Elementy filozofii kosmologii Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania

1. Elementy filozofii kosmologii Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik www.filozofia.umcs.lublin.pl

2. Problemy nieskończoności czasowej i przestrzennej wszechświata • Religia chrześcijańska: „Na początku stworzył Bóg niebo i ziemię” (Gen. 1,1) – creatio ex nihilo • Filozofia grecka: ex nihilo nihil fit • Nauka: „Od zarania nauki nowożytnej do lat dwudziestych naszego wieku wśród uczonych panowało przeświadczenie, że u podłoża dociekań naukowych nad wszechświatem leżeć musi założenie o jego zarówno odwieczności jak i wieczności” (H. Eilstein, Uwagi o kreacjonizmie na tle hipotezy Wielkiego Wybuchu, [w:] Szkice ateistyczne, s. 255). • Albert Einstein – stała kosmologiczna i „największy błąd życia”

3. Paradoks Olbersa (fotometryczny) • Heinrich Olbers (1826): „Dlaczego nocą niebo jest ciemne?” • Jeśli Wszechświat jest statyczny i nieskończony czasowo i przestrzennie oraz zawiera nieskończoną liczbę mniej więcej równomiernie rozmieszczonych gwiazd, to… • obserwowana jasność gwiazdy (gęstość strumienia światła) maleje odwrotnie proporcjonalnie do kwadratu odległości (I ~ 1/ r 2)… • … ale liczba gwiazd, jakie obserwujemy w dowolnym wycinku nieba rośnie proporcjonalnie objętości tego wycinka, a zatem do trzeciej potęgi odległości r 3. • Zatem nocne niebo powinno być przynajmniej tak jasne, jak powierzchnia Słońca.

4. Paradoks grawitacyjny • Carl Neumann i Hugo von Seeliger (XIX w.) • Według klasycznej teorii grawitacji Newtona wszystkie ciała przyciągają się do siebie. • Dlaczego nie nastąpił kolaps grawitacyjny (tzn. dlaczego materia nie skupiła się w jednym miejscu?) • Hipotezy:- h1: modyfikacja teorii Newtona (odpychanie grawitacyjne)- h2: w nieskończonym Wszechświecie nie istnieje wyróżnione centrum (ale wówczas pozostaje paradoks Olbersa)- h2 nie jest poprawna: w nieskończonym Wszechświecie każdy punkt może być uznany za centrum

5. Teoria śmierci cieplnej Wszechświata • Hermann von Helmholtz (1856) • II zasada termodynamiki (Clausius 1850): ciepło przepływa zawsze od ciał cieplejszych do zimniejszych • Entropia S = Q/T jest niemalejącą funkcją stanu • Entropia Wszechświata rośnie – gwiazdy promieniują energię w zimne obszary, więc gwiazdy tracą energię – wszystkie procesy we wszechświecie dążą do osiągnięcia stanu równowagi termodynamicznej, czyli stanu maksymalnej entropii • Jeśli Wszechświat jest wieczny, to dlaczego nie nastąpił jeszcze stan śmierci cieplnej Wszechświata?

6. Do lat dwudziestych XX wieku – Wszechświat jest wieczny i niezmienny (statyczny) • Czas i przestrzeń – niezmienna scena, po której poruszają się gwiazdy, planety i wszystkie ciała niebieskie (klasyczny, Newtonowski obraz świata) • Albert Einstein – z rozwiązań równań ogólnej teorii względności (OTW) wynikało, że Wszechświat rozszerza się lub kurczy • Stała kosmologiczna λ w równaniach OTW (odpychanie grawitacyjne) miała zapewnić rozwiązania dające statyczny Wszechświat • …później uznał to za „największy błąd życia” • „Dziś wiemy, że nie da się skonstruować statycznego modelu nieskończonego Wszechświata, w którym siła ciążenia jest zawsze przyciągająca” (Stephen Hawking) 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

7. Zasada kosmologiczna (kopernikańska) • Ziemia nie zajmuje wyróżnionego miejsca we Wszechświecie • Wszechświat wygląda tak samo niezależnie od kierunku, w którym patrzymy i jest to prawdą niezależnie od punktu, z którego wykonywane są obserwacje • Prawa fizyki obowiązujące na Ziemi są ważne w całym Wszechświecie • Zasada kosmologiczna dotyczy wielkoskalowej struktury Wszechświata – jest tym lepiej spełniona, im większe obszary Wszechświata rozważamy 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

