hizmetleri alıp kimyasal ve fiziksel bir değişime uğratmaksızın ya da kısmen değişikliğe uğratarak pazarlayan veya tüketiciye iletilmesine aracı olan kuruluş • Her iki faaliyeti birlikte yürüten işletmeler bazı işletmeler değişik nedenlerle hem üretim hem de ticari faaliyetleri birlikte yürütebilirler.

5. İşletme türleri Tüketici türlerine göre işletme türleri En son tüketici mal ve hizmetleri ihtiyaçları için satın alan kullanan ve kesinlikle fiziksel veya psikolojik olarak yok eden kişi. (Aile+birey) Örgütsel tüketici sonuçta en son tüketicinin ihtiyaçlarını gideren mal ve hizmet üretimi veya pazarlaması amacı ile mal ve hizmet talep eden kullanan kişi ve kuruluş. (devlet+aracılar+kurumlar)

6. En son tüketiciye yönelik işletmeler • Örgütsel tüketiciye yönelik işletmeler • Her iki tüketici grubuna aynı zamanda yönelen ve faaliyette bulunan işletmeler (piyasa koşulları ve her iki tüketici grubuna yönelerek toplam satışları arttırma, daha büyük bir işletme görünümü kazanma, işletme olanaklarının yeterli olması gibi nedenlerle her piyasaya yönelik faaliyet göstermekte, mal ve hizmet üretmektedir.)

7. İşletme türleri Üretilen mal veya hizmet çeşitlerine göre işletme türleri Üretilen mal ve hizmete göre sınıflandırmada iki ölçüt önemlidir. • Mal ve hizmetleri kullanım sürelerine göre işletme türleri Dayanıklı mallar ve bunları üreten işletmeler Dayanıksız mallar ve bunları üreten işletmeler (buzdolabı-ekmek)+(uzun süreli seyahat- şehir içi seyahat) • Mal ve hizmetin ait olduğu sektöre göre işletme türleri Tarımsal mal üreten işletmeler (tarım, ormancılık, avcılık, balık) Endüstriyel mal üreten işletmeler (maden, sanayi-tekstil, gıda, kağıt, ağaç, deri, enerji…) Hizmet üreten işletmeler (ticaret, ulaştırma, turizm, banka, sigorta)

8. İşletme türleri Üretim araçlarının mülkiyet biçimine göre işletme türleri • Kamu işletmeleri sermayelerinin tamamı veya büyük kısmı devlet ya da devlete bağlı kuruluşlar olan işletme • Özel işletmeler sermayelerinin tamamı veya büyük kısmı özel kişilerce karşılanan işletme • Karma işletmeler hem kamu hem özel sermaye katkısı ile kurulmuş işletme

9. işletme türleri Büyüklüklerine göre işletme türleri • Büyük işletme • Orta işletme • Küçük işletme • Cüce işletme

10. İşletmelerin büyüklüklerine göre sınıflandırılmasında kullanılan ölçütler: • Nicelik belirten somut ölçütler (işletmelerin çalıştırdığı personel sayısı, sermaye miktarı, satış miktarı, tutarı, kullanılan makine sayısı, işletmenin kuruluş alanı, hammadde miktarı…) • Nitelik belirten soyut ölçütler (yönetim biçimi, sermaye koyanların sayısı, niteliği, teknoloji kullanım düzeyi, faaliyet alanının bölgesel, ulusal ya da uluslar arası olması, ait olduğu iş kolu içindeki durumu, diğer iş kollarına göre yeri)

11. İşletmelerin Çevresi ve Çevre Faktörleri

12. İşletmelerin iş işleyiş yapılarını oluşturma ve düzenleme aşamasında ile faaliyetlerini yürütme aşamasında iç ve dış çevresini sürekli değerlendirmeleri ve bu çevrede varolan değişik faktörlere göre işletme sistemlerini kurmaları veya gerektiğinde yeni değişimlere kurulu sistemleri uygulamaları gerekmektedir

13. İşletmenin iç çevresiİşletmenin mikro çevresiİşletmenin makro çevresiİşletmenin uluslar arası çevresi

14. Girişimci amaçları doğrultusunda işletmenin nasıl ortaya çıktığı, üretim faktörlerinin temin edilmesi sonucu nasıl bir yapının oluştuğu ve bu yapıya nasıl işlerlik kazandırıldığı soruları “işletme sitemi ve işlevlerinin” incelenmesini gerektirir.

