MONETARNA EKONOMIJA V ježbe – II dio

1. MONETARNA EKONOMIJA Vježbe – II dio

2. DEVIZNI SISTEM Uspostavljanje ekonomskih odnosa jedne zemlje sa inostranstvom, između ostalog, podrazumijeva postojanje odgovarajućih novča-nih transakcija između nje i drugih zemalja: • međusobno plaćanje roba, usluga, kamata i osiguranja, • međusobno kreditiranje i dr. Novčana plaćanja su nužan pratilac svake ekonomske aktivnosti između raznih zemalja, posebno kod izvoza i uvoza roba i usluga. Taj međunarodni sistem plaćanja bitno se razlikuje od sistema koji postoji između privrednih subjekata unutar jedne zemlje. Osnovne razlike između domaćeg i inostranog sistema plaćanja su u tome što se prvi vrši domaćom valutom, novac ne prelazi dr-žavnu granicu i drzava ima punu autonomnost kod uređenja svog sistema unutrašnjeg platnog prometa. 1

3. Kod inostranih plaćanja postoje inostrana sredstva plaćanja, tj. valute kao novčane jedinice konkretnih država. Novac u obliku valuta najčešće prelazi državnu granicu, pa država mora poštovati određena pravila koja postoje u međunarodnom siste-mu plaćanja. Skup svih novčanih primanja i davanja jedne zemlje prema ino-stranstvu predstavlja njen inostrani platni promet, koji se naj-češće izrazava inostranim sredstvima plaćanja - valutama (USA dolarima,eurima,engleskim funtama). Uređenje i obavljanje inostranog platnog prometa podliježe ugo-vornim obavezama koje je konkretna zemlja preuzela u odno-sima sa drugim zemljama i međunarodnim finansijskim institu-cijama i asocijacijama. 2

4. Novac jedne privrede (države) u inostranstvu se javlja u dva oblika: • kao valuta (efektivan strani novac, novčana jedinica neke države) i • kao devize (kratkoročna potraživanja u inostranom novcu tj. valuta-ma, koja jedna nacionalna ekonomija posjeduje u valutama drugih ekonomija i to u obliku potraživanja banaka na računima kod ino banaka, HOV koje glase na ino valutu, čekovi i mjenice koje glase na ino valutu, a vučene su kod ino banaka. • NAPOMENA: • Ino valute u rukama domaćih rezidenata nijesu devize, • nego strana valuta! 3

5. P R I M J E R Firma “Elit” ima žiro račun u Crnoj Gori kod CKB. Valuta plaćanja je Euro (€), što znači da se radi o domaćem valutnom računu. Međutim, ukazala se potreba za plaćanjem iz inostranstva. Zbog toga je potrebno da firma “Elit” otvori DEVIZNI RAČUN. Otvaranje deviznog računa pretpostavlja obavezno davanje instrukcija plaćanja, čija se forma daje u nastavku. 4

6. Incoming Payment Instruction Field 56 - Intermediary bank: Field 57 - Account with Institution: Field 59 - Beneficiary Customer: Swift = brz 5

7. OBJAŠNJENJE International Bank Account Number (IBAN) je Međunarodni broj bankarskog računa, tj. međunarodni standard za numeraciju bankovnih računa. IBAN je stvorila Europska komisija za bankarske standarde (European Committee for Banking Standards), a kasnije je prihvaćen kao međunarodni standard ISO. Unutar Europske unije IBAN je jedan od osnovnih uslova za automatsku obradu platnih naloga u deviznom platnom prometu. Zahvaljujući upotrebi kontrolnog broja minimalizira se mogućnost pogrešaka pri transkripciji. 6

8. Devizni sistem je dio privrednog sistema, kojim se zakonima i drugim pravilnim propisima regulišu novčani tokovi zemlje sa inostranstvom. Njime se trajnije reguliše: • način plaćanja obaveza prema inostranstvu i način naplate pot-raživanja iz inostranstva, • način raspolaganja devizama od strane privrednih subjekata i građana, • devizni promet preko granice (način iznošenja deviza iz jedne zemlje i način unošenja deviza u zemlju), • devizni kurs, • način konverzije domaće valute u inostranu i obrnuto, • devizne rezerve i • devizna kontrola. 7