8. Kosmologia relatywistyczna • Baza obserwacyjna – astronomia pozagalaktyczna • Rozwiązania równań pola ogólnej teorii względności Einsteina (OTW – 1916, współczesna teoria grawitacji, zastępująca teorię Newtona) • Konstrukcja modeli kosmologicznych • Aleksander Friedman, 1922: ogólne jednorodne i izotropowe rozwiązanie równań Einsteina opisujące rozszerzanie się Wszechświata (równanie Friedmana) • Georges Lamaître, 1927: hipoteza pierwotnego atomu – prekursor modelu Wielkiego Wybuchu 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

9. Ogólna teoria względności (Einstein, 1916) – rozszerzenie STW na układy nieinercjalne, uwzględnienie grawitacji Ogólna zasada względności: prawa fizyki są lokalnie takie same dla wszystkich (inercjalnych i nieinercjalnych) układów odniesienia Zasada równoważności: pole grawitacyjne jest lokalnie równoważne polu bezwładności

10. Ogólna teoria względności – powiązanie własności czasu i przestrzeni z rozkładem materii Potwierdzenia – np. GPS

11. Rozkład mas zakrzywia czasoprzestrzeń

12. Ucieczka galaktyk • Edwin Hubble (1929), jedno z największych odkryć naukowych XX w. • Linie widmowe galaktyk są przesunięte w stronę większych długości fal (w stronę czerwieni), w stosunku do tych, które są obserwowane w laboratorium (przesunięcie ku czerwieni – ang. red shift) 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

13. Efekt Dopplera • Christian Andreas Doppler (1842) • Obserwowalna długość fali (dźwięku lub światła) zależy od ruchu źródła fal względem obserwatora • Dla źródła spoczywającego:  = cT • Dla źródła oddalającego się prędkością v: T’ = T + vT/c • Długość fali światła emitowanego przez źródło:  = cT • Długość fali światła przybywającego do O:’= cT’ ’/ = T’/T = 1 + v/c 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

14. Prawo Hubble’a v = H0 r v - prędkość, r – odległość, H0= 73 km/s/Mpc - stała Hubble’a (1pc = 3,2616 roku świetlnego); 1 Mpc = 106 pc Uwaga: ucieczka galaktyk a zasada kosmologiczna – galaktyki oddalają się od siebie nawzajem (Ziemia nie jest wyróżnionym punktem) 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

15. Teoria Wielkiego Wybuchu • Ok. 13,7 mld lat temu cała materia skupiona była w jednym punkcie (początkowa osobliwość – nieskończenie wielka temperatura i gęstość materii, zerowe rozmiary) • Na początku był Wielki Wybuch (ang. Big Bang) … • Wszechświat rozszerza się i stygnie – gdy rozmiary Wszechświata rosną dwukrotnie, temperatura spada o połowę • T = 1/H – wiek Wszechświata • „Przed” Wielkim Wybuchem nie było ani czasu ani przestrzeni 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

16. George Gamow, Ralph Alpher, Robert Hermann – zastosowanie znanej fizyki do badania wczesnych etapów ewolucji Wszechświata • 1948: Wszechświat powinien być kiedyś bardzo gęsty i wypełniony promieniowaniem o wysokiej temperaturze • Promieniowanie to powinno obecnie mieć temperaturę kilku K – ochłodzone wskutek ekspansji Wszechświata • Wcześniej materia była „nieprzezroczysta” dla fotonów (fotony oddziaływały ze zjonizowanym gazem wodorowo-helowym) 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

17. Kosmiczne mikrofalowe promieniowanie tła • 1965 – Arno Penzias i Robert Wilson (Bell Laboratories, New Jersey) – odkrycie mikrofalowego promieniowania o T = 2,7 K izotropowo wypełniającego Wszechświat (podczas kalibracji anteny radiowej do komunikacji z satelitą Echo) • 1978 – Nagroda Nobla • Robert Dicke i jego grupa z Princeton – interpretacja promieniowania mikrofalowego jako pozostałości po Wielkim Wybuchu • Pomiary natężenia promieniowania tła – 1989 satelita COBE (Cosmic Background Explorer)