15. Sistem: aralarında karşılıklı ilişki olan parçaların birbirleriyle ilişkilerinin belirlenmesi ve düzenlenmesi sonucu ortaya çıkan bir bütündür. Her sistem kendi içinde düzenli ve uyumlu parçacıklardan oluşur. Ancak, her sistemi çevreleyen ve işletmenin de içinde yer aldığı bir üst ya da genel nitelikli sistemler mevcuttur.

16. Bu sistem statik değildir. İşletme dışı ve içi ortaya çıkan değişimlere ve ihtiyaçlara uyum sağlayacak düzenlemeler sürekli yapılabilir. İşletmenin üretim kaynaklarını verimli kullanımı, amaçlarına ulaşması, işletmenin gelecekte ortaya çıkabilecek fırsatlardan yararlanabilmesi ve tehditlere karşı önlemler alabilmesi, dinamik bir sistem yapısını ve yönetim anlayışını gerekli kılar.

17. Bir sistem 4 öğeden oluşur • Girdi: doğal, insan, sermaye, bilgi kaynağı • Süreç. İşletmenin dış çevreden aldığı tüm maddi ve insana dayalı kaynaklar ile bilgi, işletme amaçlarına uygun şekilde değişik işletme birimleri tarafından değerlendirilir, kullanılır, değişime uğrar • Çıktı: işletmenin süreç sonrası dış çevreye sunduğu temelde mal ve hizmetlerdir

18. Geri bildirim ve kontrol: işletmenin belirli bir faaliyet döneminde dış çevrede, dolayısıyla işletme içinde elde ettiği sonuçlar, işletme içi ve dışı değişimler ile bunlara yönelik değerlendirmelerdir. Böylece bir sonraki faaliyet dönemine yönelik gerekli yönetsel önlemlerin alınmasına ve işletmenin mevcut sisteminde değişiklik yapılmasına imkan verir.

19. İşletmenin iç çevresi ve işletme fonksiyonları • Her işletme sistemi, kuruluş ve işleyiş amaçlarına uygun olarak kendi içinde bazı işler ve faaliyetleri gerçekleştirecek uyumlu birimlerden oluşur. • Bu uyum, işletmenin ulaşmak istediği sonuçlara göre farkı işler ve bunların gereksindirdiği değişik girdilerin uyumudur. (işe uygun eleman) • Girdilerin işletmenin yapacağı işlevlere ve bu işlere göre de süreç aşamasındaki uyumu (üretim uzmanının muhasebe işi yapması) • İşletmenin çıktılarının piyasanın beklentilerine uyumu sistemin etkinliğinde önemlidir. • Tüm faaliyet birimleri arasında uyum

20. Modern bir işletmenin işlevsel yapısı • Genel işlev yönetim • Temel işlevler üretim+pazarlama • Destek işlevler finans+insan kaynakları • Diğer işlevler halkla ilişkiler+AR-GE, muhasebe+tedarik+çevre koruma ve çevre mühendisliği…

21. Yönetim+üretim+pazarlama+ finans+insan kaynakları = işletmenin 5 temel işlevi

22. Diğer işlevler işletmenin değişik niteliklerine göre önem kazanan işlevlerdir. (teknoloji yaratan firma için AR-GE) • Yönetim tüm işletmenin yönetilmesi açısından tüm yönetsel fonksiyonları (planlama, örgütleme, yöneltme, denetleme) yerine getirmekte, diğer işlevler arasında eşgüdüm sağlamakta, işletme sisteminin dikey ve yatay işleyişinde temel rol oynamaktadır.

23. Temel ve destek işlevler birarada türsel işlemleri oluşturur. Türsel denmesinin sebebi işleyiş ve ortaya koydukları sonuçlar bağlamında ayrı nitelikte görev üstlenmelerinden kaynaklanmaktadır. • Finans: işletmenin tüm faaliyetleri için kaynak temin etme, güvenli yönetme • İnsan kaynakları: insan kaynaklarını bulma, işletme faaliyetlerine uyumlarını sağlama, yönlendirme • Üretim: piyasanın talep ettiği ekonomik nitelikli mal ve hizmetlerin ortaya çıkarılmasına yönelik çabalar • Pazarlama: ekonomik nitelikli mal ve hizmetlerin piyasada fayda yaratacak eylemlerle sunumunu ve satışını sağlama

24. İşletmenin dış çevresi • Dış çevre faktörleri işletmenin sistemini, işleyişini ve yaşamını olumlu veya olumsuz yönde sürekli etkileyecek durumlar yaratabilir. Olumlu etki ve gelişmeler=fırsat Olumsuz etki ve gelişmeler=tehdit Fırsatlardan yararlanma+tehditlerden sistemi koruyucu önlemler alma

25. Piyasada etkili olmayı isteyen firmalar dış çevreden etki oluşmasını bekleyerek tepki verme yerine olası etkileri ön görerek daha önce tepki verme (proaktif) yaklaşımı tercih ederler.