9. Devizni sistem reguliše ukupnost finansijskih odnosa zemlje sa inostranstvom, koji nastaju kao posljedica njenih robnih tokova s drugim zemljama i drugih oblika njenih međunarodnih eko-nomskih odnosa. Rešenja u deviznom sistemu izražavaju opšte karakteristike privrednog sistema, posebno način funkcionisanja i organizaciju privrednog života. On u osnovi sadrži autonomne i ugovorne elemnente. Autonomni elementi daju mogućnost državi da nezavisno od drugih država uređuje oblast svog deviznog sistema, na način kako to najviše odgovara njenim ekonomskim i drugim cilje-vima. Ugovornim elementima deviznog sistema olakšava se međuna-rodni platni promet i omogućuje međunarodna ekonomska saradnja. 8

10. DEVIZNA POLITIKA Devizna politika je aktivnost države koja se odnosi na: • međunarodna plaćanja, • kretanje deviza, • devizni kurs, • devizne rezerve i • druga pitanja u vezi sa devizama. Devizna politika ima svoje ciljeve, instrumente i mjere. Utvrđivanje i sprovođenje devizne politike najčešće se prepušta centralnoj banci, koja kao vrhovna monetarna vlast kreira i sprovodi tu politiku. Razlozi za to nalaze se u činjenici da devizna politika čini jedinstvo sa monetarnom politikom, koju takođe, kreira i sprovodi centralna banka. Dakle radi se o dvije politike: deviznoj i monetarnoj, koje u praksi čine jedin-stvo. One obezbjeđuju normalno funkcionisanje robnih tokova na domaćem tržištu i u ekonomskim odnosima zemlje sa inostranstvom. Pored toga, tekuća ekonomska stabilnost svake zemlje u velikoj meri zavisi od kvaliteta devizne i monetarne politike. Ona se najčešće izražava stabilnosću cijene izraženih u domaćoj valuti na domaćem tržištu i stabilnošću odnosa doma-će prema inostranim valutama. 9

11. Međunarodni promet roba i usluga, na jednoj, i deviza, na drugoj strani, su nerazdvojno povezani, čine lice i naličje jednog istog procesa. Jer svaki robni promet između privrednih subjekata iz različitih zemalja uzrokuje devizna plaćanja. Zato su devizni sistem i devizna politika važni delovi međunarodnih ekonomskih odnosa i sastavni djelovi privrednog sistema, odnosno ekonomske politike. Iz tih odnosa proi-zilazi da devizna politika mora biti usklađena sa cjelinom ekonomske politike, odnosno da izražava i bude u funkciji ostvarivanja njenih osnovnih ciljeva. U tom kontekstu treba posmatrati i ciljeve devizne politike: • stabilnost odnosa između domaće i stranih valuta, • obezbjeđenje potrebnog nivoa likvidnosti zemlje prema ino-stranstvu, • stvaranje deviznih rezervi i njihovu upotrebu i sl. Ostvarivanje tih ciljeva u tesnoj je vezi sa stanjem opšte ekonom-ske stabilnosti u zemlji, obimom spoljno- trgovinske razmene zemlje, stanjem njenog spoljno-trgovinskog i platnog bilansa. 10

12. DEVIZNI KURS Devizni kurs je značajan element deviznog sistema i instrument devizne politike. Njegov značaj proizilazi iz činjenice da se plaćanje unutar granica zemlje vrše u domaćoj valuti, a u odnosima sa inostranstvom se koriste devizna sredstva. Devizni kurs u tim odnosima služi kao instrument i mjera odnosa (pariteta) između domaće i inostranih valuta. Devizni kurs se definiše kao cijena inostrane valute izražena u domaćoj valuti. On se formira pod uticajem tržišta, tj. ponude i tražnje inostranih valuta na domaćem tržištu, ali i pod dejstvom mjera ekonomske politike. Njime se izražava odnos domaćih i stranih cena, odnosno cena na domaćem i inostranom tržištu. On zbirno izražava razlike u nivou produktivnosti rada, kvali-tetu ekonomije, konkurentskoj sposobnosti privrede konkretne zemlje i drugih zemalja, ali i druge činioce političkog i eko-nomskog karaktera u međunarodnim odnosima. 11