18. Modele Friedmana

19. To, który scenariusz odpowiada rzeczywistości zależy od gęstości materii we wszechświecie (10-29 g/cm3 – ok. 1 atom H na m3) • Najprawdopodobniej Wszechświat jest płaski (gęstość materii = gęstości krytycznej) • „Gdyby materię pochodzącą ze wszystkich galaktyk i gwiazd rozproszyć równomiernie w dzisiejszym Wszechświecie, to w każdym metrze sześciennym znalazłby się mniej więcej jeden atom wodoru. Jest to o wiele doskonalsza próżnia, niż kiedykolwiek mogłaby być wytworzona w ziemskim laboratorium. Nasza przestrzeń jest głównie właśnie — pustą przestrzenią” (J. Barrow, Początek wszechświata, s. 53). 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

20. 1. Era Plancka od Wielkiego Wybuchu do czasu Plancka t = 10-43 s (era kwantowej grawitacji, kosmologii kwantowej) • Symetria i unifikacja wszystkich oddziaływań (grawitacji, elektromagnetycznych, silnych i słabych jądrowych) – jedno „superoddziaływanie” • Przy gęstości materii >10 94 g/cm3 i T = 1033 K nie obowiązują znane nam prawa fizyki • Potrzebna jest synteza mechaniki kwantowej z ogólną teorią względności – kwantowa teoria grawitacji • Pod koniec ery Plancka, gdy spada gęstość i temperatura, oddzielają się oddziaływania grawitacyjne i zaczynają obowiązywać znane nam prawa fizyki 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

21. „Pomimo swej nazwy, teoria Wielkiego Wybuchu nie dotyczy wcale samego wybuchu. W rzeczywistości jest tylko teorią jego następstw. Równania tej teorii opisują, w jaki sposób pierwotna kula ognista rozszerzała się, ochładzała i zagęszczała, tworząc galaktyki, gwiazdy i planety. Samo to jest już ogromnym osiągnięciem. Niemniej standardowa teoria Wielkiego Wybuchu nie mówi nic o tym, co wybuchło, dlaczego wybuchło ani co działo się przedtem”. Alan H. Guth, Wszechświat inflacyjny. W poszukiwaniu nowej teorii pochodzenia kosmosu, Warszawa 2000, s. 15 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

22. 2. Era hadronowa (od czasu Plancka t = 10-43 s do t = 10-4 s) • t = 10-35 s – oddziela się silne oddziaływanie jądrowe • t = 10-12 s, T = 1015 – oddziaływanie elektrosłabe rozpada się na elektromagnetyczne i słabe (odtąd istnieją 4 odrębne oddziaływania) • t = 10-6 s, T = 1013 – z kwarków powstają hadrony (proton, neutron, piony…) i antyhadrony • t = 10-4 s – anihilacja hadronów w promieniowanie (E = mc2) • Pozostaje niewielka nadwyżka hadronów nad antyhadronami (stanowi obecnie całą materię, która wypełnia Wszechświat) 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

23. Inflacja (od t = 10-35 s do t = 10-32 s) • Obserwowalny Wszechświat – ok. 100 mld lat świetlnych średnicy • Wszechświat (wszystko, co istnieje) może być znacznie większy… • Gwałtowne (wykładnicze) rozszerzanie się Wszechświata • Alan Guth (1979) • Inflacja wyjaśnia dlaczego jest:1. płaski (euklidesowy)2. jednorodny • Przestrzeń Wszechświata powiększyła się 1030 (lub 1050) razy (sto milionów miliardów miliardów razy), czyli tyle ile w ciągu pozostałej 13,7 mld lat trwającej ewolucji 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

24. 3. Era leptonowa (od t = 10-4 s do t = 10 s) • t = 10-4 s, T = 1012 K – tworzą się leptony (elektrony, neutrina i ich antycząstki) • Rozpoczyna się nukleosynteza – postają jądra He • Gdy t = 2 s neutrina przestały oddziaływać z resztą materii – powstaje tło neutrinowe (obecnie o. 100 neutrin/cm3, T= 2 K) 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

25. 4. Era promienista (od t = 10 s do t = 1 mld lat) anihilacja: cząstka + antycząstka → promieniowanie e + e+ → 2γ • Elektrony i pozytony anihilują, zamieniając się w promieniowanie elektromagnetyczne • Po ok. 400 000 latach następuje oddzielenie promieniowania od materii (nie oddziałuje już silnie z materią), materia staje się „przezroczysta” dla promieniowania (obserwowane dziś jako mikrofalowe promieniowanie tła o T = 2,7 K; odkrycie: Penzias i Wilson, 1965) • T = 104 – rekombinacja: powstają pierwsze atomy H (75%) i He (25%) 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