26. Nokia çevredeki değişimleri en çabuk hisseden ve bu doğrultuda hareket eden işletmelerden biridir. Kağıt firması olarak iş hayatına atılan Nokia 1920lerde kablolu TV sektörüne, 1960’larda TV ve bilgisayar monitörü yaparak elektronik işine, 1980’lerle birlikte de mobile telekomünikasyondaki hareketliliği göz önüne alarak bu sektöre girmiştir. Günümüzde cep telefonu alanında lider firmalardan biridir.

27. İşletmelerin makro dış çevresi ve dış faktörleri • İşletmelerin mikro dış çevresi ve dış çevre faktörleri

28. İşletmelerin makro dış çevresi İşletmenin kuruluş aşamasından itibaren ve faaliyetlerini sürdürürken doğrudan veya dolaylı ilişkide olduğu ulusal mikro çevresindeki tüm kişi ve kuruluşların içinde yer aldığı ulusal sınırları içinde kalan genel çevresi ve bu çevreyi oluşturan faktörlerdir. • Demografik çevre • Kültürel ve sosyal çevre • Ekonomik çevre • Politik ve hukuki çevre • Teknolojik çevre • Doğal çevre

29. Demografik çevre Ulusal makro çevre içinde yer alan tüm nüfusun; miktar, yaş, cinsiyet, eğitim ve öğrenim düzeyi, mesleki durum, aile yapısı, nüfusun ulusal boyutta kent ve kırsal kesimlere dağılımı bir çok alt özellikten oluşur. işletme sistemlerinin demografik çevreyle olan ilişkisi sadece ürünlerini değerlendirme amaçlı değildir. Nüfus aynı zamanda işletmenin bir üretim girdisi olan insan kaynaklarını da içermektedir.

30. Kültürel ve sosyal çevre Sosyal çevre: işletmeyi sarmalayan, doğrudan veya dolaylı olarak ilişki içinde olmayı gerektiren kültür, alt kültür ve sosyal sınıflardan oluşan makro çevre faktörü kümesidir. Kültür: genel olarak bir toplumun üyeleri tarafından paylaşılan ve benimsenen temel değerleri, tercih, tutum ve inançları, gelenek ve görenekleri ile davranışlarından oluşan yapısıdır.

31. Kültür bir toplumun bütününe yönelik nitelikte etkiler ortaya çıkarıyorsa “genel kültürel çevre” bir toplumun içindeki bazı değişik gruplar arasında paylaşılan değer, yaşam şekli ve davranışlarını yansıtıyorsa “alt kültürel çevreden” bahsedilir. Sosyal sınıf ve grup ise sosyal çevre içinde bazı ortak değer, ilgi, tutum ve davranışları paylaşan ve bazı özelliklere sahip daha az sayıda kişilerden oluşan topluluktur.

32. General motor firmasının Nova marka otomobili İspanyolca gitmeyenGerberin Fransız konuşma dilinde çıkartma anlamına gelmesi yüzünden bebek maması üreticisinin zor durumda kalmasıMist marka alkollü içeceğin, Mist Almanca’da “dışkı” anlamına geldiği için zor durumda kalması.

34. Ekonomik çevre • Bir toplumun ekonomik yapısı, uygulanan ekonomik sistemler, bu sistemlerde oluşan piyasa yapıları, ekonomik piyasa mekanizmasını oluşturan fiyat ve fiyat dışı ekonomik faktörler, üretim faktörleri, bunların paylaşımı…

35. Ekonomik sistemler: Liberal sistem: üretim ve tüketim ilişkilerinde serbest piyasa mekanizması söz konusudur. Karma sistem: piyasa mekanizmasına merkezi otoritenin müdahalesinin sadece düzenleyici, koruyucu, kontrol edici olması istenir. Kollektivist sistem: merkezi veya devlet otoritesi ile katı merkezi planlar piyasada arz ve talep ilişkilerini düzenler.