13. RAZLIKA IZMEĐU VALUTNOG I DEVIZNOG KURSA • Valutni kursgovori koliko se novčanih jedinica domaće valute razmenjuje za određeni broj jedinica valute druge države. On predstavlja cijenu domaće valute izražene u novčanim jedini-cama druge zemlje. • PRIMJER: 1EUR / 1USD = 1,5 • Devizni kursje vrijednost ino valute, na koju glasi deviza, izraženo u domaćoj valuti. On postoji samo za ino valutu. Napomena: Domaća valuta svoj devizni kurs ima samo u inostranstvu! • PRIMJER: 1$ =0,7€ 12

14. Kretanje roba, usluga, kapitala i radne snage na svjetskom tržištu praćeno je kretanjem valuta. Valuta je novčana jedinica neke države. Valute imaju ulogu finansijskog posrednika u među-narodnoj razmjeni. Razne zemlje imaju različite novčane jedinice ili zna-ke (valute): američki dolar (USA$), zapadnoevropski euro (€), japanski jen, britanska funta, švajcarski franak itd. Utvrđivanje i regulisanje razmjenskih odnosa valuta na svjetskom tržištu je izuzetno značajno pitanje, jer od njega zavisi obračun međunarodne trgovine izme-đu pojedinih zemalja. 13

15. NEKE SVJETSKE VALUTE 14

16. PRIMJER U Crnoj Gori je CBCG 07. sept. 2012. formirala zvaničnu kursnu listu, koja važi od 08. sept. 2012. Ona je izgledala kao u tabeli u nastavku. Srednji kurs je bio: NPR. za 1 USA$ = 0, 7139€. To znači da se za 1€ dobija 1, 4007 USA$. 15

17. U svim kursnim listama, pored srednjeg, postoje kupovni i prodajni kurs. Po kupovnom kursu banke kupuju inostranu valu-tu za nacionalnu, a po prodajnom kursu banke prodaju inostranu valutu za domaću. Razlika između kupovnog i prodajnog kursa naziva se valutna marža, kojom se pokrivaju troškovi i dobit banke. Na valutni kurs, pored međunarodnih i političkih faktora, direktno ili indirektno utiču ekonomska kretanja u zemlji (troš-kovi proizvodnje, ND, realna kupovna moć novca, nivo inflacije, stanje platnog bilansa, nivo kamatne stope, itd.). Valutni kurs predstavlja značajan faktor u domaćim i među-narodnim ekonomskim tokovima. Zato država preduzima odre-đene intervencije kod valutnog kursa, od kojih ćemo pomenuti valutne intervencije i devalvaciju. 16

18. Valutne intervencijepodrazumijevaju prodaju ili kupovinu inostrane valute od strane centralne banke, zavisno od kretanja ponude i tražnje stranog novca na domaćem tržištu, u cilju njihovog uravnoteženja. U uslovima visokih stopa inflacije sprovodi se devalvacijakao zvanično sniženje kursa domaće valute u odnosu na strane valute. Devalvacija ima smisla samo ako se pojeftinjenje domaće valute ne kompenzuje rastom cijena domaćih roba. 17

19. Sve valute se uslovno dijele na • slobodno konvertibilne, • djelimično konvertibilne i • nekonvertibilne. • Određenje konvertibilnosti se povezuje sa zamje-njivošću domaćih valuta za strane valute, pri čemu je odlučujući faktor stabilnost valute, na koju presudno utiče opšte ekonomsko stanje date zemlje. • Svi poslovi s valutnim operacijama obavljaju se na valutnom tržištu. To nije konkretno mjesto (prostor) susreta kupaca i prodavaca valuta, već su subjekti valutnog tržišta povezani telefonski, teleksom, elek-tronskim putem (kompjuterima) i sl., tako da se goto-vinski obavlja veoma mali dio valutnih operacija (uglav-nom u bankama, prilikom zamjene valuta). 18

20. STRUKTURA VALUTNOG TRŽIŠTA 19

21. VRSTE DEVIZNIH KURSEVA Prema načinu njihovog utvrđivanja razlikuju se čvrsti (fiksni) i fleksibilan ili fluktuirajući. Prema tome da li se primjenjuje više kurseva ili samo jedan razlikuju se višestruki i jedinstveni devizni kurs. Fiksni devizni kurs Ako je devizni kurs definisan u određenoj vrijednosti sa moguć-nošću manjih odstupanja u odnosu na devizni paritet tada imamo fiksni kurs. Vrijednost nije određena visinom ponude i potražnje deviza na perfektnom deviznom tržištu. Suština - centralna banka stabilizuje vrijednost deviznog kursa iz sopstvenih rezervi. 20

