Praca i jej socjologiczne ujęcie

1. Praca i jej socjologiczne ujęcie Wstęp do zagadnień z socjologii pracy

2. Pojęcie pracy • Praca: „proces złożonej aktywności fizyczno-umysłowej, której celem jest przekształcenie szeroko rozumianego środowiska w ten sposób, by zwiększyć szanse przeżycia gatunku ludzkiego” /Socjologia. Przewodnik encyklopedyczny?/ • „Czyńcie sobie ziemię poddaną” /Księga Rodzaju (1. 28)/

3. Pojęcie pracy • Celem bezpośrednim bądź pośrednim pozyskiwanie/wytwarzanie środków służących: • podtrzymaniu gatunku ludzkiego • podtrzymaniu stworzonego przez człowieka świata • opanowywaniu i przekształcaniu środowiska, aby zwiększać szansę przeżycia w nim • Czy powyższa charakterystyka oznacza koncentrację „homo faber” na zdobywaniu dóbr materialnych, zaspokajaniu potrzeb fizycznych?

4. Pojęcie pracy • Odpowiedź – zob. zróżnicowanie potrzeb człowieka • Pytanie: od czego zależą potrzeby? • Pytanie: jakie potrzeby dominowały niegdyś, jakie dominują dziś?

5. Pojęcie pracy • Praca to aktywność uznawana na gruncie danego układu społeczno-kulturowo-ekonomicznego • Np. w gospodarkach opartych na mechanizmie rynkowym praca to aktywność przynosząca wymierne społecznie korzyści – ktoś powinien chcieć/móc ją/jej efekt kupić...

6. Pojęcie pracy • Czy w każdym przypadku? • Czy działalność artystyczną, uprawianie sportu, wolontariat, nieodpłatną pracę w domu można/należy uważać za pracę? • Historyczna zmienność układów społeczno-kulturowo-ekonomicznych • Zależność od perspektywy teoretycznej

7. Pojęcie pracy • Pracę można więc zdefiniować jako wydatkowanie wysiłku fizycznego, psychicznego i emocjonalnego (swoiste kontinuum) w celu wytwarzania dóbr i usług do konsumpcji własnej lub przez innych.

8. Pojęcie pracy • W społeczeństwach funkcjonujących w oparciu o gospodarkę wolnorynkową wyróżni się trzy formy pracy [produkcyjnej]: • zatrudnienie (także praca na własny rachunek) • niepłatne czynności domowe (zwykle kobiet, również zajęcia typu „zrób to sam”) • wolontariat (dobrowolne usługi na rzecz społeczności lokalnej)

9. Pojęcie pracy • Czy zwierzęta pracują? • Robią niejedno, aby podtrzymać [swój] gatunek przy życiu • Potrafią przysposabiać środowisko tak, aby zwiększać szanse przeżycia • Czym ich praca różni się od ludzkiej?

10. Pojęcie pracy • Owszem, zwierzęta wykonują pracę, ale… • metody, jakich używają ludzie w swej pracy, struktury społeczne, w jakich ta praca przebiega, nie dają się wyjaśnić na gruncie instynktów (stoi za nimi nie tylko energia kierowana instynktami) • ludzie, grupy ludzkie w większym stopniu niż zwierzęta podejmują zróżnicowane zadania (chodzi o daleko posunięty podział pracy [zawody], kooperację wewnątrzgatunkową)

11. Pojęcie pracy • u ludzi występuje większe niż u zwierząt zróżnicowanie sposobów przystosowywania się do środowiska (człowiek przetrwa prawie w każdych warunkach, zarazem jest w stanie uwzględniać fakt ograniczonych zasobów środowiska) • aby pracować [w zawodzie], człowiek musi poddać się długotrwałemu procesowi socjalizacji (spontaniczność procesu opartego na mechanizmie konformizmu) i przygotowania kwalifikacyjnego

12. Praca jako wartość • Jako służąca tak fundamentalnym celom, jak podtrzymanie istnienia ludzi i ich grup, praca jest (powinna być) istotnym składnikiem systemu aksjonormatywnego społeczeństwa (o ile chce ono trwać, mieć perspektywy). • A czy w Dekalogu jest obecna? • O czym to może świadczyć? • O kulturowej legitymizacji pracy jako stale podejmowanego wysiłku, którego efekty nie zawsze są doświadczane niezwłocznie

13. Praca jako wartość (w PRL i w RP) • W PRL praca była wartością sztandarową w tym sensie, że na sztandarach ją umieszczano • W rzeczywistości tzw. etos pracy był niski („Czy się stoi, czy się leży, X zł się należy) • Zatrudnienie miało charakter bardziej socjalny niż ekonomiczny