36. Ekonomik çevre • Ulusal gelirin tüketim ve tasarruf harcamaları olarak nasıl değerlendirildiği, kişisel ulusal gelirin değişik gruplara göre paylaşımı, tüketim ve tasarruf edilen kısımları, toplumun tüketim ve tasarruf eğilimleri, talebin gelir ve fiyat esnekliği önemli ekonomik göstergelerdir.

37. Ekonomik çevre • Toplumun ekonomik çevresinde yaşanan ülke içi veya dışı gelişmelere bağlı ekonomik-politik tercihler, mevsimlik ve periyodik değişmeler, talep ve maliyet enflasyonu yaratan ortam ve oluşumlar, ürün ve üretim girdi arz, talep ve fiyat değişimleri de önemlidir. • Ülke ekonomisinin gelişmesiyle doğru orantılı yapılacak alt yapı yatırımları da olumlu etkiler yaratır.

38. Politik ve hukuki çevre • Politik çevre, genelde bir toplumun nasıl ve hangi politik düşünce veya düşüncelerin egemenliği doğrultusunda yönetildiğini gösterir. • Politik sistemin ve politik düşüncenin en önemli yansıması kişi ve kuruluşlar arası ilişkilerin düzenlenmesinde olur.

39. Özel hukuk sistemi: kişiler arası ilişkilerin düzenlenmesi Kamu hukuk sistemi: devlet ve kurumlarının düzenlenmesi • Bir toplumu oluşturan birey ve kurumlar, bunlar arasındaki hak ve sorumlulukları ve ilişkileri düzenleyen, hukuk sistemi ve diğer çevresel faktörler ile politik sistemdeki değişimlere göre zaman içinde değişir.

40. Teknolojik çevre • Teknolojik çevre faktörlerindeki hızlı değişim işletme sistemlerinde sürekli bir değişimi zorunlu kılmaktadır. • Teknoloji insan yaşamını daha kolaylaştıran, iyileştiren, güvence altına alan, ihtiyaçlarını daha iyi gidereceği umulan her türlü yeni ve çağdaş faaliyet ve uygulama ile buna imkan sağlayan donanımlar, araç ve gereçler ile sağlanan sistemlerdir.

41. Teknolojik çevre Teknolojinin yararları • Verimlilik artışlarının üretim ve işletme maliyetlerinin düşmesine sebep olması • İşletme maliyetlerinin aynı kalitedeki çıktı maliyetlerine yansıtılarak fiyatların düşürülmesi • İşletmelerin piyasaya toplumun arzu ve isteklerine uygun miktar, kalite, çeşit ve fiyatla mal ve hizmet sunması sonucu toplumsal yaşam standartlarının olumlu etkilenmesi

42. Teknolojinin yararları • Makine ve otomasyona dayalı sistemlerin emek yoğun sistemlere göre zaman ve hız açısından daha yüksek düzeyde üretim artışı sağlaması • İşgücü verimliliğinin teknoloji sayesinde attırılması • Üretimin daha kaliteli ve standartlara uygun yürütülmesi • Üretim girdilerinin daha iyi değerlendirilmesi sonucu üretim sistem verimliliğinin ve ekonomik işleyişin mümkün olması • Üretim atıkları ve üretimden kaynaklanacak hatalı çıktı miktarları iş kazası olasılıklarının azaltılıp kontrol altına alınması

43. Teknolojinin zararları • Teknolojiye daha pahalı yatırım harcamalarını gerekli kılmasının işletmenin yatırıma yönelik fon ihtiyacını artırması ve bu fonların dışarıdan temine dilmesi donucu işletmenin ödeme güçlüğü yaşaması • Yatırım maliyetlerinin yüksekliğinin yeni teknolojilerin seçilmesini engellemesi • Gelişmekte olan ülkelerde yenilik içeren teknolojilerin yaratılmaması sonucu ithal zorunluluğu dışa bağımlılık, ithal güçlükleri, lisans patent kullanma zorlukları yaratması

44. Teknolojinin zararları • Teknolojinin ömrünün çok kısa olması sonucu yapılan yatırımın geri dönüşümünün sağlanamaması • Teknoloji yoğun sistemler işletmelerin işgücü çıkarmasına neden olarak bir yandan sendikalarla sürtüşmeler diğer yandan da işsiz sayısının artması • Öngörülmeyen onarım bakım, arzı türü duraklamalar sonucu üretim maliyetlerinin yükselmesi riski • Bu teknolojiyi kullanacak yetenekte personel bulma sıkıntısı • Bu teknoloji ile üretilen mal ve hizmetlere olan talebin azalması ya da sona ermesi onucu işletme maliyetleri sabit maliyetlerin baskısı yüzünden artabilir.