22. Prednosti: • pruža pouzdanu osnovu za kalkulacije u uvoznim i izvoznim poslovima • smanjuje rizik u ekonomskim transakcijama sa inostranstvom • štiti domaću privredu od kratkoročnih stihijskih uticaja na svetskom tržištu • sužava prostor za špekulacione transakcije Nedostaci: • Zemlja koja održava čvrst devizni kurs svoje valute primorana je da održava devizni kurs stabilnim na teret nacionalne ekonomije • Nameće potrebu držanja većih monetarnih rezervi • Dovodi do precijenjenosti nacionalne valute • Neophodna je stroga spoljnotrgovinska kontrola • Ne obezbjeđuje uravnoteženje platnog bilansa 21

23. Fleksibilni devizni kursevi Oni se formiraju kao rezultat odnosa ponude i potražnje na deviznom tržištu uz pretpostavku perfektnog tržišta bez intervencije monetarnih vlasti na ponudu i potražnju Porast uvoza izaziva porast potražnje stranih deviza odnosno porast vrednosti i pad deviznog kursa strane valute i pad potražnje domaće valute, pad njene vrijednosti i rast deviznog kursa Rast deviznog kursa i poskupljenje uvoza ima za rezultat smanjenje uvoza Automatizam uravnoteženja platnog bilansa Prednosti: • Veća autonomnost u vođenju ekonomske politike • Olakšava uravnoteženje platnog bilansa • Blagovremeno upućuje domaću privredu na potrebna prilagođavanja u skladu sa promenama na međunarodnom okruženju • Usklađivanje nivoa cena obavlja sam kurs • Smanjuje potrebu držanja velikih monetarnih rezervi • Sprječava precenjenost i potcenjenost nacionalne valute 22

24. Nedostaci: • Nema čvrste osnove za kalkulacije o rentabilnosti izvoznih i uvoznih poslova • Povećava rizik u ekonomskim transakcijama sa inostranstvom • Izlaže domaću privredu nekontrolisanim uticajima kratkoročnih i stihijskih promena na svjetskom tržištu • Povećava mogućnost špekulacije 23

25. DEVIZNE REZERVE Devizne rezerve su kratkoročna potraživanja prema bankama u inost-ranstvu koja drže centralne i poslovne banke jedne zemlje za obav-ljanje međunarodnih plaćanja. Nekad je ovu funkciju imalo i zlato koje je služilo za poravnavanje salda plaćanja između pojedinih ze-malja. Devizne rezerve služe zemlji i za osiguranje stabilnosti vlastite valute, jer prodajom deviznih rezervi domaćim subjektima cen-tralna banka može smanjiti količinu domaćeg novca u opticaju. Određena količina deviznih rezervi potrebna je zemlji i zbog ublažavanja posledica iznenadnih poremećaja u međunarodnoj razmeni. 24

26. Devizne rezerve (engl. foreign exchange reserves) su kratkoročna potraživanja prema bankama u inozemstvu koja drže centralne i poslovne banke jedne zemlje za obavljanje međunarodnih plaćanja. Nekad je ovu funkciju imalo i zlato koje je služilo za poravnavanje salda plaćanja između pojedinih zemalja. Obim potrebnih deviznih rezervi zavisi od više faktora, od kojih su najvažniji: • nivo očekivanih plaćanja u razmeni robe i usluga i • kretanje kratkoročnog kapitala. Zbog tih razloga potreban nivo deviznih rezervi najčešće se mjeri u odnosu na ukupna plaćanja koja se očekuju u toku godine. 25

27. DEVIZNA KONTROLA Pod deviznom kontrolom podrazumijevamo skup propisa, mjera iinstrumenata kojima se ograničava sloboda u poslovanju deviza-ma,utvrđuje postupak deviznih operacija i provjerava da li se devizni posloviobav-ljaju u skladu sa propisima. Cilj devizne kontrole je da se obezbijediuravnoteženje platnog bilansa, spreči pretjerana potrošnja deviza i da sedevizni kurs održi na željenom nivou. Mjere devizne kontrole usmjerene su prvenstveno na smanjenje odliva ipovećanje priliva deviza. To se može postići i sprovo-đenjemdevalvacije, koja poskupljenjem deviza treba da vodi smanjenju tražnje ipovećanju ponude na deviznom tržištu Devizna kontrola se može pokazati kao adekvatnija mjera od devalvacije. 26