26. 5. Era galaktyczna (od t = 1 mld lat do teraz) • Składniki materii = atomy H i He • Pod wpływem przyciągania grawitacyjnego po ok. 400 (może nawet 200) mln lat tworzą się pierwsze gwiazdy i galaktyki • W gwiazdach powstają ciężkie pierwiastki (synteza H w He, w późniejszym etapie ewolucji gwiazdy – następuje przemiana helu w węgiel, azot, krzem, fosfor i inne pierwiastki istotne m.in. dla ewolucji biologicznej) • „Każdy atom węgla w naszym ciele powstał w gwiazdach”. J. Barrow, Początek Wszechświata, s. 26 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

27. Przyspieszanie ekspansji i problem ciemnej materii • Najnowsze obserwacje: tempo ekspansji Wszechświata wzrasta • Co powoduje przyspieszenie? • Ponowne wprowadzenie stałej kosmologicznej do OTW • Jedynie 5% zawartości Wszechświata stanowi zwykła materia (barionowa) • ok. 95% Wszechświata stanowi ciemna materia i ciemna energia • Ciemna materia (ok. 25%) • MACHO (masywne zwarte obiekty halo galaktycznego – wygasłe gwiazdy: czerwone, brązowe i białe karły, gwiazdy neutronowe, czarne dziury? • WIMP (słabo oddziałujące masywne cząstki – aksjony, cząstki supersymetryczne)? • Neutrina z niezerową masą spoczynkową? • Ciemna energia (ok. 70%) – nieznany dotąd rodzaj energii odpowiedzialny za przyspieszanie ekspansji Wszechświata (związana ze stałą kosmologiczną) 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

28. Wielki Wybuch a stworzenie świata przez Boga • „Kosmologia pozostaje więc neutralna wobec zagadnienia stworzenia świata przez Boga – wynika to z podstawowej zasady, jaką musi respektować każda dziedzina wiedzy naukowej, to znaczy z zasady naturalizmu metodologicznego. Zgodnie z tą zasadą, nauka musi wyjaśniać wszechświat samym wszechświatem i nie może w tym wyjaśnianiu odwoływać się do czynników nadprzyrodzonych”. M. Heller, T. Pabjan, Elementy filozofii przyrody, s. 169-170 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

29. Teoria stanu stacjonarnego • Hermann Bondi, Thomas Gold, Fred Hoyle (1948) – koncepcja usiłująca uniknąć pierwotnej osobliwości • Hipoteza: w miarę, jak galaktyki oddalają się od siebie, w pustych obszarach powstają stale nowe zbudowane z ciągle tworzonej materii (ok. 1 cząstki na km3 na rok; 1 atom wodoru na m3 na miliard lat): liczba galaktyk na jednostkę objętości powinna być taka sama zawsze i wszędzie we wszechświecie. Wszechświat jest niezmienny w czasie — zawsze taki sam. 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

30. Model Hartle’a-Hawkinga • W erze Plancka czas staje się jednym z wymiarów przestrzeni – znika „początek czasu”, a zatem osobliwość • Wszechświat nie istnieje odwiecznie, wyłania się z kwantowej próżni (tunelowanie świata z nicości) 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

31. Zasada antropiczna • Koncepcja wyprowadzająca wnioski dotyczące wszechświata i obowiązujących w nim praw przyrody (B. Carter, 1973) • Stałe fizyczne (i prawa przyrody) nie mogą być dowolne, by istniał człowiek • R. H. Dicke (1961) – aby mógł się pojawić człowiek np. musi istnieć węgiel, który powstał w gwiazdach (życie nie mogło się pojawić przed powstaniem gwiazd); muszą istnieć gwiazdy, które są źródłem energii (życie nie może istnieć w epoce po wypaleniu się gwiazd…) • Słaba zasada antropiczna – obserwujemy wszechświat takie a nie inny i w takiej a nie innej epoce, ponieważ w innych epokach nie moglibyśmy istnieć • Mocna zasada antropiczna – wszechświat musi być taki, aby dopuszczał w pewnym etapie istnienie rozumnych obserwatorów (czy Wszechświat został „zaprojektowany”?) 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

32. Wieloświat (multiverse) • Nasz Wszechświat jest tylko jednym z wielu (może nieskończenie wielu) wsześchwiatów równoległych, które są tak samo realne, jak nasz. • W różnych wszechświatach wartości stałych fizycznych i warunków początkowych mogą być różne. • Zycie (i rozumni obserwatorzy) mogą istnieć tylko w szczególnych światach, które sprzyjają ich zaistnieniu. 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