45. Doğal çevre • Toprak, hava ve su koşullarından oluşur. • İşletmenin ihtiyaç duyduğu “doğal üretim kaynaklarını “sağlama açısından önemlidir. • Sanayi işetmeleri ihtiyaç duydukları doğal kaynakları bolca bulunduğu ve kolaya temin edildikleri yerleri kuruluş yeri olarak seçebilir. • İşletmenin enerji ihtiyacını karşılama şeklinde işletmeye katkısı vardır. • İşletme sistemini ve işleyişini doğrudan (kuraklık-tarım işletmesi, kötü hava koşulları-turizm işletmesi) ve dolaylı (ürünlerin kalitesini bozan, nem, ulaşım zorluğu yaratan hava koşulu) olarak etkileyebilir.

46. Doğal çevre • Doğal çevrenin işletmeler tarafından bilinçsizce kullanılması ve işletme çıktılarının doğal çevreye aktarılması, doğal çevre sistemini bozmakta, bir yandan doğal çevre kaynaklarının hızla tükenmesine neden olurken diğer yandan da doğal çevrenin kirlenmesi sonucunu doğurmaktadır. • Aşırı sanayi üretimi, bazı işletmelerin geleceğini dolaylı şekilde etkilerken, genel olarak toplumun yaşamını tehlikeye düşüren ekolojik dengenin bozulmasına dayalı olumsuzluklar yaratmaktadır.

47. İşletmelerin mikro çevresi İşletmelerin faaliyetlerini sürdürme aşamasında doğrudan veya dolaylı ilişkiler kurduğu çevredir. Bu çevre ve faktörleri işletme sistemini ve faaliyetlerini doğrudan ve dolaylı olarak etkileyebilir.

48. İşletmenin yakın mikro çevresi İşletme sistemi ile çok yakın ilişkili olan, sistemi doğrudan etkileyebilen ve işletme faaliyetlerinden etkilenen kişi ve kuruluşlar (sahip ve ortaklar+yönetici+çalışanlar+tedarikçi kişi ve kuruluşlar+doğrudan veya dolaylı rekabet eden kişi ve kuruluşlar+işletmenin ürünlerini aracılık yoluyla piyasaya süren, tanıtan ve diğer fayda yaratıcı faaliyetleri yapan aracılar+tüketiciler/müşteriler) • İşletmenin genel mikro çevresi Genel olarak dolaylı şekilde ilişkide olduğu ulusal çevresi içinde yer alan kuruluş ve örgütler (devlet ve yerel yönetimler+mesleki ve kitlesel örgütler+iletişim kuruluşları+halk)

49. İşletmenin yakın mikro çevresi İşletme sahipleri ve ortakların beklentileri • İşletmeye konulan sermayenin iyi değerlendirilmesi, korunması ve güçlenmesi • Sermayenin getirisi sonucu oluşan tatmin edici karlılık beklentisi • İşletmenin sürekliliği, büyümesi ve topluma fayda yaratıcı yaklaşımlar sergilemesi • İşletme sisteminin verimli, iktisadi ve karlılık ölçülerine uyun çalıştırılması, yönetilmesi • İşletme sistemi ile ilgili tüm iç ve dış gelişmeler ve alınan önlemler hakkında bilgi verilmesi • İşletme sisteminin gelişen dış çevre ve piyasa koşullarına uyun ve gerektiğinde öncül önlemler alınması • İşletmenin sahip ve ortaklarının ticari kredi, toplumsal itibar ve prestijlerinin korunması

50. İşletmenin yakın mikro çevresi Yönetici ve çalışanlar • Ücret ve ücret artışları • Çalışanların işletme içinde dikey ve yatay ilişkilerle ilgili beklentileri • Çalışanlar arası oluşan sosyal ortam ve sağlanan imkanlar • Yükseltme ve başarıyı değerlendirme kriterleri • İş güvenliği ve gelecek kaygısı • Sendikal hakların tanınması • İşletmedeki gelişmelerden çalışanlara bilgi verilmesi ve onlardan görüş alınması Bu beklentilerin karşılanmaması işletme içi çalışma ortamının bozulmasına, çatışmalara, verimliliğin düşmesine, grev yapılmasına ve çalışanlar, işletme ve sendikalar arası sürtüşmelerin ortaya çıkmasına neden olur.