28. NAJČEŠĆE KORIŠĆENI INSTRUMENTI DEVIZNE KONTROLE su: • Zabrane pojedinih vrsta plaćanja • Dozvole - da bi se mogla izvršiti određena plaćanja neophodno jepribaviti dozvolu nadležnog državnog organa • Devizne kvote – utvrđuje se iznos deviza koji u datom periodu može bitipotrošen za pojedine vrste plaćanja • Licencioni sistem – predstavlja kombinaciju deviznih kvota i dozvola • Cesija deviza –mjera kojom se izvoznici i drugi subjekti koji stičudevize obavezuju da cjelokupan iznos ili dio deviza ustupe CB • Primjena višestrukih deviznih kurseva • Izvozne premije - i slične stimulacije treba da omoguće veći deviznipriliv • Podsticaj izvoza –stimulacije, koji se mogu obezbijediti kroz pov-raćaj carina za ranijiuvoz sirovina, poreske olakšice, povoljnije prevozne tarife za izvoznurobu i sl. 27

29. Neki instrumenti devizne kontrole liče na instrumentespoljno-trgovinske kontrole. Najveća je sličnost između deviznih kvota irobnih kontigenata. Oba instrumenta ograničavaju uvoz – prvi kroz iznosdeviza, a drugi kroz količinu robe. Intenzitet devizne kontrole najviše zavisi od veličine, trajnosti i prirode platnobilansnog deficita - što je deficit veći, to će i devizna kontrola biti strožija. Na intenzitet devizne kontrole utiče i nivo deviznog kursa – veća precenjenost domaće valute iziskuje širu i strožiju kontrolu trošenja deviza. Devizna kontrola omogućuje održavanje precijenje-nosti nacionalne valute i primenu višestrukih deviznih kurseva. Negativni efekti su svojstveni precenjenosti domaćeg novca i diferen-ciranju deviznih kurseva. Mogu se ispoljiti i pri deviznoj kontroli - devizni kurs je nerealan, ne postoji kriterijumza specijalizaciju nacionalne privrede, dolazi do neopravdane supstitucije uvoza, jača monopolski položaj domaćih proizvođača na unutrašnjemtržištu jer se uvoz ograničava, dolazi do međugranskog i regionalnogprelivanja dohotka. 28

30. DEVIZNO TRŽIŠTE Devizno tržište je oblik finansijskog tržišta na kojem dolazi do organi-zovanog susretanja ponude i tražnje deviza. Ono je svojstveno onim privredama i privrednim sistemima koji se zasnivaju na tržišnom načinu privređivanja i otvoreni su prema svjetskoj privredi. U takvim uslovima, privredni subjekti (izvoznici) prodate proizvode i usluge u inostranstvu naplaćuju u devizama i na taj način ostvaruju devizni priliv zemlje. Pretvaranje tog dijela deviznog priliva u domaću valutu privredni subjekti vrše posredstvom svojih poslovnih banaka na deviznom tržištu, prodajući devize. Na drugoj strani, uvoznicima su potrebne devize da bi mogli da plate uvezenu robu i usluge iz inostranstva. Najčešće oni nemaju sopstvene devize, pa se pojavljuju na deviznom tržištu na kojem kupuju devize plaćajući ih domaćim novcem. 29

31. Devizno tržište se može javiti u obliku: • deviznih berzi - kao posebnih tržišnih institucija koje imaju svoje redovne učesnike i na kojima se kupoprodaja deviza vrši po posebnim pravilima • kao mehanizam stalnog kontaktiranja kupaca i prodavaca deviza uz korišćenje savremenih sredstava komuniciranja i savremenih sred-stava prenosa deviza sa jednog na druge račune. U tim oblicima devizno tržište je regulisano posebnim propisima i pod kontrolom je monetarnih vlasti. U neorganizovanom obliku ono se javlja kao ”crno”, ”sivo” tržište. Na njemu se odnosi između ponude itražnje deviza i njihova razmjena vrše mimo kontrole i aktivnosti monetarnih vlasti. Prodaja i kupovina deviza na takvom tržištu vrši se preko uličnih dilera i praćena je brojnim spekulativnim radnjama. Postojanje takvog tržišta ne ide u prilog stabilnosti domaće valute, naprotiv, na njemu dolazi do brzog obezvređivanja domaćeg novca. 30