33. wiek Wszechświata — 13,7 mld lat • dinozaury — 230 mln lat temu • najstarsze skamieniałe bakterie — 3 mld lat • Układ Słoneczny i Ziemia — 4,6 mld lat 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

34. Droga Mleczna — dysk o średnicy 80 000 i grubości 6000 lat świetlnych, M = 100 miliardów Ms • Układ Słoneczny — ok. 30 000 lat świetlnych od centrum, dysk wiruje 250 km/s • Najbliższa gwiazda — Proxima Centauri — 4 lata świetlne • Słońce jest przeciętną gwiazdą na brzegu jednego z ramion galaktyki spiralnej ok. 35 000 lat świetlnych o jej centrum. 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

35. Stała kosmologiczna • 2000 r. – odkrycie, że galaktyki oddalają się coraz szybciej • Niezgodność z Modelami Friedmanna • Hipoteza: stała kosmologiczna (którą Einstein wprowadził do swoich równań i uznał za „największy błąd w życiu”) ma niezerową wartość, co oznacza wprowadzenie grawitacyjnego odpychania się galaktyk na wielkich odległościach 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

36. „zwykła materia” (czyli ta, którą opisuje model standardowy) to jedynie ok. 4% zawartości Wszechświata • ok. 23% zawartości Wszechświata - ciemna materia (materia, która nie emituje promieniowania elektromagnetycznego) • hipotetyczne subatomowe cząstki, zwane aksjonami • cząstki supersymetryczne • neutrina. • Według innych hipotez: • duże obiekty zwane MACHO (massive compact halo objects) – ciała wielkości co najmniej Jowisza, które nie są jednak wystarczająco masywne, aby stać się gwiazdami i nie emitują promieniowania elektromagnetycznego • czarne dziury. 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

37. Ciemna energia, stanowiąca ok. 73% zawartości Wszechświata, miałaby równomiernie wypełniać całą przestrzeń i być odpowiedzialna obserwowane przyspieszanie ekspansji Wszechświata • Problem antymaterii: podczas Wielkiego Wybuchu materia i antymateria były produkowane w takiej samej ilości. Dlaczego Wszechświat składa się niemal wyłącznie z materii? 2011 Rok Marii Curie-Skłodowskiej

38. Pytania kontrolne Co to jest paradoks Olbersa? Przedstaw teorię śmierci cieplnej Wszechświata. Co to jest paradoks grawitacyjny? Sformułuj ogólną zasadę względności Einsteina (zasadę równoważności) Co to jest zasada kosmologiczna Omów przesunięcie ku czerwieni, ucieczkę galaktyk i prawo Hubble’a Jakie znaczenie dla modelu Wielkiego Wybuchu miało odkrycie mikrofalowe go promieniowania tła Co to są modele Friedmana i jaki jest ich związek z geometrią czasoprzestrzeni Opisz model standardowy Wielkiego Wybuchu Co to jest zasada antropiczna (wersja słaba i mocna) Omów nierozwiązane problemy współczesnej kosmologii www.umcs.filozofia.lublin.pl

39. Literatura M. Heller, T. Pabjan, Elementy filozofii przyrody, Tarnów 2007 M. Heller, Filozofia przyrody. Zarys historyczny, Kraków 2004 Sekcja Filozofii Przyrody Wydział Filozofii Chrześcijańskiej UKSW http://www.sfp.wfch.uksw.edu.pl/ Sekcja Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych Polskiego Towarzystwa Filozoficznego http://www.filozofiaprzyrody.org.pl/ Strona konferencji „Filozofia przyrody współcześnie” http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik/Konferencja%20Filozofia%20przyrody.htm M. Tempczyk, Ontologia świata przyrody, Kraków 2005 A. Łukasik, Filozofia atomizmu. Atomistyczny model świata w filozofii przyrody, fizyce klasycznej i współczesnej a problem elementarności, Wyd. UMCS, Lublin 2006 S. Hawking, Krótka historia czasu. Od Wielkiego Wybuchu do czarnych dziur (różne wydania) A. Liddle, Wprowadzenie do kosmologii współczesnej, Prószynski i S-ka, Warszawa 2000 M. Heller, Granice kosmosu i kosmologii, Scholar, Warszawa 2005 www.umcs.filozofia.lublin.pl