14. Praca jako wartość (w PRL i w RP) Wykres 1: Praca jest tylko sposobem na zarabianie pieniędzy Polski Generalny Sondaż Społeczny 1997 • Dla blisko połowy Polaków praca ma wartość... instrumentalną (Yuppie – Young Urban Professional)

15. Praca jako wartość (w PRL i w RP) • Idea „work-life-balance” (równowagi między życiem zawodowym a prywatnym) jako reakcja, odpowiedź na problemy Yuppie (wyczerpanie, permanentny stres, kryzys związków, nałogi...) • Pokolenie „Y” (osoby urodzone po 1975 r.) • bezpieczeństwo materialne tak, ale... • liczy się też poczucie satysfakcji, atmosfera

16. Praca jako wartość (w PRL i w RP) Cechy dobrej pracy w opinii Polaków: 1.przynosząca dobre zarobki - 59% 2.dająca pewność zatrudnienia - 57% 3.praca w gronie sympatycznych ludzi - 52% 4.pozbawiona stresów i napięć - 47% 5. interesująca - 43% Źródło CBOS 2004

17. „Pracujący Polacy 2005 i 2007”; PKPP Lewiatan i SGH Praca jako wartość (w PRL i w RP)

18. Praca jako wartość (w PRL i w RP) Diagnoza społeczna 2009 prof. Janusza Czapińskiego Zdrowie Udane małżeństwo Dzieci Pieniądze Praca

19. Praca jako wartość (w PRL i w RP) Opracowanie na podstawie Diagnoza Społeczna 2009

20. Socjologiczne ujęcie pracy • Socjologia zwraca uwagę na społeczną użyteczność i doniosłość pracy • Praca to czynność społeczna, bo: • [często] wymaga współpracy na etapie planowania, przygotowywania, realizacji • odbywa się w środowisku społecznym bądź z uwzględnieniem kontekstu społecznego • środki realizacji jej celów, metody ich wykorzystania są społecznie wyznaczane

21. Socjologiczne ujęcie pracy • potrzeby, których zaspokojeniu służy, również mają społeczno-kulturowe umocowanie • praca współtworzy/rozwija kulturę danej zbiorowości • kultura obejmuje związane z pracą narzędzia, metody, wzorce zachowań – oczywiście nie tylko wzorce kojarzone bezpośrednio z pracą, pośrednio jednak mogące mieć z nią związek (zob. cecha, jaką jest punktualność...)

22. Socjologiczne ujęcie pracy • Socjologia pracy koncentruje się generalnie na dwu kwestiach: • warunkach społeczno-kulturowych wpływających na przebieg procesów pracy • skutkach, jakie praca wywołuje w strukturze oraz działaniach makro- i mikrozbiorowości • Funkcje, jakie pełni socjologia pracy, są w większości klasyczne: diagnostyczna [demaskatorska], prognostyczna, socjotechniczna, humanistyczna

23. Socjologiczne ujęcie pracy • Genezę socjologii pracy można łączyć niemal z początkami socjologii jako takiej • Wiek XIX to przecież wiek intensywnej industrializacji, narodzin/rozwoju kapitalizmu, a tym samym nowych stosunków pracy • Janusz Sztumski przyjmuje jako umowny rok narodzin socjologii pracy – rok ukazania się I tomu „Kapitału” Karola Marksa (1867)

24. Socjologiczne ujęcie pracy • Emil Durkheim, „O podziale pracy społecznej” (1893 r.); • solidarność organiczna wynika z podziału pracy; • tym, co spaja społeczeństwo, jest - o paradoksie - zróżnicowanie funkcji pełnionych przez jednostki (funkcjonalizm)

25. Socjologiczne ujęcie pracy • Max Weber: „Gospodarka i społeczeństwo” (1922), „Etyka protestancka a duch kapitalizmu” (1904-1905) • Weber zwrócił uwagę na udział czynników kulturowych w narodzinach kapitalizmu (np. rolę etyki kalwińskiej w kształtowaniu nowej postawy wobec pracy; ma ona charakter religijny – jej efekty odzwierciedlają boską łaskę lub niełaskę...

26. Socjologiczne ujęcie pracy • Socjologia przemysłu: • J.A. Hobson – „The Industrial System”; • F.W. Taylor – „Shop Management” • Inni: • Henri Fayol, Elton Mayo, Ralf Dahrendorf, James Burnham • Polacy: Florian Znaniecki, Jan Szczepański, Adam Sarapata, Wiesława Kozek, Janusz Sztumski,