32. Na deviznom tržištu dolazi do kupoprodaje deviza, odnosno do sučeljavanja ponude i tražnje za njima. Kao rezultat tih odnosa imamo formiranje deviznog kursa kao cijene inostranih valuta izražene u domaćoj valuti. Centralna banka najčešće interveniše na deviznom tržištu prodajom i kupovinom deviza, ali i na druge načine. Otkupom deviza, cent-ralna banka povećava devizne rezerve zemlje, ali na taj način ona povećava i novčanu masu, što može uticati na povećanje inflacije. Formiranje deviznog kursa preko deviznog tržišta odvija se pod budnim okom centralne banke i uz njeno aktivno učešće. 31

33. KONFERENCIJA U BRETTON WOODS-U Bretton Woods je maleni grad u američkoj saveznoj državi New Ham-pshire. Grad je postao poznat zbog Međunarodne monetarne kon-ferencije, koja je održana u ovom gradu 22. jula 1944. kada su stvo-rene sljedeće organizacije:  • Međunarodni monetarni fond MMF i • Međunarodna banka za obnovu i razvoj ili Svjetska Banka. Ove organizacije su stvorene s ciljem da se reguliše sistem međuna-rodnih plaćanja i da se uopste regulišu valutni i ekonomski odnosi u svijetu. Obje organizacije regulisu međunarodna plaćanja i finansiranja, no MMF je više okrenut davanju kratkoročnih kredita za finansiranje neravno-teža u platnim bilansima zemalja članica, a Svjetska Banka na odo-bravanje dugoročnih kredita za finansiranje baznih razvojnih inves-ticija. 32

34. U radu konferencije u Bretton Woodsu učestvovalo je 44 zemalja, a danas MMF broji više od 170 zemalja članica, dok ih je nešto manje u Svetskoj Banci. O radu MMF i SB odlučuju zemlje članice. Svaka zemlja ima onoliko glasova koliko uloži novca.Zato najvažnije odluke donose 7 najbogatijih:  SAD, Kanada, Japan, Velika Britani-ja, Francuska, Njemačka iItalija. Ali, SAD vrše ubjedljivo najveći uticaj u kontroli međunarodnih plaćanja. Ilustracije radi, američki dolar je postupno zauzimao svojstvo rezervne valute u Bretton Woodsovom monetarnom sistemu, zamjenivši tako zlatnodevizni standard.  1971. prestaje da funkcioniše monetarni sistem zasnovan u Bretton Woodsu, zbog odliva kratkoročnog dolarskog kapitala u inostranstvo i održavanja visoke stope inflacije u SAD. Predsednik SAD 1971. ukida konvertibilnost USA$ u zlatoi uvodi dodatni porez na sav uvoz u SAD. 33

35. CENTRALNA BANKA Centralna banka je centralna monetarna ustanova u nekoj državi, koja ima mo-nopol emisije novca. Funkcije centralne banke su da održava monetarnu stabilnost nacionalne ekonomije, sprovodi monetarno-kreditnu politiku, reguliše novčani opticaj, organizuje i vodi platni promet zemlje, bavi se ku-poprodajom deviza i propisuje stopu obavezne rezerve, kontroliše bankovni sistem, određuje službenu eskontnu stopu i slično. KARAKTERISTIKE CENTRALNE BANKE Emisiona ili centralna banka je specifična privilegovana bankarska insti-tucija monetarnog sistema, državna ili pod jakim nadzorom i uticajem države; zadužena i odgovorna za stvaranje vrijednosti domaće valute, za kontrolu i regulisanje novčanog opticaja i likvidnosti bankarskog sistema, i zadužena da se stara za likvidnost u zemlji i u plaćanjima sa inostranstvom. To je jedina ovlašćena banka za izdavanje novčanica i kovanog novca kao zakonskog sredstva plaćanja . 34

36. ZADATAK CENTRALNE BANKE Stabilnost cijena, odnosno stabilnost kupovne moći nacionalne valute, je posmatrano na dugi rok glavni zadatak CB u zemljama tržišne priv-rede. Obezbediti reprodukcioni proces sa dovoljnom količinom novca, a da to ne dovede do obezbeđivanja nacionalne valute i da ne ugrozi sam proces je ono što centralna banka mora da učini. U centralnim bankama mogu biti zastupljena tri oblika svojine: privatna, javna i mješoviti oblik svojine centralne banke. Centralna banka ima izuzetnu ulogu. Ona reguliše monetarnu politiku, utiče na visinu kamatnih stopa, nivo kredita, odnose ponude i tražnje novca, nivo deviznog kursa, itd. Na taj način ona direktno ili indirektno utiče na najvažnija zbivanja na finansijskim tržištima, finansijskom sistemu ali i šire – na cjelokupnu privredu. U savremenim uslovima, u kapitalu ovih centralnih banaka preovlađuje mješovita svojina (privatna i državna). 35

37. AKTIVNOSTI CB • emisiona funkcija (monopol na štampanje novčanica i izradu kovanog novca); •  regulisanje kreditnog potencijala banaka i usmeravanje njihove kreditne politike; •  uloga bankara države, odnosno vlade (banker to the government); •  nadzorna uloga (kontroliše bankarsko poslovanje); •  uloga garanta likvidnosti bankarskog sistema; •  upravljanje deviznim rezervama i spoljnim dugom zemlje; •  upravljanje deviznim kursom nacionalne valute . 36

38. HARTIJE OD VRIJEDNOSTI Hartija od vrijednosti je pisana isprava koja u sebi sadrži imo-vinsko pravo, kojom se izdavalac obavezuje da će ispuniti upi-sanu obavezu prema njenom zakonitom imaocu. Zakoniti imalac hartije je titular prava na koje se odnosi. Pravo iz hartije od vrednosti označava ono pravo koje je sadržano u samoj hartiji od vrednosti i po svojoj prirodi može biti: • stvarno pravo (pravo svojine ili zaloge kod skladišnice) • obligaciono pravo (pravo potraživanja kod mjenice) • lično imovinsko pravo (pravo učešća kod akcija). 37

39. ELEMENTI HARTIJA OD VRIJEDNOSTI Hartije od vrijednosti moraju sadržati određene elemente, a to su: • oznaka vrste hartije od vrednosti; • firma, odnosno naziv i sedište, tj. ime i prebivalište izdavaoca hartije od vrednosti; • firma, odnosno naziv ili imena lica na koje, odnosno po čijoj naredbi hartija od vrednostiglasi ili naznaku da glasi na donosioca; • tačno označenu obavezu izdavaoca koja proizilazi iz hartije od vrednosti; • mesto i datum izdavanja hartija od vredosti, kao i serijski broj za one hartije odvrednosti koje se izdaju u seriji; • potpis izdavaoca hartije od vrednosti, odnosno faksimil potpisa izdavaoca za hartije odvrednosti koje se izdaju u seriji 38

40. ULOGA HARTIJA OD VRIJEDNOSTI Mjenice, obveznice i trgovačke uputnice imaju kreditnu ulogu. Ček ima ulogu platežnog sredstva Teretnica, skladišnica, tovarni list služe kao sredstva pri transakcijama u robnom prometu, pomoću kojih se može raspolagati robom, čak i onda kada ona nije u posjedu kod vlasnika i vršiti prenos vlasni-štva  ovakve robe ili je stavljati u zalog.  Akcije daju pravo vlasništva i upravljanja u akcionarskom društvu. 39

41. Hartije od vrijednosti se dijele na: • hartije od vrijednosti koje glase na ime, • hartije od vrijednosti koje glase na donosioca i • hartije od vrijednosti po naredbi, Vrste hartije od vrijednosti: • Akcije • Obveznice • Blagajnčkezapise • Komercijalne zapise • Državne zapise • Serfikate o depozitu  • Finansijske derivate 40

42. Hartija od vrijednosti na ime predstavlja ispravu u kojoj je, prilikom njenog izdavanja, tačno naznačeno ime lica ili naziv firme povjeri-oca, odnosno, vlasnika. Hartije od vrijednosti na imesu: • čekovi na ime, • polise osiguranja i • obveznice. Hartije od vrijednosti po naredbi glase na ime određenog lica ili po njegovoj naredbi. Hartijeod vrednosti po naredbi su mjenica i ček. 41

43. Hartija od vrijednosti na donosioca su isprave u kojima nije naznačeno lice kome pripada pravo iz hartije od vrednosti, već izdavalac hartije od vrednosti preuzima obavezu prema svakom licudonosiocu ovakvih isprava. Moraju da sadrže klauzulu „plativo donosiocu“. Hartije od vrijednosti kojeglase na donosioca mogu se prenositi prostom predajom iz ruke u ruku. Hartije od vrijednosti nadonosioca su obveznice državnih zajmova, glaseće na donosica ili ček na donosioca. 42

44. MJENICA - POJAM I ZNAČAJ Mjenica je hartija od vrednosti koja sadrzi obavezu bezuslovnog plaćanja novčanog iznosa na koji ona glasi poveriocu ili drugom licu po njegovoj naredbi koja se upisuje na poleđini menice. Mjenica se pojavila u ranom srednjem veku u doba zanatstva i trgovine u gradovima Italije,Njemačke i Francuske. Ona je služila trgovcima kao sredstvo razmjene novca radi pribavljanja strane valute. Sa izmjenom robno-novčanih odnosa ona postaje i sredstvo plaćanja medjunarodnog prometa. Kasnije mjenica postaje i sredstvo jemstva, čime ona postaje i savremeno sredstvo placanja, jemstva i kreditiranja. 43

45. Osnovni menični principi su : • Pismeni oblik • Postojanje i dokazivanje pravnog osnova • Propisana forma • Strogost rokova • Nezavisnost • Solidarnost 44

46. Postoje dvije osnovne vrste mjenica i to su: Vučena (trasirana) mjenica je menica kojom njen izdavalac naređuje nekom drugom licu da plati svotu naznačenu u menici. Kod ove vrste menica postoje tri osnovna menična subjekta: trasant, trasat i remitent. Sopstvena (solo) mjenica je ona kojom njen izdavalac bez-uslovno obećava da ce korisniku mjenice isplatiti odredjenu svotu novca označenu u menici. Kod ove vrste mjenica postoje dva osnovna mjenična subjekta i to: • izdavalac mjenice (koji je istovremeno i trasant i trasat) i • remitent, odnosno korisnik mjenice 45

47. ČEK - POJAM I ZNAČAJ Ček je hartija od vreijdnosti po naredbi, kojom njen izdavalac(trasant) daje bezuslovni nalog nekom licu (trasatu) da korisniku čeka (remitentu) isplati određenu svotu novca iz trasantovog pokrica kod trasata. Iako se on pojavio u 14. vijeku u Danskoj i Holandiji, za njegovu postojbinu se smatraEngleska. Ček je isključivo sredstvo plaćanja, prije svega kreditno sredstvo, kod njega je dužnik (trasat) uvek banka, a kod mjenice može da bude preduzeće ili neko lice. Ček dospijeva po viđenju, dok su kod mjenice različiti rokovi dospijeća. Ček se može opozvati, ne može se izdati blanko ček. 46

48. Najbitniji elementi čeka su: • Oznaka čeka • Naziv trasata • Bezuslovan uput trasatu da se plati odredjena suma novca • Mesto i datum izdavanja • Mesto plaćanja • Potpis trasata Manje važni činioci su klauzula „po naredbi“ koja označavada je ček prenosiv, retka klauzula kojom se onemogućava prenos čeka itd. 47

49. VRSTE ČEKOVA Razlikujemo bankarske i nebankarske čekove. Prema obliku i namjeni razlikujemo sljedeće vrste čekova: • Gotovinski ček (isplata u gotovom novcu) • Barirani ček (naplata preko banke posrednika) • Virmanski ček (za bezgotovinska žiralna plaćanja) • Putnički ček (prilikom njegovog preuzimanja vlasnik polaže pokriće kod banke i može ga realizovati preko filijale te banke u svijetu ) 48

50. POJAM AKCIJA Akcija je finansiski dokument koji vlasniku (investitoru) daje pravo na deo profita (dobiti) preduzeća, dividendu, pravo na upravljanje pre-duzećem i pravo rata na imovinu preduzeća u slučaju njegove lik-vidacije. Vlasnici akcija smatraju se vlasnicima preduzeća. Akcije se emituju u cilju formiranja ili povećanja kapitala preduzeća. Akcije posjeduju nominalnu vrijednost, koja se slobodno utvrđuje pri-likom osnivanja preduzeća i upisana je na akciji. Nominalna vrednost akcije je obično niska jer nema drugu ekonomsku funkciju osim da sluzi kao obračunska kategorija, odnosno da izrazi srazmjeran udio vlasnika, akcionara u kapitalu preduzeća. 49